Miliy bayliq statistikasi

Tiykarg`i fondlardin` materialliq-buyim quramin u`yreniwde statistika praktikasinda to`mendegi usil (tasnif) qollaniladi:

№	Tiykarg`i fondlar topari	Toparlar qurami
1.	Imaratlar	Zavod, fabrikalar, skladlar, malxanalar, administrativlik basqariw sho`lkemlerinin` imaratlari h.t.b.
2.	Qurilislar (inshootlar)	Ko`pirler, jollar, jer asti jollari, estakadalar, neft basseynleri, suw saqlag`ishlar, drenajlar h.t.b.
3.	Uzatqishlar ha`m o`tkizgish-ler	Elektr tarmaqlari, trubaprovodlar, jap-salmalar h.t.b.
4.	Ju`k mashinalari ha`m a`sbap u`skeneler.	Puw qazanlari, dizellar, generatorlar, elektromatorlar, trubinalar h.t.b.
5.	Jumis mashinalari ha`m u`skeneler	Qurallar, domna ha`m marten pechleri, kombaynlar, ekskovatorlar, (twqmoqlar), agregatlar, kompas-barometr, ta`rezi h.t.b.
6.	Transport qurallari	Elektrovozlar,vagonlar, avtomobiller, paroxod-lar, samoletlar h.t.b.
7.	U`skeneler	Elektr parmalag`ishlar, gayka buriwshi gilt (klyuch) h.t.b.
8.	O`ndiris buyimlari	Jumis stoli, verstaklar, (peshtaxtalar),shkaflar h.t.b.
9.	Xojaliq buyimlari ha`m qurallari	Shkaflar, seyfler, jaziw mashinkalari, nusqa ko`shiriwshi mashinkalar h.t.b.
10.	Jumis islewshi haywanlar ha`m to`l beriwshi haywanlar	Atilar, tu`yeler, eshekler, siyirlar, zatli (parodali) haywanlar, qoylar, shoshqalar h.t.b.
11.	Ko`p jilliq terekler	Miyweli terekler, ko`rkem terekler, botanika bag`lari, tereklikler.
12.	Jerdin` jag`dayin jaqsilaw ushin ajiratilg`an investi-tsiyalar.	Jerdi qaziw, tazalaw, tekislew, jerdi (twnka) ha`m taslardan tazalaw, suw sag`lag`ishlardi tazalaw h.t.b.
13.	Basqa ha`r qiyli o`ndiris fondlari.	Kitapxana fondlari, muzey eksponantlari, haywanat bag`larindag`i haywanat du`n`yasi, ko`rpe-tu`sek buyimlari, dekoratsiya, mebel` h.t.b.

Aylanba fondlar tiykarg`i o`ndiris fondlarinin` shama menen 19-20% in quraydi. Aylanba fondlar jil dawaminda bir neshe ma`rte aylaniwi mu`mkin ha`m o`z ha`reketi barisinda paydalaniwdag`i aylanba fondlar menen baylanisli boladi. Paydalaniwdag`i (muomala) fondlar bir ret aylaniw na`tiyjesinde pul formasina o`tedi ha`m sonin` na`tiyjesinde aylanba ha`m paydalaniwdag`i fondlarg`a sarplang`an qarjilar aylanba qurallarina aylanadi. Demek aylanba qurallar – o`ndiris aylanba fondlari ha`m paydalaniwdag`i aylanba fondlardan ibarat boladi.

