Mikroiqtisodiyot va makroiqtisodiyot

7.5. Qisqa muddatli xarajatlar 
Xarajatlarni tasniflash ishlab chiqarish omillarining harakatchanligini hisobga 
olgan holda amalga oshirilishi mumkin. Ushbu yondashuv asosida doimiy, 
o'zgaruvchan va umumiy (jami) xarajatlar mavjud. 
Qisqa muddatda ba'zi xarajatlarni o'zgartirish mumkin emas, shuning uchun 
korxona doimiy va o'zgaruvchan ishlab chiqarish resurslaridan foydalangan holda 
mahsulot hajmini oshiradi. 
Ruxsat etilgan xarajatlar (FC) - qisqa vaqt ichida ishlab chiqarish darajasi bilan 
o'zgarmaydigan har qanday xarajatlar. Masalan, 2015 yil oktyabr oyining oxiri va 
noyabr oyi boshlarida AvtoVAZ Rossiyada ortiqcha ishlab chiqarish tufayli 
ishlamadi, ammo zavod doimiy xarajatlarni o'z zimmasiga oldi, ya'ni kreditlar, 
sug'urta mukofotlari va boshqa foizlar bo'yicha foizlarni to'lashga majbur bo'ldi. 
mulk solig'i, ishchilar va xizmat ko'rsatuvchilarga ish haqi to'lash, kommunal 
xizmat haqini to'lash. 
Ishlab chiqarish hajmi va doimiy xarajatlar o'rtasida bog'liqlik yo'qligiga 
qaramasdan, uning ishlab chiqarishga ta'siri to'xtamaydi, chunki ular ishlab 
chiqarishning texnik va texnologik darajasini belgilaydi. 
Ruxsat etilgan xarajatlarga quyidagilar kiradi: 

---

189 
• ishlab chiqarish binolari, mashinalari, uskunalarini saqlash xarajatlari; 
Ijara to'lovlari; 
• sug'urta mukofotlari; 
• korxonaning katta rahbarlari va bo'lajak mutaxassislariga ish haqi. 
Bu xarajatlarning barchasi, hatto korxona hech narsa ishlab chiqarmasa ham, 
moliyalashtirilishi kerak. 
Qat'iy va o'zgaruvchan xarajatlar o'rtasidagi farq qisqa muddatli va uzoq 
muddatli davrlar o'rtasidagi farqning boshlang'ich nuqtasidir. Uzoq muddatli davr 
uchun barcha xarajatlar o'zgaruvchan bo'ladi, chunki, masalan, uskunalar 
almashtirilishi yoki yangi biznes sotib olinishi mumkin. Ko'rsatilgan muddatlar 
barcha sohalar uchun bir xil bo'lmasligi mumkin. Shunday qilib, engil sanoatda 
ishlab chiqarish quvvatini bir necha kun ichida ko'paytirish mumkin, og'ir sanoatda 
esa bu bir necha yil davom etishi mumkin. 
O'zgaruvchan xarajatlar (VC) - xarajatlar, ishlab chiqarish hajmining 
o'zgarishiga qarab o'zgaradi. Agar mahsulot ishlab chiqarilmagan bo'lsa, unda 
o'zgaruvchan xarajatlar nolga teng. 
O'zgaruvchan xarajatlarga quyidagilar kiradi: 
• xom ashyo, materiallar, yoqilg'i, energiya, transport xizmatlari xarajatlari; 
Ishchilar va ishchilar uchun ish haqi xarajatlari va boshqalar. 
Supermarketlarda nazorat xodimlarining xizmatlari uchun to'lov o'zgaruvchan 
xarajatlarning bir qismidir, chunki menejerlar ushbu xizmatlar hajmini mijozlar 
soniga moslashtirishi mumkin. 
Oziq-ovqat mahsulotlari o'sishining boshlanishidagi o'zgaruvchan xarajatlar bir 
muncha vaqt sekinroq sur'atlarda o'sib boradi, keyin ular har bir keyingi mahsulot 
birligi uchun ortib boradigan stavka bilan o'sishni boshlaydilar. G'arb iqtisodchilari 
shunga o'xshash vaziyatni daromadlarni pasayish qonuni deb izohlaydilar. 
O'zgaruvchan xarajatlar boshqarilishi mumkin. Qancha mahsulot ishlab chiqarish 
kerakligini aniqlash uchun tadbirkor o'zgaruvchan xarajatlar ishlab chiqarishning 
rejalashtirilgan o'sishi bilan birga qancha ko'payishini bilishi kerak. 

