«mikroiqtisodiyot»

Mehnatning chekli daromadliligi ning qo'shimcha bir birlik ishchi kuchidan foydalanib qo'shimcha ishlab chiqarilgan mahsulot hajmini , qo'shimcha bir birlik ishlab chiqarilgan mahsulotdan olinadigan qo'shimcha daromad ga ko'paytirish orqali aniqlanadi: ,

bu erda - mehnatning chekli daromadliligi;

- mehnatning chekli mahsuloti; - chekli daromad.

Mehnat bozorida firma foydasini maksimallashtiradigan shart, ya’ni mehnatni chekli daromadliligining ish haqi stavkasiga tengligi iste'mol bozoridagi shartga o'xshashdir. Ishchi kuchiga talab bilan ish haqi o'rtasidagi bog'liqlik.

Kapital - bu uzoq muddatli oraliqda ishlatiladigan ishlab chiqarish resursi bo'lib, uning yordamida uzoq vaqt davomida mahsulot ishlab chiqariladi.

Kapitalning ikki xil turi mavjud: asosiy kapital (uzoq muddatda foydalaniladigan uskuna, texnologik liniya, bino, qurilma); aylanma kapital (har bir ishlab chiqarish siklida o'z qiymatini tayyor mahsulot qiymatiga o'tkazadigan ishlab chiqarish resurslari, xom ashyo, materiallar, yarim fabrikatlar va hokazolar).

Ssuda foizi - kapital egasiga uning kapitalidan ma’lum muddat oraliida foydalanganligi uchun to'lanadigan narxdir.
Diskontirlash-harajat va daromadlarni bir xil boshlanich vaqtga keltirish hisob-kitoblari.
Loyiha deganda, ma’lum maqsadga erishish uchun qilinadigan resuslar investitsiyasi tushuniladi.
Investitsiya - daromad olish uchun qo’yiladigan kapital mabla.
Investitsiyalash - bu kapitalni yaratish yoki kapital zahirasini to’ldirish jarayonidir. Investitsiyalash deganda, yalpi va sof investitsiyalash tushuniladi.
Yalpi investitsiyalash - kapital zahirasining umumiy o'sishidir.

Qoplash - asosiy kapitalning ishdan chiqqan qismini almashtirish.
Sof investitsiya - yalpi investisiyadan qoplash uchun sarflanadigan mablani ajratgandan keyingi qolgan qismi.

Sof investitsiya = Yalpi investitsiya - Qoplash.

Chekli qoplash normasi koeffisienti

.
Joriy diskontirlashtirilgan qiymat (Present Discount Value), ya’ni boshlanich yilga keltirilgan qiymat - bu ma’lum muddat o'tgandan keyin to'lanadigan bir somning bugungi qiymati (narxi).

Agar muddat yilga teng bo'lsa, ga teng bo'ladi.

Investitsiyani narxlashda sof keltirilgan qiymat mezoni ishlatiladi. Bu mezonga ko'ra, agar olinadigan daromad investitsiyaga sarflanadigan harajatdan yuqori bo'lsa, investitsiya amalga oshiriladi.

Faraz qilaylik, investitsiya hajmi boshlanich ishlab chiqarish yili uchun ga teng; - kutiladigan -yildagi daromadlar va harajatlar. U holda sof keltirilgan qiymat quyidagiga teng:

bu yerda, - diskont normasi (harajatlarni bir vaqtga keltirish normasi). Diskont normasi foiz stavkasi yoki boshqa bir stavka bo’lishi mumkin. - loyihani faoliyat ko’rsatish muddati.

Investitsion loyihani oqlash muddati – joriy foydalar yiindisini investitsiya qiymatiga teng bo’lishini ta’minlovchi minimal vaqt oralii.

Vaqt bo'yicha ustun ko'rish – joriy iste'molga sarflash bilan kelajakda iste'mol qilish uchun sarflashdan qaysi birini befarqlik chizig'i asosida tanlash.

Vaqt bo'yicha ustun ko'rishni cheklash normasi – umumiy turmush darajasi o'zgarmaganda joriy iste'moldan bir birlik kechishni to’liq qoplaydigan kelajakdagi qo'shimcha iste'mol qiymati.

