Microsoft Word yoshlik davri va uning oziga xos psixologik xususiyatlari

bob bo‘yicha xulosa
 

---

46 
3.BOB. Etuklik davrida o‘zligini anglashdagi «Men» ko‘rinishlari
3.1. Etuklik davridagi erkak va ayollarning o‘zligini anglashdagi«Men» 
ko‘rinishlari 
Etuklik davri 36-55 (60) yoshlardagi erkak va ayollarni o‘z ichiga oladi. 
Mazkur davrda ijodiy faoliyatni kaytadan ba’olashda o‘z ifodasini topuvchi 
yangi xislat namoyon bo‘ladi. Ular shu kungacha мехнат faoliyatida miydor 
ketidan yuvib yurgan bo‘lsalar, endi мехнат ma’sulining sifati ustida bosh yotira 
boshlaydilar. Oilaviy turmushga, ijtimoiy ‘ayotga, yashashning maysadiga, 
inson yadr-yimmatiga, tevarak-atrof-ga, o‘zlariga va boshya odamlarga yangi 
mezon bilan yaray boshlaydilar. Turmushning ikir-chikirlari, ijtimoiy 
‘odisalarga vazmin, sabr-toyat bilan ‘ayot tajribasiga suyangan ‘olda 
munosabatda bo‘ladilar, ‘ar bir narsaning nozik tomoni yoki yomon oyibati 
‘ayida o‘z fikrlarini bildiradilar. ‘ayotda yo‘ldan boy bergan imkoniyatlari, xato 
va kamchiliklari ularda etti o‘lchab, bir kes yabilida ish tutish tuy’usini vujudga 
keltiradi.. Bu davrda erkak va ayollarning tafovutlari namoyon bo‘ladi: 
jismoniy, jinsiy, ru’iy kamolotda ayollar ilgarilab kelgan bo‘lsalar, endi erkaklar 
oldinga o‘tib oladilar va bu ‘ol inson umrining oxirigacha saylanib yoladi. 
Ko‘pchilik psixologlar, shu bilan birga o‘zbekistonlik psixolog olimlar 
tomonidan olib borilgan tadqiqotlar zamonaviy o‘qituvchilar uchun eng zarur 
xislatlarni aniqlab olish imkoniyatini beradi. 
YOshlik davrida yigit-yizlar kamolotiga uchta mu’im psixologik
mexanizm, yaoni мехнат jamoasi, oila mikromu’iti va norasmiy ulfatlar taosir 
ko‘rsatadi. Masalan, мехнат jamoasidagi psixologik iylim, maonaviyat olami, 
baryarormaslik, ijtimoiy ong, ijtimoiy yadriyatlar, muayyan an’analar va odatlar 
yangi aozoning xarakterida ijobiy yoki salbiy o‘zgarishni vujudga keltirishi 
mumkin. Mazkur taosir natijasida asta-sekin umuminsoniy fazilatlar tarkib 
topishi yoki muayyan shaxsiy nuytai nazar yo‘yolishi mumkin. Мехнат 
jamoasiga yangi yo‘shilgan aozo unda o‘z o‘rni va yadr-yimmatini yaror 
toptirish uchun bir yator yon berishga, o‘z maslagidan sal bo‘lsada chetlashishga 
majbur bo‘ladi. Bu yo‘l jamoadagi psixologik iylimga moslashishi maysadida 

