Mikroiqtisodiyot va makroiqtisodiyot

Aniq (tashqi) xarajatlar
- bu korxona egalariga tegishli bo'lmagan ishlab 
chiqarish 
manbalarini 
yetkaziibi 
beruvchilarga 
naqd 
to'lovlar 
shaklida 
shakllanadigan imkoniyat xarajatlari. 

---

173 
Aniq xarajatlarga quyidagilar kiradi: 
• ishchilar va ishchilarning maoshlari; 
• xom-ashyo harajatlari, savdo kompaniyalariga beriladigan komission haqlar; 
• banklarga va boshqa moliya institutlariga badallar; 
• yuridik maslahat uchun to'lovlar; 
Transport xizmatlari va boshqalar. 
Aniq (ichki) xarajatlar - bu shaxsiy va mustaqil ravishda ishlatiladigan ishlab 
chiqarish resurslarining xarajatlari. Noaniq xarajatlar naqd pulda ko'rinmaydi, agar 
ulardan foydalanishning eng maqbul variantlari mavjud bo'lsa, o'z mablag'lari 
uchun olinishi mumkin bo'lgan naqd to'lovlarga tengdir. Masalan, o'z binolaridan 
foydalanuvchi korxona ijara shaklida tashqi xarajatlarni o'z zimmasiga olmaydi, 
ammo bu holda korxona ushbu binolarni boshqa korxonaga ijaraga berish uchun 
daromad olish imkoniyatini yo'qotadi. 
Aniq xarajatlar haqiqiydir, ammo ular korxonaning moliyaviy hisobotida aks 
etmaydi. Biroq, ular iqtisodiy qarorlarni qabul qilishda hisobga olinadi, chunki o'z 
mablag'laridan yanada samarali foydalanish uchun o'tkazib yuborilgan 
imkoniyatlarning hajmini aniqlash kerak. Yashirin (ichki) xarajatlarning 
elementlaridan biri bu normal foyda deb ataladigan narsadir, bu tadbirkorga uning 
funktsiyalari uchun to'lanadigan haq deb tushuniladi. 
Qaytarib bo'lmaydigan xarajatlar -
tadbirkorlar tomonidan bir marta qilingan, 
hech qanday sharoitda qaytarib berilmaydigan xarajatlar, hattoki ularning 
kompaniyasi ushbu sohada o'z faoliyatini to'xtatgan taqdirda ham. Qaytarib 
bo'lmaydigan xarajatlar korxonaning ishlab chiqarish faoliyati bilan bog'liq joriy 
ishlab chiqarish xarajatlarida hisobga olinmaydi. Quyosh botishining mohiyati 
shartli bir misolni ko'rsatib beradi. Aytaylik, korxona faqat o'zining asl maqsadi 
uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan va muqobil foydalanish uchun ta'mirlanishi yoki 
boshqa korxonaga sotilishi mumkin bo'lmagan uskunani sotib oldi. Bunday 
uskunaning narxi qaytarib bo'lmaydigan xarajatdir. Quyoshli xarajatlar marjinal 
xarajatlarga ta'sir qilmaydi va qisqa muddatli ishlab chiqarish qarorlariga ta'sir 
qilmaydi. 