Vaqtlararo muvozanatlik – joriy va kelajakda iste'mol qilish o’rtasida tanlayotgan shaxs uchun maksimal naflik keltiruvchi holat

Vaqtlararo byudjet chegarasi – shaxsning daromadi va ssuda foizi stavkasi bilan aniqlanadigan vaqtlararo ustun ko'rish kartasidagi chiziqning holati.

Sof iqtisodiy renta (pure economic rent) – narx bo'yicha absolyut elastik bo’lmagan taklifga ega bo'lgan resurs egasi tomonidan olinadigan daromad.

Differentsial renta – boshqa resurslarga nisbatan yuqori unumdorlikka ega bo'lgan resurs egasi tomonidan olinadigan renta.

Ijara haqi (to'lovi) – yerdan foydalanuvchi tomonidan bir yilda yer egasiga to'lanadigan pul miqdori.

Yer narxi – cheklanmagan vaqt davomida yerdan olingan barcha daromadlar yiindisining keltirilgan (boshlanich yilga) qiymati.

R – yillik renta; i – foiz stavkasi.

Nominal foiz stavkasi - bu joriy pul birliklarida ifodalangan jamarmaga yoki ssudaga bo'lgan daromad normasi.
Real foiz stavkasi - bu o'zgarmas (ya’ni, inflyatsiya darajasiga ko'ra o'zgartirilgan) pul birliklarida ifodalangan jamarma yoki ssudaga bo'lgan daromad normasi.

Faraz qilaylik, nominal, - real foiz stavkasi bo'lsin. - inflyatsiya darajasi sur’ati, ya’ni

bu yerda - joriy narx darajasi;

- ma’lum vaqt o'tgandan keyingi (bir yildan keyingi) narx darajasi.

Iqtisodiy renta (absolyut renta) - bu cheklangan resurs uchun to'lanadigan to'lov.
Yer rentasi - cheklangan yer resurslaridan (boshqa tabiiy resurslardan) foydalanganlik uchun to'lov.

Iqtisodiy renta yer rentasiga ko'ra kengroq ma’noga ega, buni yuqorida ko'rgan edik.

Absolyut renta - bu barcha yer egalari tomonidan yerning sifatiga bog'liq bo'lmagan holda oladigan rentadir.
Ish haqi - ishchi kuchidan foydalanganligi uchun to'lanadigan qiymat. Ish haqi stavkasi ham ish haqining bir turi bo'lib, ishchi kuchi mehnatidan foydalangan bir birlik vaqt uchun to'lanadigan ish haqi (bir soatlik, bir kunlik, bir oylik).
Kapitalga daromad - bu foiz deyiladi. Amalda kapitalga daromad ikki xil bo'ladi. Agar kapital pul shaklida bo'lsa, pul beruvchilar ssuda foizi bo'yicha daromad oladi. Agar kapital buyumlashgan shaklda bo'lsa, u kapitalga ko'ra umumiy daromaddan ulush oladi.
Iqtisodiy renta - cheklangan resursdan foydalangani uchun to'lanadigan narx.
Kapitalga daromad - bu foiz deyiladi. Amalda kapitalga daromad ikki xil bo'ladi. Agar kapital pul shaklida bo'lsa, pul beruvchilar ssuda foizi bo'yicha daromad oladi. Agar kapital buyumlashgan shaklda bo'lsa, u kapitalga ko'ra umumiy daromaddan ulush oladi.
Tadbirkorlik daromadi - bu ishlab chiqarish resurslaridan samarali foydalanganligi uchun tadbirkor oladigan daromad.
Mehnat bozorida monopsoniya – bu mukammallashgan raqobatdagi mehnat bozorining alohida bir chetki ko`rinishi bo`lib, bunda biror kichik shahardagi yagona firma mahalliy aholining ko`p qismini ish bilan ta'minlaydi.
Kasaba uyushmasi - bu ishchilar uyushmasi bo`lib, u o`zining a'zolari nomidan va ko`rsatmasiga ko`ra tadbirkorlar bilan muzokara olib borish huquqiga ega tashkilot.
Lorents chizig`i – biror bir ko`rsatkichni taqsimlanish darajasini ifodalovchi egri chiziq. Bu amerikalik olim Maks Otto Lorents (1876-1944) tomonidan aholi daromadlarining taqsimlanishini narxlash uchun ishlab chiqilgan. Aholidan daromad solig`i olinib, ularga transfert berilgandan keyin Lorents chizig`ining botiqligi kamayadi.
Inson kapitali nazariyasi – inson kapitaliga investitsiya qo`yish natijasida ish haqining har xil darajada bo`lishi sabablarini tushuntirib beruvchi nazariya.
Inson kapitaliga investitsiya – insonning qobiliyatgni, malakasini, ishchining mehnat unumdorligini oshirishga olib keladigan har qanday harakat (shu bilan birga bilim olishiga, sog`lig`ini tiklashga sarflar).