---

47 
ichki ru’iy ziddiyatlarga, murakkab kechinmalarga, unsiz tu’yonga yarshi 
yo‘yilgan yadam ‘isoblanadi. SHuning uchun yakka shaxs xarakterini 
shakllantiruvchi yoki uning musta’kam ichki rishtalarini emiruvchi omil мехнат 
jamoasidagi ijtimoiy fikrdir. Jamoaga bo‘ysunish ‘ar bir aozoning burchidir. 
YOshlik davri insonning kuch-yuvvatga, orzu-’avasga, ijodiy rejalarga, 
izlash va izlanishlarga, ayliy imkoniyatlarga boy davridir. Kelajak taydiri, mo‘l-
ko‘lchiligi, farovonligi, yudrati, madaniyati - yoshlarga bo’liy, shuning uchun 
ularning istiybol rejalari, yaratgan loyi’alari, shakllanayotgan ma’naviy va ru’iy 
olami ‘ech kimni befary yoldirmasligi kerak. 
Kamol topnshning bu bosyichiga 28-35 yoshlardagi erkak va ayollar 
kiradilar. Etuklik davrida odam o‘zining barcha kuch-yuvvati, yobiliyati, ayl-
zakovati, ichki imkoniyatlarini o‘z kasbiga, ijtimoiy faoliyatiga, jamoat ishlariga 
to‘la safarbar yila oladi. Erkak va ayollarning bu davrda мехнат va ijtimoiy 
faoliyatda muayyan tajribega egaligi ularni istiybol sari etaklaydi. Etuk 
shaxsning boshyalarga munosabati, ularni ba’olashi, dinamik stereotida sezilarli 
o‘zgarishlar bo‘ladi. U endi fayat o‘zining xatti-’arakati uchun emas, balki 
boshya odamlarning yilmishlari, uchun ‘am javobgarligini anglay boshlaydi, 
ayniysa, ‘ayot tajribasiga ega bo‘lmagan yoshlarning o‘z farzandlarining xuly-
atvori, yurish-turishi uchun ‘am kuydiradi, ularga imkoniyat boricha yordam 
berishga intiladi. 
Ayrim ‘ollarda ko‘pchilikning tazyiyiga uchragan shaxsda printsipiallik, 
adolatlilik singari ‘islar, shaxsiy nuytai nazar bo‘shashib yoladi, natijada unda 
ikkilanish tuy’usi paydo bo‘ladi. YOshlik gashtini surayotgan yigit va yizlar ota-
onasiga, buva-buvisiga, opa-singillariga, aka-ukalariga, turmush o‘rto’iga, 
farzandlariga oyilona munosabatda, oila aozolarining ‘ar biri bilan to‘‘ri 
muloyotda bo‘lishi, muayyan yoidaga asoslangan muomala yilishi shart. 
Oiladagi shaxslararo munosabatning ko‘lami kengligi sababli bir nechta 
bosyichli muloyotga asoslanish kerak. Lekin oila tinchligi, totuvligi va a’illigiga 
xalal bermas-lik niyatida yosh yigit va yizlar(kelinlar) vijdon amriga yarshi 
xatti-’arakat yilishga ‘am majbur bo‘ladilar, o‘z maslaklari, fikrlari, shaxsiy 

---

48 
yarashlariga xilof yo‘l tutadilar. Dilkashligi uchun ‘ar bir oila aozosi bilan 
umumiy «til» topishga intiladilar. SHunga ko‘ra oila mu’iti ‘am yigit va 
yizlarning ru’iyati ‘amda maonaviyatini o‘zgartiradigan omil vazifasini o‘taydi. 
Inson uchun psixologik mexanizm rolini bajaruvchi yana bir omil ulfatlar 
davrasidir. Ulfatlar odatda shaxsiy mayli, yiziyishi, intilishi, orzu-istagi, 
maysadi, yarashlari, yoshi va xulyi bir-biriga mos tengdoshlardan iboratdir. 
Ko‘ngilchanlik, do‘stlar ra’yiga yarshi bormaslik tufayli yoshlar xarakterida 
o‘zgarishlar yuzaga keladi. YUksak ‘islar, baryaror e’tiyod, ilmiy dunyoyarash, 
ichki kechinmalar, mustayillik va tashabbuskorlik tuy’ulari poymol bo‘ladi, 
yaoni «Do‘s-ting uchun za’ar yut» yabilida ish tutiladi. Natijada 
mas’uliyatsizlik, yuzakilik, loyaydlik, ikkiyuzlamachilik, bevafolik singari 
illatlar tarkib topa boshlaydi. SHuni alo’ida ta’kidlash kerakki, ulfatlar davrasida 
yangi fazilatlarni ishbilarmonlikni, amaliy ko‘nikmalarni egallash imkoniyati 
‘am bo‘ladi. SHu boisdan ulfatchilikka fayat maishat nuytai nazaridan 
yondashmay, uning mazkur imkoniyatlaridan foydalanishga ‘am ‘arakat yilish 
ayni muddaodir. 
YOshlik davri insonning kuch-yuvvatga, orzu-’avasga, ijodiy rejalarga, 
izlash va izlanishlarga, ayliy imkoniyatlarga boy davridir. Kelajak taydiri, mo‘l-
ko‘lchiligi, farovonligi, yudrati, madaniyati - yoshlarga bo’liy, shuning uchun 
ularning istiybol rejalari, yaratgan loyi’alari, shakllanayotgan ma’naviy va ru’iy 
olami ‘ech kimni befary yoldirmasligi kerak. 
Kamol topnshning bu bosyichiga 28-35 yoshlardagi erkak va ayollar 
kiradilar. Etuklik davrida odam o‘zining barcha kuch-yuvvati, yobiliyati, ayl-
zakovati, ichki imkoniyatlarini o‘z kasbiga, ijtimoiy faoliyatiga, jamoat ishlariga 
to‘la safarbar yila oladi. Erkak va ayollarning bu davrda мехнат va ijtimoiy 
faoliyatda muayyan tajribega egaligi ularni istiybol sari etaklaydi. Etuk 
shaxsning boshyalarga munosabati, ularni ba’olashi, dinamik stereotida sezilarli 
o‘zgarishlar bo‘ladi. U endi fayat o‘zining xatti-’arakati uchun emas, balki 
boshya odamlarning yilmishlari, uchun ‘am javobgarligini anglay boshlaydi, 
ayniysa, ‘ayot tajribasiga ega bo‘lmagan yoshlarning o‘z farzandlarining xuly-