---

174 
Ishlab chiqarish resurslari xarajatlari va ishlab chiqarish hajmi o'rtasidagi 
umumiy munosabatni tasvirlash uchun korxona xarajatlar funktsiyasidan 
foydalanadi. Xarajatlar funktsiyasi - bu ishlab chiqarish resurslarining minimal 
erishish mumkin bo'lgan xarajatlarining korxona tomonidan ishlab chiqarish hajmi 
bilan umumiy bog'liqligini tasvirlaydigan funktsiya. Muayyan tovarni ishlab 
chiqarish qiymatining qiymatini aniqlash uchun har bir sarflangan (iste'mol 
qilingan) ishlab chiqarish resursining miqdorini va uning narxini bilishingiz kerak. 
Xarajatlar funktsiyasi ishlab chiqarish funktsiyasidan narxlar va ishlab 
chiqarish resurslari to'g'risidagi ma'lumotlardan foydalangan holda olinadi. Xarajat 
funktsiyasi quyidagi formula bilan ifodalanadi: 
CQ = (P
1
I
1
, P
2
I
2
, ...,P
n
I
nn
), 
bu yerda CQ - Q miqdorini berish qiymati;
P
1
, P
2
va boshqalar - turli xil ishlab chiqarish omillari uchun narxlar; 
I
1
, I
2
va boshqalar - talab qilinadigan miqdor 1, 2 va boshqalar. 
Korxona ushbu manbalarning zarur hajmini jalb qilish uchun to'lashi kerak 
bo'lgan P
1
, P
2
omillari va boshqalar narxlari ishlab chiqarish manbalari bozorida 
talab va taklifning o'zaro bog'liqligiga bog'liq. 
Rossiyada "xarajatlar" toifasi keng qo'llaniladi, bu korxonaning mahsulot 
ishlab chiqarish va sotish uchun to'g'ridan-to'g'ri xarajatlari sifatida tushuniladi. 
Qiymat soliqqa tortiladigan foyda (daromad) ni aniqlashda hisobga olinadigan 
shunday xarajatlarni o'z ichiga oladi. Narx quyidagilarni o'z ichiga oladi: 
• moddiy xarajatlar; 
• mehnat xarajatlari; 
• qo'shimcha xarajatlar; 
Amortizatsiya to'lovlari va boshqalar. 
Ishlab chiqarish resurslarining tarkibi va ulushi iqtisodiyotning turli sohalarida 
sezilarli darajada farqlanadigan xarajatlar tarkibini aniqlaydi. 
Xarajatlarning quyidagi turlari ajratiladi: 
• asosiy - joriy yoki rejalashtirilgan davr xarajatlarini hisoblash uchun asos 
bo'lib xizmat qiladigan o'tgan davrning qiymati; 

---

175 
• individual - ma'lum bir mahsulot turini ishlab chiqarish tannarxining qiymati; 
Transport - mahsulot tashish bilan bog'liq xarajatlar; 
Sotilgan mahsulot yoki joriy, - sotilgan mahsulotning o'rnini to'ldirish qiymati 
(hozirgi vaqtda uni ishlab chiqarish va iste'mol qilish uchun zarur bo'lgan xarajatlar 
miqdori); 
Texnologik - ishlab chiqarish va xizmatlarning texnologik jarayonini tashkil 
etish xarajatlari; 
• haqiqiy - ma'lum bir davrdagi barcha xarajatlar bo'yicha xarajatlarning 
haqiqiy ma'lumotlar bazasi asosida hisoblab chiqarilgan hisobot qiymati. 
Xarajatlarni tasniflashning boshqa turlari mavjud. Dastgoh, ishlab chiqarish va 
to'liq xarajatlar ajratilgan. 
Do'kon narxi mahsulot ishlab chiqarish ustaxonasining narxi bilan belgilanadi. 
Ishlab chiqarish tannarxiga ustaxona tannarxi va zavod xarajatlari (ma'muriy, 
umumiy va umumiy xarajatlar) kiradi. 
To'liq qiymatga ishlab chiqarish va noishlab chiqarish xarajatlari kiradi 
(marketing xarajatlari, ijtimoiy soha - madaniyat saroylari, dispanserlar, 
kasalxonalar va boshqalar). 
Korxonaning iqtisodiy faoliyatida tannarxni pasaytirish muammosi muhim 
ahamiyat kasb etmoqda, bu bozorda raqobatbardoshlik darajasini oshirishning 
muhim sharti, shuningdek foydani ko'paytirish omili hisoblanadi. Xarajatlarni 
kamaytirish deganda xom ashyo, materiallar, yoqilg'i, energiya tejash, asosiy 
kapital va ishchi kuchidan foydalanish, mahsulot sifatini yaxshilash va boshqalar 
kiradi. Umumiy holda foyda yalpi daromaddan umumiy xarajatlarni ayirish orqali 
topiladi. 
,