Microsoft Word yonilgi mahsulot zapasorg doc

 
 
bunda: B – suv yig‘gichdagi suv miqdori (ml); 
     f – tajriba uchun olingan yonilg‘i  miqdori (ml). 
 
3.4. Dizellarda yonilg‘ining yonishi 
 
Dizellarda  aralashma  silindrning  ichida  hosil  bo‘ladi.  Dizel 
dvigatellarida  yonilg‘i  aralashmasining  hosil  bo‘lishi  va  uning 
yonish  intensivligi ko‘pgina sabablarga, chunonchi, siqilgan havo 
bosimi  va  harorati,  to‘zitilish  mayinligiga,  havodagi  yonilg‘i 
miqdoriga,  yonilg‘ining  bug‘lanuvchanligiga  bog‘liq  bo‘ladi. 
Ammo  yonilg‘ining  kimyoviy  tarkibi  asosiy  ahamiyatga  ega,  u 
yonilg‘ining  alangalanish  haroratinigina  emas,  balki,  alangala-
nishning kechikish davrini (ya’ni yonilg‘i berila boshlangandan to 
o‘z-o‘zidan  alangalana  boshlaydigan  paytgacha  o‘tadigan  vaqtni) 
ham belgilaydi. 
Jarayonning  bir  qismi  yonilg‘i  yonishga  tayyorlanayotgan 
davrda,  anchagina  qismi  esa  alanga  paydo  bo‘lgandan  so‘ng 
kechadi. Dizellarda yonuvchi aralashma hosil bo‘lishiga ketadigan 
vaqt  uchqundan  o‘t  oladigan  dvigatellarga  qaraganda  kam,  lekin 
jarayonning  tezligi  esa  ikkala  holda  ham  bir  xildir.  Dizellarda 
aralashma  hosil  bo‘lishining  zaruriy  elementlariga  yonilg‘ining 
, 

---

 
95 
purkalishi  va  to‘zitilishi,  shuningdek,  yonish  kamerasi  bo‘shli-
g‘ida  yonilg‘i  oqimining  harakatlanishi  kiradi.  Silindrlarga 
yonilg‘i  forsunkaning  purkalishidan  beriladi.  Bu  jarayon  purkash 
teshiklari  bilan  yonish  kamerasi  orasida  bosim  13,5–16,5  MPa 
gacha o‘zgarishi natijasida sodir bo‘ladi. Bu bosim purkash bosimi 
deyiladi.  Purkash  bosimi  va  purkashning  o‘tish  kesimi  yonilg‘i 
berilishi  davomida  o‘zgarib  turadi,  shu  sababli  teshiklardan 
yonilg‘ining  o‘tish  tezligi  va  uning  sekundlik  sarfi  ham 
o‘zgaruvchandir.  Oqimning  yonilg‘i  eng  ko‘p  to‘plangan 
markaziy  qismi  eng  katta  tezlik  bilan  harakatlanuvchi  zarralar 
bilan to‘la bo‘ladi. Kanal o‘qidan uzoqlashgan  sari tomchilarning 
o‘lchami  kichiklashib  va  harakat  tezligi  pasayib,  tomchilar 
miqdori esa ko‘payib boradi. Bu qiymatlar tirsakli valning burilish 
burchagiga  qarab  o‘zgaradi,  aralashma  hosil  qilish  usullariga, 
yonilg‘i  beruvchi  apparatlarning  konstruksiyasiga,  yonilg‘ining 
xossalariga,  silindrning  o‘lchamlari  va  IYODning  ishlash 
rejimlariga  bog‘liq.  Yonilg‘ining  to‘zitilish  mayinligi  va  yonish 
ko‘rsatkichlarini  baholash  uchun  tomchilarning  o‘rtacha  diametri 
tushunchasidan  foydalaniladi.  O‘rtacha  diametr  qancha  kichik 
bo‘lsa, to‘zitish shuncha mayda (mayin) hisoblanadi. 
Тo‘zitilgan  yonilg‘i kamera devorlariga tegmasligi kerak, aks 
holda  aralashma  hosil  bo‘lish  va  uning  yonish  jarayoni  buziladi. 
Havoning  yonish  kamerasidagi  maksimal  aylanish  tezligi  10–15 
m/sek ni tashkil etadi. 
Purkalgan  yonilg‘i  zarralarining  isishi  va  bug‘lanishi 
natijasida  aralashmaning  harorati  pasayadi.  Shu  sababli  o‘z-
o‘zidan  alangalanish  manbalari  yonilg‘i  oqimlarining  chekka 
qismlarida,  ya’ni  yonilg‘i  eng  qulay  miqdorda  to‘planadigan  va 
harorati  yuqori  bo‘ladigan  joylarda  yuzaga  keladi.  Yuzaga 
kelayotgan birlamchi manbalardan alanganing tarqalish tezligi bir 
necha  10  m/s  dan  tovush  tezligidan  yuqori  qiymatlargacha 
o‘zgarishi mumkin. Dizellarda yonilg‘i bir jinsli bo‘lmagan tarzda 

