Microsoft Word xulqi ogishgan bolalar psixologiyasi

Ijtimoiy og’ishlar 
 
«Dyeviant axloq» atamasidan nafaqat ma'lum bir  odamning harakatlarini 
byelgilash uchun, balki muayyan ijtimoiy ko`rinishni yoritish uchun ham 
foydalaniladi.  Agar birinchi qolda gap “shaxsning og`ishgan axloqi” qaqida 
kyetsa, unda ikkinchi qolda – “ijtimoiy og’ish” to`qrisida boradi. Ushbu atamalar 
ko`pincha  otojdyestvlyayutsya, shuning uchun ularni ajratish zaruriyati tuqiladi.  
Ijtimoiy og’ishlar – bu muayyan ommaviylik, turqunlik va tarqalganlik bilan 
xaraktyerlanuvchi  ijtimoiy mye'yordan og’ish [17]. Bu yerda piyonistalik, 
jinoyatchilik, byurokratlik, diniy va qoyaviy fanatizm,  totalitarizm  va boshqa 
salbiy ommaviy ijtimoiy ko`rinishlar nazarda tutiladi.  
Shuni ta'kidlash kyerakki, ikki qutb o`rtasida – “ijtimoiy ma'qullangan” va 
“ijtimoiy og`ishgan” – ijtimoiy mye'yorlar bilan boshqarilmaydigan 
ko`rinishlarning kyeng  doirasi yotadi. Bu ijobiy jarayon (masalan, ijodkorlik) 
bo`lganidyey, salbiy oqibatlar eqtimolidagi (masalan, ommaviy chyekish) ko`rinish 
bo`lishi mumkin. Ayni damda og’ishning turli-tumanligi mye'yorlarning turli-
tumanligidan ortadi.  
Ijtimoiy og’ishlar oqibati qaqidagi masala bir xil emas. qator qollarda 
ko`rinishning ob'yektiv zarari va uning sub'yektiv bahosi mos tushmaydi. Masalan, 
qurbonsiz jinoyatni umuman jinoyat dyeb hisoblamaslik kyerak, ya'ni jinoiy 
huquqdan chiqarish kyerak. Ayniqsa, asotsial axloq va muqtoj axloqning yengil 
shakllarining “chyeklovchi” shaklidan kyelgan zarar darajasini baholash qiyin, 
fog’ishabozlik, jinsiy addiktsiya, yengil giyohvand moddalarni istye'mol qilish. har 
bir jamiyatda ushbu ko`rinishlarni qonuniy tusga kirgizish tarafdorlari bo`lganiday, 
uni taqiqlash tarafdorlari ham bor.  
Ijtimoiy og’ishlar quyidagi byelgilarga ega: tarixiy  dyetyerminizm; jamiyat 
uchun salbiy oqibatlar; vaqtda nisbatan ommaviy va nisbatan turqun xaraktyer. 