---

49 
atvori, yurish-turishi uchun ‘am kuydiradi, ularga imkoniyat boricha yordam 
berishga intiladi. 
Etuklik, kattalik, donishmandlik, ra’namolik, ‘amxo‘rlik, ‘omiylik 
davridir. Boshya yosh davrlardagi kabi mazkur davrda ‘am muayyan darajada 
inyiroz bo‘ladi. Bu davrda inson yanday ishlarni amalga oshirishga, yaysi 
imkoniyatlardan foydalanmagani, ayrim xatolar, tushunmovchiliklar sababli, 
ko‘ngilsizliklar vujudga kelganligini anglay boshlaydi. Uziga o‘zi ‘isob berish 
shu davrning mu’im psixologik xususiyatlaridan biridir. Organizmdagi ayrim 
o‘zgarishlar, umrning tez o‘tishi kishini yattiy tashvishga va iztirobga soladi. U 
bundan keyingi ‘ayotning ‘ar bir dayiyasidan unumli foydalanishga yaror yiladi. 
Ayrim orzu-istaklarini amalga oshirish uchun jismoniy va ru’iy imkoniyatlari 
etishmasligini anglash uning psixikasida «tur’unlik» tuy’usini vujudga keltiradi. 
Buning asosiy sababi 33-35 yoshlarda mnemologik - attentsion majmua tubdan 
yayta yurilishidir. YAxlit mnemologik markazning mnemik (xotira) va mantiyiy 
(tafakkur) yismlarga ajralishi ro‘y beradi. Attentsional ‘olatning omillari 
saylanib yoladi, lekin katta yoshdagi inson intellekti tarkibida xotira va tafakkur 
mu’im o‘rin tutadi. Biroy o‘zgarishlar uning ru’iy dunyosida, kechinmalarida, 
‘is-tuy’ularida chuyur iz yoldirmaydi, etuk shaxs xotirasida illyuzion 
xususiyatga ega bo‘lgan tasavvur obrazlari(yoshlik tuy’usi, kayfiyati, orzusi, 
xom xayoli) saylanib yolaveradi. 
Etuklik bosyichida jismoniy va ayliy imkoniyatlardan to‘laroy foydalanish 
ko‘nikmasi paydo bo‘ladi. Bu ‘ol butun kuch-yuvvat, ayliy, zo‘riyish, iroda 
kuchi, asab taranglashuvi ‘isobiga emas, balki muayyan ko‘nikma, malaka va 
ma’orat asosida ro‘y beradi. 
Etuklikning turli davrlarida kamol topish jab’alarining o‘zaro 
munosabatini tadyiy yilgan B.G.Ananpev laboratoriyasi xodimlari 29-32 
yoshlarda funktsional darajaning oshishi 46,2, baryarorlashuvi 15, 8, funktsional 
darajaning pasayishi 38,0, 33-35 yoshlarda 11,2, 33,3 foiz, 55,5 foizni tashkil 
yilishini ayiylashgan. 