Mavzuga doir masalalar
1. Mahalliy bozordagi ish kuchiga talab funksiyasi L_D=1000 -20×W, taklif funksiyasi esa L_S= -600+60×W ko'rinishida berilgan. Bu yerda, W - kunlik ish haqi dollar hisobida, L – ishchilar soni.

a) agar minimal ish haqi miqdori kunlik 25 $ qilib belgilab qo’yilsa qancha ishchi kuchi ishsiz bo'lib qoladi?

b) minimal ish haqi stavkasi belgilangandan keyin ishchilarning umumiy daromadi qanchaga o'zgaradi?

Yechimi:

a) Dastlab bozorning muvozanat parametrlarini topib olamiz:

L_D=1000 -20×W= L_S= -600+60×W

80×W=1600

W=20 $

L_D= L_S=-600+60×W=600 kishi minimal ish haqi 25 $ qilib belgilangandan so'ng ishchilar taklifi L_S= -600+60×W=-600+1500=900 kishini ularga talab esa

L_D=1000 -20×W=1000-500=500 kishini tashkil qiladi. Ushbu qaror natijasida

900-500=400 kishi ishsiz qoladi.

b) minimal ish haqi normasi o’rnatilishidan oldin umumiy kunlik ishchilarning daromadi L×W=20×600=12 000 $ ga teng edi keyin bo'lsa 25×500=12 500 $ ni tashkil qilib 12 500-12 000=500 $ ga ortdi.

Javob: a) 400 kishi ishsiz qoladi. b) 500 $ ga ortadi.
2. Musulmon mamlakatlarining birida ish boshqaruvchi kadrlarga talab funksiyasi L_D=900-4×W, taklif esa L_S=-300+8×W ko'rinishida berilgan. Bu yerda,

W – yillik ish haqi ming dollar hisobida, L_D va L_S lar yillik ishchilarga talab va taklif hajmi, ming kishi hisobida. Nimadir sabab bo’ldi-yu, ayollar boshqaruvchi lavozimida ishlashdan mahrum qilindilar. Agar mamlakatdagi erkak ish boshqaruvchilar taklifini ko'paytirish imkoni bo’lmasa, ushbu qaror natijasida ish haqi va ishchilar soni qanday o'zgaradi?

Yechimi:

Ayollar boshqaruvdan ketishidan oldingi bozorning muvozanat parametrlarini topamiz L_D=900-4×W=L_S=-300+8×W bundan W=100 va L_D=L_S=500 ga ega bo’lamiz, ya’ni yillik ish haqi 100 ming dollar, ishchilarning soni 500 ming kishini tashkil qilar ekan.

Ayollar boshqaruvdan chetlashtirilganlaridan so'ng yangi taklif funksiyasi

L_S=0.6×(-300+8×W)= -180+0.48×W ko'rinishida bo'ladi. Endi yangi muvozanat parametrlarini topamiz L_S= -180+0.48×W= L_D=900-4×W bundan W=122.72 va L_D=L_S=409.09 ga ega bo’lamiz. Demak, qaror qabul qilingandan keyin yillik ish haqi 122 720-100 000=22 720 dollarga oshadi, yillik ishchilar soni esa 500 000-409 090=90 910 kishiga kamayadi.

Javob: Yillik ish haqi 22 720 dollarga oshadi, yillik ishchilar soni esa 90 910 kishiga kamayadi.
Mustaqil ishlash uchun masala va topshiriqlar

1. 
   Yerga talab quyidagi funksiya orqali berilgan:
   

Q=2400-8×R

Bu yerda, Q-foydalaniladigan yer maydoni;

R-renta foizi (bir gektariga ming som).

Agar yer hajmi 400 gektar va bank foiz stavkasi 125% bo'lsa, bir gektar yerning narxi necha pulni tashil etadi?

