Mikromakro ekonomika

1.1Tutınıwshınıń paydalılıǵı hám artıqmashlılıǵı.

Ekonomikalıq teoriyada hár kıylı tovarlardıń paydalılıǵın, artıqmashlılıǵın salıstırıw, ólshew ushın sanlı hám tártipli usıllardı qollanadı.

Sanlı tariyxıy bolıp paydalılıqtı ólshewde yutil atlı paydalılıq ólshem birligi qollanıladı.

Tutınıwshı tovarlardı satıp alǵanda sol tovarlardıń hár biri oziniń bahasına proporsional bolǵan teńdey shekli paydalılıqqa iye bolıwın qáleydi:

(1)

bul jerde - puldıń shekli paydalılıǵın xarakterlewshi koeffisient.

Egerde (I) orınlansa tutınıwshı maksimum qanaatlanıwǵa, paydalılıqqa erisedi. Biraq, bir tovardıń shekli paydalılıǵı hár qıylı dáramatlarǵa iye bolǵan tutınıwshılar ushın har kıylı, sonıń ushın praktikada tártipli usıl qollanıladı. Bul usıl tómendegi aksiomalarǵa tiykarlanǵan:

a) Tolıq tártiplestiriw aksioması. Tutınıwshılar barlıq tovar hám xızmetler kópligin salıstırıw hám klassifikasiyalawı múmkin, yaǵnıy tutınıwshı A hám V tovarlarınıń A kópligi V dan artıqsha (A>V) yamasa kerisinshe (V
b) Tranzitiv aksioması (artıqmashlılıqlardıń ótiwi). Egerde tutınıwshı tovarlar kopligin dan artıqmash dese hám nı dan joqarı dep esaplasa, kópligi dan artıqmash

v) Toyınbaslıq aksioması. Barlıq tovarlar tutınıwshı ushın jaqsı hám kerek, ol kóp sandaǵı tovarlardı az sandaǵıdan artıqmash dep esaplaydı hám hár bir birlik qosılǵan tovar aldınǵısınan artıqmashlılıqqa eristiredi. Tutınıwshı tolıq toyınıwǵa iye emes.

g) Tutınıwshınıń ǵárezsizligi, sırtqı tásirlerdiń bolmawı aksioması. Tutınıwshı tek ǵana tovar hám xızmetlerdin sanı, sapası menen qanaatlanadı. Ol sırtqı tásirlerden (qızǵanısh, qayǵı h.t.b.) ǵárezsiz.

Tutınıwshınıń artıqmashlılıq sisteması grafikalıq túrde parıqsızlıq iymek sızıqları arqalı súwretlenedi. Bunda paydalılıqtı sanlı ólshew ornına paydalılıq gradasiyası túrinde ápiwayı tártiplestiriw ólshemi qollanıladı.

Parıqsızlıq iymek sızıǵı dep hár bir tochkası tutınıw kóplikleriniń (tovarlardıń) kombinasiyasınan ibarat bolıp, tutınıwshı ushın usı kombinasiyalardıń qaysı birin alsa da birdey qanaatlanıwshılıq beretuǵın, yaǵnıy parqı bolmaǵan sızıqqa aytamız. Demek, tutınıwshı ushın iymek sızıqtıń tochkalarına sáykes kópliklerdiń qálegenin saylap alsa da parıqsız. Tutınıwshı joqarıda atap ótilgen aksiomalardan paydalanıp eki kópliktiń qaysısı tendey bahalı yamasa qaysısı artıqmashlılıqqa iye ekenligin kórsete aladı. Bul informasiya keyin tutınıw tovarlarınıń kópligin klassifikasiyalawga mumkinshilik beredi. Bulardın grafikalıq súwretleniwi ushın eki tovar túrin (azıq-awqattı - hám kiyim-kenshek - ti) alamız. Kóplik dep azıq-awqat hám kiyim-kenshektiń tutınıwshı satıp alatuǵın birikpesin tusinemız. I-súwrette azıq-awqat hám kiyim-kenshektiń hár qıylı muǵdarlarınan ibarat tutınıw tovarlarınıń kópligi keltirilgen.

Máselen, eki tovardıń tórt teń paydalı kombinasiyasınıń parıqsızlıq iymek sızıǵının grafigi (1-súwret) gorizontal kósherde bir birlik waqıt ishinde satıp ala alatuǵın azıq-awqatlardın muǵdarın, vertikal kósher kiyim-kensheklerdiń muǵdarın ańlatadı.