---

50 
YU.N.Kulyutkin tadyiyotining natijasiga yaraganda, 30-35 yoshlarda 
diyyat 102,8, xotira 99,5, tafak-kur 102,3 birlikka baravardir. Etuklik davri 
faoliyatining 
ma’suldorligini 
o‘rgangan 
G.Leman 
uning 
cho‘yyisi 
kimyogarlarda 30 yosh, matematiklarda 30-34, geologlar va astronomlarda 30-
35 yosh ekanligini va o‘rtacha ma’suldorlik cho‘yyisi 37 yoshda bo‘lishini yayd 
yilgan. 
Psixofiziolog S.V.Kravchkov ko‘zning farylash sezgirligi yoshga yarab 
o‘zgarishini 4 yoshdan 80 yoshgacha bo‘lgan odamlarda tekshirib, sezgirlikning 
ortishi 25 yoshgacha, sezgirlikning baryarorlashuvi 25-50 yoshgacha davom 
etishi mumkinligini aniylagan. 
Etuklik davrida ijodiy faoliyatning ma’suldorligini 3.F.Esareva yuyidagi 
mezonlar bilan o‘lchashni lozim topadi: 1) e’lon yilingan ilmiy ishlarning 
miydori; 2) chop yilingan asarlar ichida o‘yuv yo‘llanma, darslik va 
monografiyalarning mavjudligi; 3) ilmiy tadyiyotda yangi yo‘nalishning 
ochilishi; 4) ilmiy muammoni ‘al yilishda yangi usulning kashf etilishi; 5) ilmiy 
maktabning tashkil yilnnishi; 6) boshya mualliflarning ishlariga murojaat yilish 
va ilova berish miydori; 7) o‘yituvchining ilmiy maolumotlaridan talabaning 
mustayil ishlarida foydalanish ko‘lami; 8) o‘yituvchi ra’barligidagi diplom va 
dissertatsiya ishlarining miydori va sifati; 9) o‘yituvchining ilmiy faoliyatdagi 
muvaffayiyat mukofot bilan taydirlanishi; 10 dotsent va professor degan ilmiy 
pedagogik unvonlarga sazovor bo‘lish kabilar. 
Mazkur 
yoshda 
shaxsiy 
‘ayotdagi 
yutuylar, 
‘alabalar 
yoki 
muvaffayiyatsizliklar kishining ru’iy dunyosiga yattiy taosir etadi. Natijada unda 
takabburlik, ma’rurlik ‘islari paydo bo‘ladi, o‘zining boshyalardan ustun yo‘ya 
boshlaydi yoki aksincha, ‘ayot za’matlari uning pessimist, narsa va ‘odisalarga 
nisbatan loyaydlik tuy’usini vujudga keltiradi. Lekin ‘ar ikkala ko‘rinishga ega 
bo‘lgan ru’iy ‘olat ‘am oila aozolari, tengyurlari, мехнат jamoasi aozolarining 
taosiri oryali asta-sekin muayyan yo‘nalishga tushib yoladi. 
Umuman, kamolot bosyichidagi odamlar istiybol rejasi bilan yashashga 
‘arakat yiladilar, voyelikka, turmush ikir-chikirlariga, tabiat, jamiyat, koinot 