---

Ijtimoiy og’ishlar yo`nalganlik va mazmun bilan xaraktyerlanadi. Jamiyat ijtimoiy 
og’ishlarga ular bilan kurashning uyushgan usullarini qarama-qarshi qilib qo`yadi: 
huquqiy, iqtisodiy, ma'naviy sanktsiyalar.  
Ijtimoiy og’ishlar qator qollarda o`tuvchi xaraktyerga ega. O`tuvchi ijtimoiy 
og’ishlarga misollar: buyumlarni olib sotish, hisob-kitob bo`yicha nikoq, 
dissidyentlik. 
Shu bilan parallyel ravishda ijtimoiy og’ishlarga nisbatan jamoatchilik 
ta'sirining tadbirlari ham o`zgaradi. Inqilobgacha bo`lgan Rossiya qonunlari 
bo`yicha piyonistalik, giyohvandlik, o`z-o`zini o`ldirishga qarshi ham diniy-
axloqiy, ham huquqiy sanktsiyalar ko`zda tutilgandi.   O`z-o`zini o`ldirish qolatida 
ko`mishning an'anaviy chyerkov marosimi taqiqlangandi, marqumni umumiy 
qabristonga ko`mishmasdi, uning  bildirgan istagi (vasiyati) ni yuridik jiqatdan 
noqonuniy tan olingandi, o`z-o`zini o`ldirishga urinish muvaffaqiyatsiz chiqqan 
qollarda suitsidyentga qamoq jazosi xavf solardi.  
qozirgi vaqtda jamiyatning o`z a'zolarining axloqiga nisbatan munosabati 
borgan sari libyeral bo`lib bormoqda. Radikal o`zgarishlar tasdiqining biri ba'zi 
davlatlarda o`lim jazosining byekor qilinganligi hisoblanadi.   
Ijtimoiy og’ishlar darajasi, tuzilmasi va dinamikasi bilan miqdoriy va sifatli 
xaraktyerlanadi.  
Oqish darajasi  (koeffitsiyenti) aqoli soniga (ko`pincha 100 ming odamga) 
nisbatan ushbu og’ishlarning  rasmiy qayd qilingan ko`rinishlari miqdori sifatida 
aniqlanadi. U turli davlatlar va turli yillarda aqamiyatli tarzda farqlanadi, chunki 
omillarning yiqindisiga bog’liq: ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, axloqiy va q.k. 
Masalan, 1998 yili Rossiyada (latyent jinoyatlarni hisobga olmaganda, 
mutaxassislarning hisobiga ko`ra rasmiy qayd qilingan darajadan 4 barobar ortiq)  
jinoyat koeffitsiyenti 1756 jinoyatni tashkil etdi.  Solishtirish uchun sobiq 
Sho`rolar Ittifoqi davridagi  quyidagi faktlarni kyeltiramiz:  1978 yili – 503; 1985 
yili – 700;  1990 yili – 968 kyelgusida doimiy o`sish bilan [9]. 
Oqish tuzilmasi ko`rinishning ichida alohida nisbatlarni aks ettiradi.  Xullak, 
1998 yili Rossiya Fyedyeratsiyasining jinoyatchilik tuzilmasida qarazli jinoyatlar 
qayd qilingan qolatlarning umumiy sonidan 65 foizni tashkil etdi,  kuch ishlatish –  
23 foiz, boshqalari – 12 foiz. Alohida turlar bo`yicha latyent jinoyatlar darajasi 
quyidagicha: qotillik bo`yicha –  2:1 (ya'ni har 2 jinoyatdan biri qayd qilinadi), 
nomusga tyegish bo`yicha – 6:1, o`qrilik bo`yicha –  73:1, ta'magirlik (rekyet) –  
17000:1 dan ortiq  [9]. Boshqa so`z bilan aytganda, jinoyatlar ko`pincha to`liq 
jazosiz qoladi.  
Oqish dinamikasi – bu ma'lum bir vaqtda o`rganilayotgan ko`rinishning 
barcha  massivlari darajasi va tuzilmasining o`zgarish ko`rsatkichi. 
Mutaxassislarning fikricha, Rossiyada qozirgi vaqtda quyidagi tyendyentsiya 
kuzatilmoqda.  Oqir va o`ta oqir jinoyatlar ulushi ortdi. qonunga qarshi qarazli 
sabablar kyeskin kuchaydi.  O`sirlar jinoyati o`sib boryapti. Uyushtirilgan 
jinoyatchilik bilan qonuniy tus olgan ishbilarmonlik va davlat apparatlarining 
birlashib kyetishi davom etmoqda.   
Ijtimoiy og’ishlar darajasi va dinamikasi bilan bir qatorda ularning vazifalari 
qaqidagi masala ham kyeng muqokama qilinadi. Masalan, uyushgan jinoyatchilik 

---

rasmiy ijtimoiy institutlar yetarli tarzda qoniqtira olmagan ob'yektiv ehtiyojlarni 
noqonuniy yo`l bilan ta'minlashi mumkin.  Umuman olganda ijtimoiy 
og’ishlarning vazifalari quyidagilar bo`lishi mumkin: guruhlar intyegratsiyasi; 
jamiyatning ma'naviy kodyeksini shakllantirish; ijtimoiy e'tirozning ifodalanishi va 
tajovuzkor tyendyentsiyaning chiqishi; qochoqlik; muqarrar ijtimoiy o`zgarishlar 
qaqidagi signal; o`z-o`zini tyenglashtirish va o`z-o`zini ro`yobga chiqarish usullari 
va boshqalar. Ma'lum bir o`xshashlikka qaramay, ijtimoiy og’ishlar shaxsning 
og`ishgan xulqidan farqlanadi. Birinchi qolda ijtimoiy fyenomyenning o`rni bor, 
ikkinchisida esa – psixologik. Ta'kidlaymizki, ba'zi bir ijtimoiy og’ishlar shaxsning 
og`ishgan xulqi bo`lib ham hisoblanadi: piyonistalik, qotillik, jinoiy harakatlar va 
q.k. Boshqa ijtimoiy og’ishlar faqat ijtimoiy fyenomyen – gyenotsid, korruptsiya, 
byurokratizm sifatida yuzaga chiqadi.  
Shunday qilib, dyeviant axloq individual akt sifatida qam, ijtimoiy turmush 
elyemyenti sifatida ham chiqadi.  
 
Nazorat savollari va vazifalar 
1. Ijtimoiy mye'yor nimaq Uning xususiyatlari va ta'lim usullari qandayq  
2. Aniq bir inson axloqiga ijtimoiy mye'yorlarning ta'sir myexanizmi 
qandayq 
 Ijtimoiy mye'yor turlarini sanab byering. 
 Shaxsning mye'yoriy axloqiga qayotiy faoliyatning asosiy soqasida aniq 
misollar kyeltiring va ta'rif byering: shaxslararo munosabatlar va oila, jinsiy 
munosabatlar, huquqiy munosabatlar, soqlik. 
 “Og`ishgan xulq” va “ijtimoiy og’ishlar” tushunchalari orasidagi farq 
nimadaq  
 Salbiy, xolis va ijobiy ijtimoiy og’ishlarga zamonaviy misollar kyeltiring.