Mikroiqtisodiyot va makroiqtisodiyot

15.5. Ijtimoiy farovonlik mezonlari
Ijtimoiy farovonlik nazariyasi ijobiy iqtisodiyotdan farq qiladi, agar ikkinchisi 
soxtalashtirish mezoniga javob bersa, unda ijtimoiy farovonlik nazariyasi tabiatda 
normativdir, uning asosiy shartlari shaxs tomonidan qabul qilinishi yoki qabul 
qilinmasligi va shu bilan birga u qabul qilishi mumkin bo'lgan qadriyatli 
qarorlardir. ularni qabul qilish yoki rad etish usuliining mavjud emasligi. Ijtimoiy 

---

346 
farovonlik nazariyasi shaxsning emas, balki butun jamiyatning farovonligini 
o'rganmaydi. 
Horijiy olimlarning fikriga ko'ra, zamonaviy ijtimoiy farovonlik nazariyasining 
manbai: foydalilikni me'yoriy tahlil qilish va tanlash va jamoaviy qarorlarning 
matematik nazariyasi. 
Ijtimoiy farovonlik nazariyasi tovarlar va xizmatlarni odamlar va iqtisodiy 
resurslar o'rtasida ushbu tovarlarni ishlab chiqaradigan iqtisodiyot tarmoqlari 
o'rtasida maqbul taqsimlanishini o'rganadi. Bu umumiy iqtisodiy muvozanat 
nazariyasi va ijtimoiy farovonlik nazariyasi bir-biri bilan chambarchas bog'liqligini 
anglatadi. 
Paretoning optimalligi ijtimoiy farovonlikni oshirish uchun zarur, ammo yetarli 
emas.Iqtisodiyotning eng maqbul holati farovonlikni shaxslararo taqqoslash uchun 
me'yoriy mezonni qo'llash bilan mumkin. Adabiyotda ijtimoiy farovonlikning 
quyidagi mezonlari ta'kidlangan. 
Utilitarizm (lat. Utilitas - foyda, foyda). Uning vakillari (I. Bentham, V. 
Jevons, J. Seynt Mill va boshqalar) ijtimoiy farovonlikning funktsiyalarini 
"ko'pchilik odamlar uchun eng katta baxt" deb hisoblangan foydali axloqiy me'yor 
orqali aniqladilar. Ushbu mezon jamiyatning barcha a'zolarining umumiy foydali 
xususiyatlarini maksimal darajada oshirishga asoslangan. Bu individual kommunal 
xizmatlarni o'zaro shaxslararo taqqoslash imkoniyatini va shuning uchun ijtimoiy 
farovonlikni jamiyat a'zolarining shaxsiy kommunal xizmatlari to'plami sifatida 
baholash imkoniyatini anglatadi. 
I. Bentham farovonlik tovarlar va xizmatlar iste'moli bilan bog'liq edi, shuning 
uchun uning ijtimoiy optimizmi ushbu tovarlarni maksimal darajada iste'mol 
qilishni belgilaydi. Utilityitar mezonning kamchiliklaridan biri shundaki, uni "eng 
katta baxt" "jamiyatning ko'p sonli a'zolari" bilan birlashtirilmagan vaziyatlarda 
qo'llash mumkin emas. 
V.Jevons 
ijtimoiy 
farovonlik 
funktsiyasini 
shunga 
o'xshash 
tarzda 
izohlaydi.Jevonsning so'zlariga ko'ra, Benthamdan farqli o'laroq, boylikning o'sishi 
marjinal foyda nazariyasiga asoslanadi. 

---

347 
Shuni yodda tutish kerakki, utilitar mezon tarafdorlari ijtimoiy farovonlikni 
ham kardinalistik (individual yordamdan), ham ordinalistik (ijtimoiy farovonlik) 
yondoshishdan kelib chiqqan. 
V. Pareto ijtimoiy farovonlikka alohida e'tibor qaratdi, unga maqsad sifatida 
emas, balki uni optimallashtirishni talab qiladigan davlat sifatida qaradi. Pareto 
barcha resurslarni maqbul taqsimlash bilan cheklanib, utilitaristlarning nuqtai 
nazarini baham ko'rmadi. 
Pareto yordam dasturining mohiyatini tahlil qilmadi, chunki uning fikriga 
ko'ra, uni o'lchash, shuningdek shaxslararo taqqoslash mumkin emas edi.U 
individual kommunal xizmatlarni faqat Pareto iqtisodiy fanga taalluqli bo'lmagan 
imtiyoz 
shkalasi 
yordamida 
aniqlash 
mumkinligiga 
ishongan.Paretoning 
farovonligi mezonida aytilishicha, hech bir kishining farovonligi boshqa odamning 
farovonligi yomonlashishi bilan yaxshilanishi mumkin emas. Biroq, Pareto 
farovonligi mezoni real hayotda qo'llanilmaydi, chunki u real iqtisodiy tizimda 
bo'lmagan yerkin raqobat va raqobat muvozanatidan kelib chiqqan. 
Kaldor - Xiks mezoni - bu iqtisodiy tizimning bir holatidan ikkinchisiga o'tish, 
agar ushbu o'tish davrida g'alaba qozongan jamiyat a'zolari zarar ko'rgan 
shaxslarning zararini qoplashga qodir bo'lsa, ijtimoiy farovonlikning oshishiga olib 
keladi. Biroq, kompensatsiya deb ataladigan mezon haqiqiy kompensatsiyani 
anglatmaydi, faqat shaxsning daromadlari yo'qolgan shaxsning yo'qotishidan 
mutlaqo oshib ketishini talab qiladi.Kaldor - Xiks mezoni - bu shaxsiy boylikni 
aniq o'lchashga urinish, Pareto optimizm printsipining modifikatsiyasi. 
Kaldor - Xiks mezoniga kelsak, shuni ta'kidlaymizki, daromadning barcha 
turlari bo'yicha shaxsiy daromad solig'ini 13% darajasida undirish bo'yicha Rossiya 
amaliyoti nazariy pozitsiyaga - Caldor - Xiks kompensatsiya mezoniga javob 
bermaydi va shuningdek, farovonlik kontseptsiyasining asosiy printsipi - adolatga 
mos kelmaydi. daromadlarni taqsimlashda. 
Bozor mezoni, bozorni taqsimlashda adolat o'rnatilishini nazarda tutadi, bu R. 
Pindike va D. Rubinfeld ta'kidlaganidek, tovarlar va xizmatlar taqsimotida keskin 
tengsizlikka olib kelishi mumkin. 