---

190 
Yalpi (jami, jami) xarajatlar (TS) - korxona tovar ishlab chiqarish uchun 
tortadigan doimiy va o'zgaruvchan xarajatlar yig'indisi. Qisqa muddatda yalpi 
xarajatlar ishlab chiqarish hajmiga bog'liq. Yalpi xarajatlar quyidagi formula 
bo'yicha aniqlanadi. 
TC = FC VC. 
Yalpi xarajatlar ishlab chiqarish hajmi oshishi bilan ortadi. 
Ishlab chiqarilgan mahsulot birligiga sarflanadigan xarajatlar o'rtacha 
belgilangan xarajatlar, o'rtacha o'zgaruvchan xarajatlar va o'rtacha yalpi (jami, 
umumiy xarajatlar) shaklida bo'ladi. 
O'rtacha belgilangan xarajatlar (AFC) - bu mahsulot birligiga to'g'ri keladigan 
umumiy xarajatlar. Ular doimiy xarajatlarni (FC) tegishli ishlab chiqarish hajmiga 
(hajmiga) bo'lish yo'li bilan aniqlanadi: 
AFC = FC / Q. 
Umumiy belgilangan xarajatlar o'zgarmaganligi sababli, ularni ortib 
borayotgan ishlab chiqarish hajmiga bo'lganda, o'rtacha belgilangan xarajatlar 
ishlab chiqarish hajmi oshgan sari pasayadi, chunki belgilangan xarajatlar miqdori 
ishlab chiqarilayotgan birliklarning ortib borayotgan soniga taqsimlanadi. 
Aksincha, ishlab chiqarish hajmi kamayganda o'rtacha belgilangan xarajatlar 
oshadi. 
O'rtacha o'zgaruvchan xarajatlar (AVC) - bu mahsulot birligiga sarflanadigan 
jami o'zgaruvchan xarajatlar. Ular o'zgaruvchan xarajatlarni mahsulotning tegishli 
hajmiga (hajmiga) bo'lish yo'li bilan aniqlanadi: 
AVC = VC / Q. 
O'rtacha o'zgaruvchan xarajatlar avval minimal darajaga tushadi, keyin o'sishni 
boshlaydi. 
O'rtacha (jami) xarajatlar (ATS) - bu mahsulotning birligiga ishlab 
chiqarishning umumiy qiymati. Ular ikki jihatdan aniqlanadi: 
• umumiy xarajatlar summasini ATS = TS / Q ishlab chiqarilgan mahsulotlar 
soniga bo'lish orqali; 

---

191 
• o'rtacha sobit xarajatlarni va ATS = AFC AVC o'rtacha o'zgaruvchan 
xarajatlarini yig'ib. 
Dastlab, o'rtacha (jami) xarajatlar yuqori, chunki ozgina ishlab chiqarish ishlab 
chiqariladi va belgilangan xarajatlar katta bo'ladi. Ishlab chiqarish o'sishi bilan 
o'rtacha (jami) xarajatlar pasayadi va minimal darajaga tushadi, keyin o'sishni 
boshlaydi Daromad qiymati (MS) - qo'shimcha mahsulot birligini chiqarish bilan 
bog'liq xarajatlar. 
Marjinal xarajatlar ishlab chiqarish hajmining o'zgarishiga qarab umumiy 
xarajatlarning o'zgarishiga teng, ya'ni ular mahsulot soniga qarab xarajatlarning 
o'zgarishini aks ettiradi. Belgilangan xarajatlar o'zgarmaganligi sababli doimiy 
marjinal harajatlar har doim nolga teng, ya'ni MFC = 0. Shuning uchun marjinal 
harajatlar har doim marjinal o'zgaruvchan xarajatlardir, ya'ni MVC = MS. Bundan 
kelib chiqadiki, o'zgaruvchan omillar bo'yicha ortib boruvchi foyda marjinal 
xarajatlarni kamaytiradi va aksincha, past rentabellik ularni oshiradi. 
Darajali xarajatlar firmaning ishlab chiqarishning oxirgi birligi tomonidan 
ishlab chiqarishning ko'payishi bilan qancha xarajatlar yuz berishini yoki bu 
ma'lum bir birlik tomonidan ishlab chiqarish kamaygan taqdirda tejashni anglatadi. 
Har bir qo'shimcha mahsulotni ishlab chiqarish uchun qo'shimcha xarajatlar ishlab 
chiqarilgan birliklarning o'rtacha xarajatlaridan kam bo'lsa, ushbu keyingi 
mahsulotni ishlab chiqarish o'rtacha xarajatlarni pasaytiradi. Agar keyingi 
qo'shimcha birlikning narxi o'rtacha narxdan yuqori bo'lsa, uni ishlab chiqarish 
o'rtacha tannarxni oshiradi. Yuqorida aytilganlar qisqa davrga taalluqlidir.