2-súwret

Tutınıwshı ushın tovarlar kópliginiń qaysı birin satıp alsa da parqı joq, yaǵnıy birdey qanaatlanıwshılıqqa iye. Tutınıwshı ushın az yamasa kóp qanaatlanıwshılıq alıp keletuǵın tovarlar kópligine sáykes tochka parıqsızlıq iymek sızıǵınıń shep yamasa oń tárepinde ( tochkaları) hám ózleriniń parıqsızlıq iymek sızıǵında jatadı. Parıqsızlıq iymegi arqalı úsh hám onnanda kóp tovarlardıń kópliginiń paydalılıǵın tártiplestiriwge boladı, biraq onı grafikalıq súwretlew múmkin emes. Parıqsızlıq iymek sızıqları jaylasqan koordinata sistemasın parıqsızlıq kartası deymiz.

Bul súwrette parıqsızlıq kartası úsh ( ) parıqsızlıq iymek sızıqlarınan ibarat. Parıqsızlıq iymek sızıqları tómendegi kásiyetlerge iye:

1. 
   Joqarı hám oń táreptegi parıqsızlıq iymek sızıǵına jaylasqan tutınıw kópligi tómen hám shepte jaylasqanǵa salıstırǵanda artıqmashlılıqqa iye, yaǵnıy parıqsızlıq iymek sızıǵı ge salıstırǵanda joqarı qanaatlanıwshılıq dárejesine iye.
   
2. 
   Parıqsızlıq iymek sızıqları óz-ara kesilispeydi.
   
3. 
   Parıqsızlıq iymek sızıqları teris hám koordinata orayına qaray iymeklilikke iye.
   

3-súwret .

Parıqsızlıq iymek sızıqlarınıń eń áhmiyetli xarakteristikalarınıń biri-onıń iymekliligi bolıp, absolyut mánisi tovar hám xızmetlerdi almastırıw normasın ańlatadı.

Meyli biz hám tutınıw kóplikleriniń iymek sızıǵın kóreyik (4-súwret). tochkasınan ǵa ótkende tutınıw kópliginiń muǵdarı azayıp tıń muǵdarı ósedi.

Bul jerde tutınıw kópliklerin almastırıwdıń shekli norması dep tutınıwshınıń qanaatlanıw dárejesi ózgermeytuǵın, tutınıw kópligi muǵdarınıń kóbeyiwine almasıw ushın qısqarǵan tutınıw kópliginiń muǵdarına aytamız.

Basqasha aytqanda, tutınıwshı qanday da bir qosımsha tovardı alıw ushın basqa tovardıń qanshasınan «waz» keshiw kerekligiń bildiredi, yaǵnıy bir-birlik tovarın qosımsha alıw ushın qansha muǵdardaǵı tovarın almawı kerek.

3-súwretten: tutınıwshı qosımsha muǵdardaǵı azıq-awqat tovarların satıp alıw ushın muǵdardaǵı kiyim-kenshek tovarların almaydı (bul ayırma teris belgige iye). Sonda almastırıwdın shekli norması ( ) eki ayırmanıń qatnası arqalı anlatıladı:

4-súwret

Eki tovardıń ózgeriw baǵdarı keri bolǵanlıqtan oń mániske iye bolıwı ushın teris belgi kirgiziledi. Egerde eki tovarlar kópligin mayda bóleklerge, kishi muǵdarlarǵa bóliw múmkin bolsa, tuwındı funksiya boladı:

Geometriyalıq túrde tiń qálegen tochkadaǵı mánisi usı tochkada parıqsızlıq sızıǵına júrgizilgen urınba menen absissa kósherinin kesilisken tochkasınıń teris belgi menen alǵan tangensi boladı, máselen, tochkada .

Almastırıwdın shekli normasınıń muǵdarı iymek boyınsha tómen hám ońǵa jılıssa azayadı, yaǵnıy qansha kóp tovarǵa iye bolsaq, onı sonsha az bahalaymız. Egerde parıqsızlıq sızıǵı absissa kósherine parallel bolsa , yaǵnıy tutınıwshı tin az sandaǵı muǵdarına tovarın almastırmaydı.

Parıqsızlıq sızıǵının aralıǵı eki tovardı almastırıw zonası dep ataladı hám bul zonadan sırtta tovarlar almastırılmaydı.

Biziń eki tutınıw kópligi modelimizde tutınıwshı koordinata basınan uzaqta jaylasqan parıqsızlıq iymek sızıǵına iye bolıwǵa, yaǵnıy kóp qanaatlanıw alıwǵa háreket jasaydı. Biraq dáramatı hám tovarlardıń bahaları bunday múmkinshilikke alıp kele bermeydi. Sonıń ushın ol ózinde bar bolǵan dáramatta, berilgen bahalarda maksimal qanaatlanıwga erisiw jaǵdayın úyrenemiz.