---

348 
Xorijlik olimlarning farovonligi to'g'risida yuqorida aytib o'tilgan barcha 
tushunchalar jiddiy kamchiliklarga duch kelmoqda: ular farovonlik belgilari, 
chegaralari, qismlari va tuzilishini belgilash orqali uning mohiyatining o'ziga xos 
mazmunini ochib bermaydilar. 
Farovonlik to'g'risidagi g'arb tushunchalari neoklassik metodologiyaga 
asoslanadi (turli darajalarga qaramay), farovonlik muammosi haqiqatdan ajratilgan 
holda, ya'ni mavhum kategoriya sifatida qaraladi. Bundan tashqari, neoklassik 
yondashuv boshqaruv qarorlari odatda tyergov ko'rsatkichlariga asoslanganligidan 
azoblanadi, shuning uchun ular kechikmoqda va o'zgaruvchan iqtisodiy vaziyatni 
hisobga olmaydilar. Neoklassik yondashuvning jiddiy kamchiliklari shundaki, u 
jamiyat a'zolarining - farovonlik vakillarining xatti-harakatlarini e'tiborsiz 
qoldiradi. Sof ijtimoiy ne‘mat — bu barcha fuqarolar, jamoa tomonidan iste‘mol 
qilinadigan ne‘mat bo‗lib, ushbu iste‘mol alohida insonning ushbu ne‘mat uchun 
pul to‗lashi yoki to‗lamasligiga bog‗lik, emas. 
Sof ijtimoiy mahsulot ikki xil xususiyatga ega: iste‘mol qilishda tanlanmaslik 
va iste‘moldan ajratilmaslik. Shunday xususiyatga ega bo‗lgan ijtimoiy ne‘matga 
armiya va militsiya xizmati kiradi. Istemolda tanlanmasligi xususiyati shuni 
bildiradiki, sof ijtimoiy ne‘matni bir kishi tomonidan iste‘molqilinishi boshqa bir 
kishining ushbu ne‘mat iste‘molini kamaytirmaydi. Bunday ne‘matlar raqobatdan 
xoli, nima uchun deganda, qo‗shimcha iste‘molning chekli xarajati nolga teng. 
Iste‘moldan ajratilmaslik xususiyati shundani boratki, hech bir kishiga iste‘mol 
qilish (xatto u ushbu iste‘mol uchun to‗lashdan voz kechsa ham) man qilinmaydi. 
Sof xususiy ne‘mat — bu shunday ne‘matki, uning har birligi ma‘lum to‗lovga 
sotiladi. Sof ijtimoiy ne‘matning sof xususiy ne‘matdan asosiy farqi — u 
bo‗laklarga bo‗linmaydi va bo‗laklarga bo‗linib ham sotilmaydi. Sof ijtimoiy 
mahsulotning bo‗laklariga narx belgilash ham mumkin emas. Sof ijtimoiy 
mahsulotga bo‗lgan umumiy talabni aniqlash ham o‗ziga xosdir. Sof ijtimoiy 
mahsulotga bo‗lgan talab chizig‗i jami mahsulotning chekli nafliligini ifodalaydi
Iste‘molchilar soni qancha bo‗lishidan kat‘iy nazar, ular barcha sof ijtimoiy 
ne‘matni iste‘mol qiladi. Lekin, har bir shaxs sof ijtimoiy ne‘matni iste‘mol 

---

349 
qilishdan har xil naf oladi. Sof ijtimoiy mahsulotga bo‗lgan umumiy talab shaxslar 
oladigan chekli yutuqlarni (mavjud hajmdan oladigan) vertikal bo‗yicha qo‗shish 
orqali aniqlanadi (15.5-rasm).Sof xususiy ne‘matga bo‗lgan umumiy talab 
shaxlarning talab chiziqlarini gorizontal bo‗yicha qo‗shish orqali aniqlanadi (15.6-
rasm) 
Sof xususiy ne‘matga bo‗lgan umumiy talab shaxslarning talab chiziqlarini 
gorizontal bo‗yicha qo‗shish orqali aniqlanadi (15.5-rasm)