2. 
   Fermer xo'jaligida bug'doy yetishtirish funksiyasi quyidagi ko'rinishda:
   

Q=4000∙X-2∙X²

Q- bug'doy ishlab chiqarish hajmi yer maydoni X ga bog'liq. 1 kg bug'doy narxi 500 som. Agar fermerning yer maydoni 400 gektar bo'lsa, u yer egasiga qancha miqdorda renta to'laydi? Agar foiz stavkasi yillik 20 foiz bo'lsa, bir gektar yer nerxi necha somga teng bo'ladi?

3. 
   Agar siz bankga 1 yil oldin 10 ming $ va 2 yil oldin 15 ming $ dollarni 10 % li stavkada qo'ygan bo'lsangiz, bu mablaiz bugungi kunda qanchani tashkil etadi?
   

4. 
   Bank yillik 9 % li stavkada omonat qabul qilmoqda. Siz 4 yildan keyin asosiy qo'ygan summangizdan tashqari 1000 $ olishingiz uchun bankga qancha omonat qo’yishingiz kerak?
   

5. 
   100 ming $ pul 4 yil ichida 207 360 $ bo'lishi uchun bankning foiz stavkasi qanchaga teng bo'lishi kerak?
   

6. 
   Aholining 20 foiz kam ta’minlangan qismi jamiyatdagi umumiy daromadning 15 % ni oladi, aholining eng yaxshi taminlangan 20 % qismi esa jamiyat daromadlarining 50% ni oladi. Ma’lumotlar asosida daromadni notekis taqsimlanish darajasini ifdalovchi Djini koeffisenti topilsin.
   

7. 
   Narxga bog'liq talab elastiklik koeffisenti -1/3 ga teng. Maksimal hosil o'rtacha hosilning 120% ni tashkil etadi. Odatdagi yilda narxning 20% ni fermer foydasi tashkil etadi. Umumiy harajatlar o'zgarmas bo'lganda narxga bog'liq foyda foizini toping.
   

8. 
   Bank foiz stavkasi 1-yil 10 % ni, 2-yil esa 15%ni tashkil etsa, 1 yildan so'ng 11 ming dollar, 2 yildan so'ng 12650 dollar olish uchun bankka qo'yiladigan summani toping?
   

9. 
   Faraz qiling, siz 100 ming dollarlik uyni davlatdan lizingga olmoqchisiz. Buning uchun dastlabki 20% ni naqd to'lashingiz kerak. Agar qolgan summani 25 yil davomida har oyda uzib bormoqchi bo'lsangiz va yillik foiz stavka 10 %ni tashkil etsa, har oyda siz qancha to'lovni amalga oshirishingiz kerak?
   

10. 
    Janubiy Afrikaning qaysidir mamlakatida qashshoqlar aholining 70% ni va ularning umumiy daromadi jami mamlakat daromadining 40% ni tashkil qiladi. Boylar esa jamiyatning 30% ni tashkil qilsa, Djini koeffisenti topilsin.
    

11. 
    Kollejda o'qish 2 mln 650 ming somni tashkil etadi. Kollej diplomi bir yillik ish haqiga 500 ming som qo'shimcha daromad keltiradi. Bankning foiz stavkasi 10%. Kollejni tugatgandan so'ng mutaxassislik bo'yicha necha yil ishlaganda ma’lumot olishga sarflangan investitsiya (2 mln 650 ming som) o'zini qoplaydi?
    

17 - MAVZU. Kapital qo'yilmalar va kapital bozori.

Reja:

1. 
   Asosiy va aylanma kaital
   
2. 
   Kapital qo‘yilmalarning iqtisodiy samaradorligi
   

3. Karitalning diskontlangan qiymati

4. Investicion qarorga kelish strategiyasi.

Kapital firmaga tegishli mulk, ya'ni zavod va fabrikalar jiliozlar soni bilan o'lchanadi.

Asosiy kapiial jumlasiga korxonaga tegishli asosiy fondlar kiradi (binolar, inshootlar, uzatish qurilmalari. stanoklar, instrumentlar, hisoblash texnikasi).

Aylanma kapital jumlasiga esa xom-ashyo, materiallar. tavyor mahsulot, pul mablaglari kiritiladi. Asosiy kapital sotib olish to'g'risida qaror qabul qilishdan

oldin korxona uivhr murakkab bo'lmagan dastlahki hisob-kitoblarni amalga oshirish kerak.