---

 
96 
to‘zitiladigan,  alangalanish  manbalari  esa  siqilgan  yonilg‘i 
miqdorining  kattagina  qismi  purkalgunicha  yoki  o‘z-o‘zidan 
alangalanishga tayyor bo‘lgunga qadar yuzaga keladi. 
Yonilg‘ining havo kislorodi bilan aralashmasi  yona boshlashi 
uchun  zarur  bo‘lgan  isitish  harorati  o‘z-o‘zidan  alangalanish 
harorati deb ataladi. Qisqa vaqt ichida yonish kamerasida fizikaviy 
(to‘zitilish,  havo  bilan  aralashish,  isish,  bug‘lanish)  va  murakkab 
kimyoviy  jarayonlar  (yonilg‘i  molekulalari  oksidlanishining  turli 
bosqichlari)  sodir  bo‘ladi.  Natijada  yonilg‘ining  10–15% 
energiyasi  ajraladi  va  issiqlik  to‘planadi,  harorat  ko‘tariladi  va 
yonilg‘i alangalanadi.  
Yonilg‘i  tarkibida  yengil  oksidlanadigan  normal-parafin 
uglevodorodlar ko‘p bo‘lishi natijasida alangalanishning kechikish 
davri  - qisqa bo‘ladi. Natijada dvigatel oson yurgizib yuboriladi. 
Dvigatel  yumshoq  va  barqaror  ishlaydi.  Alangalanishning 
kechikish  davri    -  ortganda,  ya’ni  yonilg‘i  tarkibida  qiyin 
oksidlanadigan  (izomer,  aromatik)    uglevodorodlar  ko‘p  bo‘lsa, 
dizel  dvigateli  taqillab  ishlaydi,  chunki  yonilg‘i  tarkibidagi 
uglevodorodlar qiyin oksidlanadi.   
Yonish  kamerasida  yonilg‘i  ko‘p  to‘planadi  va  katta  qismi 
birdaniga  alangalanadi,  bosim  keskin  ko‘tariladi  va  dvigateldan 
o‘ziga  xos  taqillagan  ovoz  eshitiladi,  natijada  podshipnik 
vkladishlari, porshen halqalari yeyiladi. Yonilg‘i sarfi ortadi. 
Yonish  jarayoni  (3.6-rasm)  2-nuqtada  boshlanadi,  bunda 
bosim jadal ko‘tariladi. Тez yonish davri 2-nuqtadan 3-nuqtagacha 
davom  etadi.  Bunda  energiyaning  asosiy  qismi  (70%)  ajrilib 
chiqadi.  Yonish  jarayoni  yaxshi  to‘g‘ri  tashkil  qilinsa,  bosim 
maksimal  qiymatgacha  ko‘tariladi  (bu  vaqtda  yonilg‘i  berish 
davom  etganligidan  yonish  hali  tugamaydi).  Uchinchi  davr-sekin 
yonish  davri  (3  dan–4  gacha)  boshlanadi,  bunda  issiqlik 
energiyasining  (20%)  qismi  ajralib  chiqadi.  Bu  davrning  boshida 
yonilg‘i  berish  tugaydi.  Bu  davr  oxirida  kengayish  chizig‘ida 
4-nuqtadan keyin barcha yonilg‘i yonib ulgurishi kerak.  

