Mikroiqtisodiyot va makroiqtisodiyot

3.8-rasm. Iste’molchining tanlov sohasi. 
Byudjet chegarasi tenglamasi 
R
X
P
X
P


2
2
1
1
grafikda 
AB
chizig‗ini beradi, 
bu chiziqga byudjet chizig‗i deyiladi.
Byudjet chizig‗i quyidagi tartibda aniqlanadi va tenglamasini quyidagicha 
yozamiz: 
1
2
1
2
2
X
P
P
P
R
X



, 
bu yerda - 
2
1
P
P
- byudjet chizig‗ining burchak koeffitsienti, u byudjet 
chizig‗ining 
X
1
o‗qiga nisbatan yotiqligini ifodalovchi kattalik (grafikda 
tg
P
P

 
1
2

---

70 
). Byudjet chegarasi tenglamasida 
X
1
0

bo‗lganda, 
X
R
P
2
2

bo‗ladi va bu holda 
barcha daromad 
X
2
ne‘matga sarflanadi (grafikda 
A
nuqta bo‗lib, uning 
koordinatalari 








2
2
1
;
0
P
R
X
X
va u 
2
P
R
miqdorda sotib olinadi). 
Endi 
X
2
0

desak, 
1
1
P
R
X

, bu holda barcha daromad 
X
1
ne‘matni sotib 
olishga sarflanadi va u 
1
P
R
miqdorda sotib olinadi (grafikda 
B
nuqta). Demak, 
byudjet chizig‗i koordinatalar o‗qini 
1
1
P
R
X

va 
2
2
P
R
X

nuqtalarda kesib o‗tadi. 
Byudjet chizig‗idagi nuqtalarda daromad to‗liq sarflanadi. SHtrixlangan sohadagi 
nuqtalarda (masalan, 
C
nuqtada) daromad to‗liq sarflanmaydi. Agar tanlov nuqtasi 
byudjet chizig‗idan o‗ng tomonda yotsa (
D
nuqta) daromad ushbu nuqtaga to‗g‗ri 
keladigan ne‘matlar kombinatsiyasini sotib olishga etmaydi. 
Byudjet chizig‗ining manfiy yotiqligi, absolyut qiymati bo‗yicha tovarlar 
nisbati 
2
1
P
P
ga teng (bu kattalik

tg
bo‗lib, 
1
2
P
R
P
R
tg



yoki 
2
1
P
P
tg



). 
Byudjet chizig‗i tenglamasidan 

tg
P
P
dX
dX



2
1
1
2
ekanligini ko‗ramiz. 
2
1
P
P
kattalik iste‘molchining 
X
1
tovardan qo‗shimcha bir birlik 
 
1
dX
sotib olishi uchun 
qancha 
X
2
tovardan 
 
2
dX
voz kechish mumkinligini ko‗rsatadi.Byudjet cheklovi 
iste‘molchi ma‘lum daromad va berilgan narxlarda sotib olishi mumkin bo‗lgan 
imtiyozlarning barcha kombinatsiyalarini ko‗rsatadi. Byudjet cheklovi umumiy 
harajatlar daromadga teng bo‗lishi kerakligini ko‗rsatadi. Daromadlarning 
ko‗payishi yoki kamayishi byudjet chizig‗ining o‗zgarishiga olib keladi. 
Demak, byudjet chizig‗i (byudjet cheklovi chizig‗i) - bu to‗g‗ri chiziq bo‗lib, 
unda siz sotib olganingizda ajratilgan daromad to‗liq sarflangan tovarlar to‗plami 
ko‗rsatiladi. Byudjet chizig‗i ma‘lum narxlarda ma‘lum bir daromad uchun sotib 

---

71 
olinishi mumkin bo‗lgan tovarlarning mumkin bo‗lgan maksimal miqdorini 
ko‗rsatadigan nuqtalarda koordinatalar o‗qini kesib o‗tadi. Har bir byudjet chizig‗i 
uchun siz byudjet chizig‗i bilan teginish nuqtasiga ega bo‗lgan befarqlik egri 
chizig‗ini qurishingiz mumkin. 
Byudjet chizig‗idagi punktlarga mos keladigan barcha mahsulotlar to‗plami 1 
so‗mdan iborat. va shuning uchun iste‘molchi uchun mavjud. Yuqorida va byudjet 
chizig‗ining o‗ng tomonida joylashgan barcha tovarlar to‗plami so‗mdan qimmat 
turadi va iste‘molchi uchun olish imkoni yo‗q. Shunday qilib, byudjet chizig‗i 
iste‘molchiga yuqorida ko‗rsatilgan imtiyozlar to‗plamini cheklaydi.
Iste‘molchi muvozanati - bu iste‘molchi o‗zining umumiy nafligini yoki 
doimiy daromadni sarflashdan qoniqishini maksimal darajada oshiradigan nuqta. 
Agar befarqlik egri iste‘molchi sotib olishni istayotganini va byudjet chizig‗i - 
iste‘molchi nimani sotib olishi mumkinligini ko‗rsatsa, unda ularning birligida ular 
cheklangan byudjet bilan hariddan maksimal darajada qoniqishni qanday 
ta‘minlash kerak degan savolga javob berishlari mumkin. Befarqlik egri chizig‗i va 
byudjet chizig‗i iste‘molchi mavjud byudjetga ega bo‗lgan ikkita turli xil tovarlarni 
sotib olishda oladigan naflik miqdorini maksimal darajada oshirganda vaziyatni 
grafik izohlash uchun ishlatiladi. 
Iste‘mol tovarlarining maqbo‗l to‗plami ikkita talabga javob berishi kerak:
- byudjet yo‗nalishida bo‗lish;
- iste‘molchiga eng maqbo‗l kombinatsiyani taqdim etish.
Iste‘molchining tanlovi masalasi ikkita ne‘mat uchun quyidagicha qo‗yiladi. 
Iste‘molchining daromadi 
R
berilgan, sotib olish mumkin bo‗lgan ne‘matlar narxi 
mos ravishda 
P
1
va 
P
2
deylik. U holda iste‘molchi o‗zining daromadi 
R
ga ko‗ra 
birinchi va ikkinchi ne‘matlardan shunday 
X
1
va 
X
2
miqdorda sotib olinsinki, 
natijada ulardan oladigan umumiy naf maksimal bo‗lsin (naflik funksiyasi 
maksimal qiymatga erishsin): 


max
,
2
1


X
X
U
U
, 
bo‗lsin, quyidagi shart bajarilsin: 

---

72 
R
X
P
X
P


2
2
1
1
, 
0
1

X
va 
0
2

X
. 
Iste‘molchining tanlov masalasini yechilishini grafikda ko‗rib chiqamiz.