O`ndiris aylanba fondlari qurami:
- skladlardag`i o`ndiris zapaslari;
- tamamlanbag`an o`ndiris ha`m sol ka`rxana islep shig`arg`an yarim fabrikatlar;
- kelesi qa`rejetlerge arnalg`an qarjilar.
Paydalaniwdag`i aylanba fondlar qurami:
- skladlardag`i tayar o`nimler;
- joldag`i tayar o`nimler;
- esap betlerinlegi qarjilar;
- debitorliq qarizlar;
- pul qurallari.
Xaliqtin` jeke mu`lki MB bolip esaplanama? Xaliqtin` mal-mu`lki olardin` turmis da`rejesin sa`wlelendiriwshi tiykarg`i ko`rsetkish bolip tabiladi. MB quramina uzaq mu`ddet xizmet qiliwshi to`mendegi tutiniw buyimlari kiredi: mebel`, transport qurallari, muzlatqishlar, gilemler, kiyim-kenshekler, tu`rli qimbat baha tag`inshaqlar, u`y-jay buyimlari (televizor, magnitofon, videokamera, fotoapparat, videomagnitofon h.t.b).
Turaq jaylar xaliqtin` u`y buyimlari bahasina qosilmaydi. Olar o`ndirislik emes tiykarg`i fondlar quramina kiritiledi. Bu`gingi ku`nde xaliqtin` jeke mu`lki MB tin` 20% ten artiqirag`in quraydi. Jeke mu`lkten shirketlik (xususiy) mu`lkti ayira biliw lazim. Eger jeke mu`lk individual paydalaniwg`a arnalg`an bolip, da`ramat tabiwg`a qaratilmag`an bolsa, shirketlik mu`lk da`ramat tabiwg`a qaratilg`an boladi. Ma`selen, jen`il avtomashina, ol shan`araq mu`ta`jligi ushin paydalanilsa jeke mu`lk, al eger jolawshi ha`m ju`k tasip da`ramat tabilsa shirketlik mu`lk boladi.
Milliy bayliq jaratiliwi ta`repten eki bo`lekten ibarat boladi: toplang`an bayliq ha`m ta`biyiy bayliq.
Toplang`an bayliq – bul tiykarg`i ha`m aylanba fondlar, xaliqtin` jeke mu`lki siyaqli insan miyneti arqasinda jaratilg`an bayliqlar.
Ta`biyiy bayliq – bul jer, suw, jer asti ha`m u`sti bayliqlari bolip tabiladi. Olardi insan jaratpag`an, olar ta`biyat ina`mi. Biraq olar bayliq sipatinda insan ma`pleri jolinda isletiliwi miynetsiz bolmaydi. Sol ta`repten alip qarag`anda ta`biyattag`i resurslar ja`miyettin` potentsial baylig`i bolip esaplanadi. Olar miynet quralinad isletilgen real bayliqqa aylanadi. Ta`biyiy bayliqtin` a`ne sol bo`legi milliy bayliqqa qosiladi.
Orayliq Aziya boyinsha gaz kondensati zapaslarinin` 74%, nefttin` 31%, ta`biyiy gazdin` 40%, ko`mirdin` 55% respublikamiz u`lesine tuwra keledi. Altin zapaslari boyinsha respublikamiz du`n`yada to`rtinshi orinda, oni qazip aliw boyinsha jetinshi orinda turadi.
Qayta payda etiliwi yamasa etilmewi ta`repinen ta`biyiy bayliqlar eki tu`rde boladi: tiklenetug`in ha`m tiklenbeytug`in. Tiklenetug`in ta`biyiy resurslarg`a o`simlik ha`m haywanat du`n`yasi bayliqlari, sonin` menen birge jer asti qatlamindag`i ayirim shu`kindi zatlar (duzlar) da kiredi. Bular insan miyneti arqasinda qayta payda etiledi. Bul resurslardin` tikleniw da`wiri ha`r tu`rli bolip 10-15 jildan 300-600 jallarg`a shekem boliwi mu`mkin.
Tiklenbeytug`in ta`biyiy resurslarg`a jer astindag`i neft, tas ko`mir ha`m basqa da ko`plegen paydali qazilmalar kiredi. Olardi qazip aliw ha`m isletiw bar bolg`an resurslardin` joq bolip ketiwine alip keledi. Bul bayliqlar qayta tiklenbeydi, olardi qaytadan payda etiw ha`zirshe ja`miyettin` qolinan kelmeydi.
Statistika a`meliyatinda MB ko`lemin, quramin, dinamikasin ha`m odan paydalaniw da`rejesin sipatlawshi to`mendegi ko`rsetkishler paydalaniladi:
- MBtin` ko`lemi ha`m qurami ko`rsetkishleri;
- MBtin` dinamikasi ko`rsetkishleri;
- MBdan paydalaniw ko`rsetkishleri;
- MBtin` (nobudgorchiligini) sipatlawshi ko`rsetkishler;
- Qorshap turg`an a`tirap ha`m ta`biyat (muhofazasini) sipatlawshi ko`rsetkishler.
Milliy bayliqtin` o`zgeriwin uliwmaliq (agregat) indekslar tiykarinda esaplaw mu`mkin:
I_MB = q_op_o /q₁p₀ ;
Bul jerde q_0­, q₁ - ag`imdag`i ha`m bazis da`wirdegi milliy bayliq elementlerinin` ko`lemi, (mug`dari sani), p<sub>0</sub> –elementlerdin` o`zgermeli bahasi.