Ma'lumki, kapital tovarlarni (stanok, jihoz, ishchi mashina) ishlatishdan olinadigan daromad- ishlash davri mobaynida sekin astalik bilan jamlanib boradi. Uni sotib olishda esa mabla bir vaqtda' to’lanishi kerak. Tadbirkor ma'lum daromad olish uchun hozir qancha mabla ishlatishini bilish kerak. Buni bilish uchun, keyingi daromadning diskont qiymatini aniqlash kerak. Diskont qiymat mohiyatini bilish uchun bank operaciyalariga murojaat qilish kerak, ya'ni uning foiz stavkasi va omonatni qo'yish muddati qancha katta bo'lsa, diskont qiymat shuncha kichik bo'ladi.

Umumiy holda istalgan summaning diskont qiymati quyidagicha bo'ladi:

X

D = :

(1+ch)'

X - kutilayotgan daromad:

ch - % stavkasi;

1- qo'yilish muddati.

Kapital tovarlarga bo'lgan talab bahosi uning diskont qiymatiga tengdir. Agar tadbirkor kapital tovarlarni uning diskont narxidan qimmatroq narxda sotib olsa, zarar ko'radi.

Kapital tovarlarni sotib olish to'g'risida firmalarning qaror qabul qilish strategiyasi quyidagicha bo'ladi.

Agar kapitalning talab bahosi kapitalning taklif bahosidan katta bo'lsa, kapital tovarni sotib olish mumkin. Agar kichik bo'lsa. kapital tovarni sotib olmasligi kerak.

Agar teng bo'lsa, sotib olishi ham. olmasligi ham mumkin. I bundan tashqari firmalar tomonidan investicion qaror qabul qilish uchun investiciyalar olinadigan qavtim bilan bank foiz stavkasi solishtirilishi kerak. Agar investiciyadan olinadigan qavtim normasi foiz stavkasidan katta bo'lsa, investiciya qilinishi kerak. agar aksi bo'lsa. investiciya qilish kerak emas. Agarda teng bo'lsa, investiciya qilishning hojati yo'q.

Mashulotning maqsadi.

1. 
   Asosiy va aylanma kapital orasidagi tarqni ajrata olish.
   

Diskont qiymat xaqida ma'lumotga ega bo'lish va uni hisoblash yo'llarini aniqlash.

3.Investicion qarorlar ahamiyatini o'rganish.

Vlashulotga doi'r masalalar echish.

1. 
   Kapitalning diskont qiymatini hisoblang.
   

1. 
   Foiz stavkalari 0,01; 0,02; 0,03; 0,04; 0,05 bo'lganda I-, 2 -, 5 -va 10 - yillar bo'yicha hisoblangan diskont qiymatini aniqiang. Kapitalning diskont qiymati quyidagicha hisoblang:
   

i

fl=

(i+p)"

p - hisob ol'b borilavotgan yil.
Mustaqil ishlash uchun masala va topshiriqlar
.1. Quyidagi ma'lumotlar asosida kapital qurilishning eng camarali vatiantini toping. Iqtisodiy samaradorlikning normaiiv koeffisienti - 0,16.

Ko`rsatgichlar	Kapital qurilish variantlari
	1	2	3
Kapital qo`yilmalar, ming so`m	92	97	100
Yillik mahsulot ishlab chiqarish hajmi, dona	70	70	70
1 ta mahsulot tannarxi, so`m	1,12	1,1	1,08

Capital quyilmalar	Yillar buyicha taqsimot % dagi taqsimot
	1	2	3	4
1. Ki = 0,3 mln.sum	40	40	15	5
2. K: =* 0,3 mln.sum	10	10	30	40

2. Kapital qurilishning 2 varianti mavjud bo'lib, ularda mablalarning procentdagi taqsimoti quyidagicha:
Vaqt omilini hisobga olib. qurilishning eng samarali variantini toping

3. Rejadagi besh yiliikda tarmoqda 485 mln som kapital mabla sarflashi ko'zda tutilgan. O'tgan besh yiliikda kapital mablag'lar xajmi 292 mln so'mni tashkil etgan. O'tgan besh yiliikda foydaning villik o'sishi 20 mln somni tashkil etgan. Rejadagi besh yiliikda foyda 205 mln somga oshadi. Rejadagi besh yiliikda o'tgan besh yillikka nisbatan kapital mablalarning iqtisodiy samaradorligi qanday o'zgaradi?

2.