Meyli tutınıwshı muǵdardaǵı dáramatın bahalarda hám tovarların satıp alıwǵa tolıq jumsasın. - satıp alǵan tovarınıń, - tovarınıń muǵdarı bolsın. Nátiyjede tutınıwshı tovarınıń muǵdarın satıp alıw ushın muǵdardaǵı dáramatınıń tovarınıń muǵdarıń satıp alıw ushın muǵdarın jumsaydı. Sonda orınlı, bunnan:

(I)

boladı. Bunda -dáramat sızıǵınıń teńlemesi.

Dáramat sızıǵı – ózgermes baha hám dáramat ushın tutınıwshıǵa jeterli bolǵan tovarlardıń kombinasiyasınıń tochkalarınıń geometriyalıq orınların kórsetedi. Bul sızıq tuwrı bolıp keri iymeklilikke iye. İymekliligi tiń mánisine baylanıslı, dáramat sızıǵınıń koordinata basınan uzaqlıǵın ańlatadı. Baha ózgermesten dáramat muǵdarı ózgerse sızıqlar parallel jaylasadı.

Dáramat sızıǵıń grafikalıq súwretleymiz. (5-súwret) Egerde tutınıwshı barlıq dáramatın hám tovarların satıp alıwǵa jumsasa, olardıń sanı sáykes yamasa bolıp, bul tochkalardı tutastırsaq dáramat sızıǵına iye bolamız. Eń kóp qanaatlanıwshılıqqa tutınıwshı

5-súwret

tochkada, yaǵnıy dáramat sızıǵı menen parıqsızlıq sızıǵınıń urınba tochkasında erisedi. Sebebi tochkasınan basqa tochkalarda tutınıwshınıń dáramatı boladı, ekinshiden II-parıqsızlıq sızıǵı qanaatlanıw alatuǵın sızıq hám bul jaǵdaydı tutınıwshınıń teń salmaqlılıǵı deymiz. Demek teńsalmaqlılıq jaǵdayı dáramat sızıǵınıń iymekliligi menen parıqsızlıq iymek sızıǵınıń iymekliligi teń bolǵan tochkada boladı eken.

; bunnan ;

Teń salmaqlılıq tochkasında almastırıwdıń shekli norması bahalardıń keri qatınasına teń boladı.

Biz joqarıda tutınıwshınıń teń salmaqlılıq jaǵdayın turaqlı dáramat hám bahalar ushın úyrendik. Bunday turaqlılıq bir waqıt dáwirinde bolıwı múmkin, haqıyqatta qısqa hám uzak dáwirlerde dáramat, bahalar ózgeriske ushıraydı. Biz endi tutınıwshınıń usınday ózgerisine sáykes óziniń tutınıw strukturasın qalayınsha qayta qarawın úyrenemiz.

a) Dáslep dáramattıń ózgerisinen baslaymız, yaǵnıy dáramat ózgeriwshi, basqa shártler (baha, tutınıwshınıń qálewi, sosiallıq jaǵdaylar hám t.b.) turaqlı shamalar dep qaraymız. Bul jaǵdayda dáramat ósse dáramat sızıǵı ońǵa, kemeyse shepke parallel jılısadı. Eki ónimli model ushın, egerde tovarlar normal bolsa, dáramattıń ósiwine sáykes tutınıwshı satıp alatuǵın tovarlardıń muǵdarın proporsional túrde arttırıp baradı. Yaǵnıy tutınıwshı dáramat jaǵdayında bunıń, máselen prosentin tovarın, prosentin tovarın ( ) tovarın satıp alıwǵa jumsaǵan bolsa, dáramatı óssede ol prosentin , prosentin tovarların satıp alıwǵa jumsaydı. Hár bir dáramat sızıǵı ushın parıqsızlıq iymek sızıqları menen urınatuǵın teń salmaqlılıq jaǵdayın ( ) tabamız hám olardı tutastırıp shıqsaq «dáramat-tutınıwshı» dep atalıwshı sızıqqa iye bolamız. Bul sızıq eki tovardıń teńsalmaqlılıq kombinasiyalarınıń kópligin ańlatadı.

6-súwret

-«dáramat-tutınıwshı» sızıǵı koordinata sızıǵınan baslanıp konfigurasiyaları hár qıylı bolıwı múmkin: eger tuwrı sızıq bolsa dáramattıń ósiwi menen hár bir tovardı satıp alıwdıń ósimi teń ólshemli bolatuǵınlıǵın, al iymek sızık bolsa teń ólshemli emesligin bildiredi, yaǵnıy tutınıwshı sawdanıń strukturasıń ózgertip, ayırım tovarlardı kerekli muǵdarda satıp alıp, artıqsha dáramatların sapası joqarı, kerekli tovarlardı kóbirek alıwga jumsawı múmkin. Máselen, biziń mısalımızda (6-súwret) bunday tovar U, sebebi III-iymek sızıqtan baslap «dáramat-tutınıwshı» sızıǵı ońǵa hám tómenge qaray iymeklikke iye.