---

 
97 
 
 
3.6-rasm. Dizel  yonilg‘ilarining yoyilgan indikator diagrammasi: 
a–yumshoq ishlash;   b–qattiq ishlash. 
 
Dizel  dvigatelining  ta’minlash  tizimi  silindrlarni  tozalangan 
yonilg‘i  va  havo  bilan  ta’minlaydi,  yonilg‘ini  yuqori  bosimgacha 
siqadi, dvigatelning ish rejimiga  qarab kerakli yonilg‘i miqdorini 
silindrga  mayda  to‘zitilgan  holda  uzatadi  va  uni  silindr  ichidagi 
siqilgan,  qizigan  havo  bilan  aralashtiradi  hamda  silindrni 
ishlatilgan gazlardan tozalaydi (3.7-rasm).   
 
 
 
3.7-rasm. Dizel dvigatelining ta’minlash tizimi: 
1–yonilg‘i  nasosi; 2–yonilg‘i baki; 3,5,6–truboprovod; 4–dag‘al 
tozalash filtri; 7–havo tozalagich; 8–ventil; 9–haydash nasosi;   
10–forsunka; 11–yonish kamerasi; 12–mayin tozalash filtri. 

---

 
98 
Dizellar  ishlaganda  qora  tutun  chiqishi  ishlatilgan  gazlarda 
qurum  borligi  bilan  tushuntiriladi.  Qurumning  boshlang‘ich 
o‘lchamlari 0,02
–
0,2 mkm ga teng bo‘lib, uglerod va og‘ir uglevo-
dorodlardan  tashkil  topadi.  Ular  uglevodorodli  yonilg‘ilarning 
chala yonish mahsullaridir. 
Yonilg‘i  tarkibida  yengil  oksidlanadigan  uglevodorodlar 
(normal  parafin  uglevodorodlar)  ko‘p  bo‘lsa,  alangalanishining 
kechikish  davri  juda  qisqa  bo‘ladi.  Natijada  dvigatel  osongina 
yurgizib  yuboriladi,  yumshoq  va  barqaror  ishlaydi,  yonish 
jarayoni juda yaxshi o‘tadi (3.6-rasm a
–
indikator diagrammasi). 
Yonilg‘ining  qovushqoqligi  ortishi,  fraksion  tarkibi  og‘irla-
shishi    va  smolali-asfalt  birikmalar  miqdorining  ortishi  bilan 
yonilg‘ining yonib tugash vaqti uzayadi. 
Hozirgi  zamon  tekshirish  usullari  dizel  dvigatellarida  purka-
ladigan  yonilg‘i  oqimini  tashqi  qobig‘ining  bir  necha  joyida  bir 
vaqtning  o‘zida  alanganing  hajmiy  manbalari  hosil  bo‘lishini 
aniqlashga  imkon  berdi.  Bu  holda  alanganing  tarqalish  tezligi 
1000  m/sga  yetadi.  Yuzaga  keladigan  manbalar  miqdori  yonish-
dan  oldin  bo‘ladigan  reaksiyalar  (oksidlanish)ning  kechish 
intensivligi va alangalanishning kechikish davriga bog‘liq. Bu esa 
yonilg‘i tarkibida izomer tuzilishdagi qiyin oksidlanadigan parafin 
uglevodorodlar  va  aromatik  uglevodorodlar  miqdoriga  bog‘liq. 
Chunki  bu  uglevodorodlar  dvigatelning  taqillab(qattiq)  ishlashiga 
sabab bo‘ladi (3.6-b rasm). Silindr ichida bosim keskin ko‘tariladi, 
dvigatel  quvvati  kamayadi,  yonilg‘i  sarf  miqdori  ortadi,  detallar 
tezda ishdan chiqadi.