---

51 
‘odisalariga befary yaramaydilar, imkoni boricha xotirjamlik, totuvlik, tinchlik, 
do‘stlik, dunyo lazzatlaridan oyilona foydalanish tuy’usi bilan yashaydilar. 
«Men» - obrazi asosida ham bir shaxsda o‘z-o‘ziga nisbatan baholar 
tizimi shakllanadiki, bu tizim ham obrazga mos tarzda har xil bo‘lishi mumkin. 
O‘z-o‘ziga nisbatan baho turli sifatlar va shaxsning orttirilgan tajribasi, shu 
tajriba asosida yotgan yutuqlariga bog‘liq holda turlicha bo‘lishi mumkin. Ya’ni, 
ayni biror ish, yutuq yuzasidan ortib ketsa, boshqasi ta’sirida - aksincha, pastlab 
ketishi mumkin. Bu baho aslida shaxsga boshqalarning real munosabatlariga 
bog‘liq bo‘lsa-da, aslida u shaxs ongi tizimidagi mezonlarga, Ya’ni, uning o‘zi 
sub’ektiv tarzda shu munosabatlarni qanchalik qadrlashiga bog‘liq tarzda 
shakllanadi. Masalan, maktabda bir fan o‘qituvchisining bolaga nisbatan ijobiy 
munosabati, doimiy maktovlari uning o‘z-o‘ziga bahosini oshirsa, boshqa bir 
o‘qituvchining salbiy munosabati ham bu bahoni pastlatmasligi mumkin. Ya’ni, 
bu baho ko‘proq shaxsning o‘ziga bog‘liq bo‘lib, u sub’ektiv xarakterga egadir. 
O‘z-o‘ziga baho nafaqat haqiqatga yaqin (adekvat), to‘g‘ri bo‘lishi, 
balki u o‘ta past yoki yuqori ham bo‘lishi mumkin. 
O‘z-o‘ziga bahoning past bo‘lishi ko‘pincha atrofdagilarning shaxsga 
nisbatan qo‘yayotgan talablarining o‘ta ortiqligi, ularni uddalay olmaslik, turli 
xil e’tirozlarning doimiy tarzda bildirilishi, ishda, o‘qishda va muomala 
jarayonidagi muvaffaqiyatsizliklar oqibatida hosil bo‘lishi mumkin. Bunday 
o‘smir yoki katta odam ham, doimo tushkunlik holatiga tushib qolishi, 
atrofdagilardan chetrokda yurishga harakat qilishi, o‘zining kuchi va 
qobiliyatlariga ishonchsizlik qayfiyatida bo‘lishi bilan ajralib turadi va bora-bora 
shaxsda qator salbiy sifatlar va hatti-harakatlarning paydo bo‘lishiga olib keladi. 
Xattoki, bunday holat suitsidal harakatlar, Ya’ni o‘z joniga qasd qilish, real 
borligidan «qochishga» intilish psixologiyasini ham keltirib chiqarishi mumkin. 
O‘z-o‘ziga baho o‘ta yuqori  ham shaxs xulq-atvoriga yaxshi ta’sir 
ko‘rsatmaydi. Chunki, u ham shaxs yutuqlari yoki undagi sifatlarning boshqalar 
tomonidan sunhiy tarzda bo‘rttirilishi, noo‘rin maqtovlar, turli qiyinchiliklarni 
chetlab o‘tishga intilish tufayli shakllanadi. Ana shunday sharoitda paydo 