Tutınıwshınıń dáramatınıń ózgerisi tutınıw ushın jumsalǵan qárejetlerge tásiri tómendegishe: dáramat qansha ósse ekinshi dárejeli tovarlardı satıp alıw muǵdarı birinshi dárejeli tovarlardı alıw muǵdarına salıstırǵanda anaǵurlım ósedi hám bul Engel baylanısı dep ataladı.

7-súwret

Dáramatlardıń ósiwi menen qárejet strukturası shama menen tómendegi sxema boyınsha ózgeriwi múmkin.


Uzaq múddetli buyımlar

Joqarı sapalı azıq-awqat, kiyim-kenshekler

Zárurli azıq-awqat, kiyim-kenshekler





Qımbat bahalı tutınıw buyımları, profilaktika, estetikalıq múta’jliklerin qanaatlandırıw, kolleksiya, sayaxat hám t.b.



Den-sawlıqtı tiklew

1-sxema

b) Endi biz tutınıwshınıń tovar baxasınıń ózgerisine reaksiyasın úyrenemiz.

Meyli tovardıń bahası ózgerip, tovardıń hám dáramattıń muǵdarı turaqlı bolsın. Baxalar qımbatlawı arzanlawı múmkin, eki jaǵdayda tutınıwshınıń reaksiyası bir-birine qarama-qarsı. Biz sonıń ushın tek bir jaǵdayına keńirek toqtap ótemiz, al ekinshisi ushın keri juwmaq shıǵarsaq jeterli.

Meyli yaǵnıy tovarınıń bahaları arzanlasın, bul (8-súwrettegi) grafikte dáramat sızıǵınıń múyeshiniń ózgerisine alıp keledi, yaǵnıy tochkasınıń múyeshleri qatnaslarına baylanıslı úsh dáramat sızıqların ótkizemiz. (8-su’wret)

Bular kósherinde ten baslanıp kósherin tochkalarında kesip ótedi. Endi hár bir baha ushın teńsalmaqlılıq jaǵdayın úyrenemiz hám ol den ge onnan ke ózgeredi. Bul tochkalardı tutastırıp «Baha – tutınıw» iymek sızıǵına iye bolamız hám ol , tovarlarınıń birewiniń bahası ózgergen jaǵdayda olardıń teńsalmaqlılıq kombinasiyalarınıń kópligin ańlatadı.

8-súwret

Bul iymektiń «dáramat-tutınıw» iymeginen ayırmashılıǵı baslanıw tochkası koordinata basınan emes, al tutınıwshınıń dáramat sızıǵınıń ózgerip aylanıwshı tochkasınan baslanadı. «Baha-tutınıw» sızıǵı tiykarında tovarına bolǵan talap sızıǵın dúziw múmkin.

Bir tovardıń bahasınıń arzanlawı ózgermes, nominal dáramat bolǵanda da dáramattıń yamasa satıp alıw múmkinshiliginiń ósiwine alıp keledi. Haqıyqatta, tutınıwshı sol tovarlardı az muǵdarda pul jumsap, tejelgen pullarga kosımsha tovarlar satıp alıwı múmkin. Bunnan baha ózgerisiniń ulıwma nátiyjesi-almasıw hám dáramat nátiyjelerge bóliniwine alıp keledi.

Almasıw nátiyjesi: -tovardıń bahası arzanlawı nátiyjesinde tutınıwshı bul tovardı kerekli muǵdarda alıp, bunıń esabınan tovarın kóbirek aladı, yaǵnıy sol tovarlardı almastıradı. Dáramat nátiyjesi: eki tovar da normal bolsa, tutınıwshınıń real dáramatı yamasa satıp alıw múmkinshiligi ósip, nátiyjede eki tovardı da satıp alıw muǵdarı kóbeyedi. Grafikte bul jaǵdaylardı súwretleymiz.

Dáslepki dáramat sızıǵı bolsa, tovarınıń bahası arzanlagannań soń jaǵdayına ózgeredi. Punktir sızıqlar menen I-parıqsızlıq sızıǵına - parallel urınba ótkizemiz. hám bir parıqsızlıq sızıǵınıń ústinde jaylasqanı ushın bul jılısıw tovarlardıń almasıw nátiyjesin beredi.

tovarıń satıp alıw den ge kóbeyedi. tochkası II parıqsızlıq sızıǵı ústinde hám ol koordinata basınan I-ge salıstırǵanda uzaqta jaylasqanı ushın tutınıwshınıń daramatınıń joqarı ekenin kórsetedi. Sonıń ushın den ge jılısıw dáramat nátiyjesi bolıp, ol hám bul teńlik Sluskiy teńligi dep ataladı.

9-súwret