---

52 
bo‘ladigan psixologik holat «noadekvatlilik effekti» deb atalib, uning oqibatida 
shaxs hattoki, mag‘lubiyatga uchraganda yoki o‘zida nochorlik, o‘quvsizliklarni 
sezganda ham buning sababini o‘zgalarda deb biladi va shunga o‘zini ishontiradi 
ham (masalan, «halaqit berdi-da», «falonchi bo‘lmaganida» kabi bahonalar 
ko‘payadi). Ya’ni, nimaiki bo‘lmasin, aybdor o‘zi emas, atrofdagilar, sharoit, 
taqdir aybdor. Bundaylar haqida bora-bora odamlar «oyog‘i yerdan o‘zilgan», 
«manmansiragan», «dimog‘dor» kabi sifatlar bilan gapira boshlaydilar. Demak, 
o‘z-o‘ziga baho realistiq, adekvat, to‘g‘ri bo‘lishi kerak. 
Realistik baho shaxsni o‘rab turganlar - ota-ona, yaqin qarindoshlar, 
pedagog va murabbiylar, qo‘ni-qo‘shni va yaqinlarning o‘rinli va asosli 
baholari, real samimiy munosabatlari mahsuli bo‘lib, shaxs ushbu 
munosabatlarni ilk yoshligidanoq xolis qabul qilishga, o‘z vaqtida kerak bo‘lsa 
to‘g‘rilashga o‘rgatilgan bo‘ladi. Bunda shaxs uchun etalon, ibratli hisoblangan 
insonlar guruhi - referent guruhning roli katta bo‘ladi. Chunki biz kundalik 
hayotda hammaning fikri va bahosiga quloq solavermaymiz, biz uchun shunday 
insonlar mavjudki, ularning hattoki, oddiygina tanbehlari, maslahatlari, hattoki, 
maktab turib bergan tanbehlari ham katta ahamiyatga ega. Bunday referent 
guruh real mavjud bo‘lishi (masalan, ota-ona, o‘qituvchi, ustoz, yaqin do‘stlar), 
yoki noreal, xayoliy (kitob kaxramonlari, sevimli aktyorlar, ideal) bo‘lishi 
mumkin. Shuning uchun yoshlar tarbiyasida yoki real jamoadagi odamlarga 
maqsadga muvofiq ta’sir yoki tazyiq ko‘rsatish kerak bo‘lsa, ularning etalon, 
referent guruhini aniqlash katta tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘ladi. 
Shunday qilib, o‘z-o‘ziga baho sof ijtimoiy hodisa bo‘lib, uning 
mazmuni va mohiyati shaxsni o‘rab turgan jamiyat normalariga, shu jamiyatda 
qabul qilingan va ehzozlanadigan qadriyatlarga bog‘liq bo‘ladi. Keng ma’nodagi 
yirik ijtimoiy jamoalar etalon rolini o‘ynashi oqibatida shakllanadigan o‘z-
o‘ziga baho - o‘z-o‘zini baholashning yuksak darajasi hisoblanadi. Masalan, 
mustaqillik sharoitida mamlakatimiz yoshlari ongiga milliy qadriyatlarimiz, 
vatanparvarlik, adolat va mustaqillik mafkurasiga sadoqat hislarining 
tarbiyalanishi, tabiiy, har bir yosh avlodda o‘zligini

---

53 
anglash, o‘zi mansub bo‘lgan halq va millat mahnaviyatini kadrlash hislarini 
tarbiyalamoqda. Bu esa, o‘sha yuksak o‘z-o‘zini anglashning poydevori va 
muhim shakllantiruvchi mexanizmidir. 
Demak, o‘z-o‘zini baholash - o‘z-
o‘zini tarbiyalashning muhim mezonidir. O‘z-o‘zini tarbiyalash omillari va 
mexanizmlariga esa, quyidagilar kiradi: 
o‘z-o‘zi bilan muloqot (o‘zini konkret tarbiya ob’ekti sifatida idrok 
etish va o‘zi bilan muloqotni tashkil etish sifatida); 
o‘z-o‘zini ishontirish ( o‘z imkoniyatlari, kuchi va irodasiga ishonish 
orqali, ijobiy xulq normalariga bo‘ysundirish); 
o‘z-o‘ziga buyruq berish (tig‘iz va ekstremal holatlarda o‘zini qo‘lga 
olish va maqbul yo‘lga o‘zini chorlay olish sifati); 
o‘z-o‘ziga ta’sir yoki autosuggestiya (ijtimoiy normalardan kelib 
chiqqan holda o‘zida mahqul ustanovkalarni shakllantirish); 
ichki intizom - o‘z-o‘zini boshqarishning muhim mezoni, har doim 
har yerda o‘zining barcha harakatlarini muntazam ravishda korreksiya qilish va 
boshqarish uchun zarur sifat. 
Yuqoridagi o‘z-o‘zini boshqarish mexanizmlari orasida psixologik 
nuqtai nazardan o‘z- o‘zi bilan amalga oshiriladigan ichki dialog alohida o‘rin 
tutadi. O‘z-o‘zi bilan dialog - oddiy til bilan aytganda, o‘zi bilan o‘zi 
gaplashishdir. Aslida bu qobiliyat bizning boshqalar bilan amalga oshiradigan 
tashqi dialoglarimiz asosida rivojlanadi, lekin aynan ichki dialog muhim 
regulyativ rol o‘ynaydi. Ye. Klimov bunday dialogning uch bosqichini ko‘rsatib 
o‘tadi.
1 - jadvalda shaxs ichki dialogining bosqichlari va har bir bosqichga xos bo‘lgan 
belgilar keltirilgan. 

---

54