|
3. Xalqaro kreditning O‘zbekiston iqtisodini rivojlantirishdagi roli.
Bugun 0‘zbekistondagi ijtimoiy haYotning barcha jabhalarida o‘tkazilaYotgan
tub o‘zgarishlar o‘z taraqqiYotining yangi bosqichiga ko‘tariladi. Amalga
oshirilaYotgan iqtisodiy islohotlarning ikkinchi bosqichi erishilgan natijalarni
mustahkamlash va ulami yanada rivojlantirishga qaratilgan. 0‘zbekiston
iqtisodiyotining yetakchi tarmoqlaridagi)ni jahon andozalari darajasidagi yangi
texnika bilan ta’minlash uchun investitsiya mablaYolari ajrataYotgan moliya
institutlari oldiga katta vazifalar qo‘yilmoqda. Bu vazifani moliyalashning faqat
an’anaiviy usuli bank krediti va boshqa kreditlarga tayangan holda bu vazifa hal
etiladi.
Byudjet mablag‘lari hisobdan ajratiladigan uzoq muddatli (muddatlari 10-15 yil
va bundan ziyod) Xalqaro kreditlaming quyidagi shakllari farqlanadi:
1) Hukumatning ikki taraflama kreditlari. Davlatlararo uzoq muddatli kredit keng
ko‘lamlarda birinchi jahon urushi paytida vujudga keldi va o‘z rivojiga urushdan
so‘nggi yillarda ega bo‘ldi. Bunda asosiy kreditor bo‘lib AQSH maydonga chiqdi.
Natijada davlatlararo ziddiyatlarni kuchaytirib yuborgan hukumatlararo qarzdorlik
(11 mlrd. oltin dollarlari, foizlarni hisobga olmaganda) paydo bo‘ldi. Fransiya
kreditni nemis reparatsiyalari hisobiga, Germaniya esa AQShdan yangi kreditlami
olish hisobiga so‘ndirayotgan edi. 1929-1933 yillar iqtisodiy inqirozi davri
mobaynida Germaniya va 25 ta boshqa davlatlar qarz bo‘yicha to‘lovlami to‘xtatib
qo‘ydilar. Ikkinchi jahon urushi davri mobaynida hukumatlararo qarzlar sezilarli
rol o‘ynamagan edi. Harbiy va boshqa turdagi materiallaming yetkazib berilishi
asosan "lend-liz" (ijara) shartlari asosida, kredit majburiyatlarisiz amalga
oshirilayotgan edi;
2) Xalqaro va hududiy valyuta-kredit hamda moliyaviy tashkilotlaming kreditlari;
3) yordam ko‘rsatish yo‘nalishi bo‘yicha, ushbu yordam shakli texnik yordam,
hadyalar,
subsidiyalar bilan birgalikda imtiyozli shartlar asosidagi zayomlarni ham o‘z ichiga
oladi.
Ayrim holatlarda xalqaro kreditning aralash turi qo‘llaniladi. Masalan,
eksportni kreditlashning odatdagi shakllari yordam ko‘rsatish bilan birgalikda
amalga oshiriladi. Xalqaro kreditning yangi shakllaridan biri bo‘lib bir nechta
kredit muassasalari tomonidan yirik loyihalarni qo‘shma moliyalashtirish
hisoblanadi.
Xalqaro
moliya
institutlari
qo‘shma
moliyalashtirishning
tashabbuskorlari bo‘lib maydonga chiqadi va ular ushbu operatsiyalarga odatda
loyihaning eng ko‘p foyda keltiradigan qismini imtiyozli asosda (foiz stavkasi
bozor stavkasidan past) moliyalashtiruvchi, xususiy tijorat banklarini jalb etadilar.
Qo‘shma moliyalashtirishning quyidagi 2 shakli qo‘llaniladi:
-
parallel moliyalashtirish, bunda loyiha turli kreditorlar tomonidan ular uchun
o‘rnatilgan kvotalar me’yorida kreditlanadigan tarkibiy tashkil etuvchilarga
bo‘linadi;
-
o‘z-o‘zini moliyalashtirish, bunda barcha kreditorlar loyihaning ijro etilishi
mobaynida ssudalarni taqdim etadilar. Kreditorlardan biri (menejer-bank)
loyihaning tayyorlanishi va amalga oshirilishini muvofiqlashtiradi hamda nazorat
qiladi.
Qo‘shma moliyalashtirish qarz oluvchiga imtiyozli kreditlarni olishga yo‘l
ochgani holda ma’lum bir imtiyozlarni beradi. Biroq asosiy imtiyozlarni kreditorlar
oladi, chunki bunday kreditlash ssudani qarzdor tomonidan o‘z vaqtida
so‘ndirilishining qo‘shimcha kafolatini beradi.
Xususiy banklarning sindikatlari o‘z kreditlarini qarz oluvchi mamlakatlarga
ular tomonidan XVF yoki TTHB (Taraqqiyot va Tiklanish Xalqaro Banki)ning
kreditlarini olgan taqdirdagina taqdim etadilar. Davlat va xususiy banklar
o‘rtasidagi ushbu taqsimotning asosiy maqsadi iqtisodiy hamda siyosiy omillardan
kelib chiqqan holda ssuda kapitallarining jahon bozoriga qarz oluvchilar chiqishini
muvofiqlashtirishdir.
Shu
sababli
xalqaro
valyuta-kredit
va
moliya
tashkilotlarining kreditlari ikki taraflama hukumat kreditlari hamda ayniqsa
xususiy banklar kreditlari, yevrokreditlarga nisbatan summalari bo‘yicha
kamtarona o‘rin egallasa-da, katta rol o‘ynaydi.
Xalqaro uzoq muddatli kreditning shakllaridan biri bo‘lib qimmatli qog‘ozlar
emissiyasi hisoblanadi. Loyihalarni moliyalashtirish xalqaro uzoq muddatli
kreditning zamonaviy shaklidir.
:
0‘zbekiston Respublikasida iqtisodiy islohotlar muvofaqiyatli olib borishi
respublika moliya krediti sohasida bevosita investitsiyalar ko‘rinishida chet el
samoryasini jadb etish sohasida xorijiy banklar bilan hainkorlik rivojlanishiga
Yordam berdi. Xorijiy investitsiyalar mamlakatga kirib keladigan asosiy kanal
vazifasini bajarib, milliy bank va boshqa TB ko‘plab xorijiy banklar va moliya
muassasalari ochgan kreditliniyalari yuzasidan xizmat ko‘rsatayaptilar. Xususan
AQSH, Yaponiya, Koreya, Turkiya eksport- import banklari xalqaro moliya
korporatsiyasi (xmk), YETTB, ORB (OsiYo rivojlanish banki) xalqaro moliya
muassasalari, Hermes (Germaniya), Coface (firansiya), ECGD (Buyuk Britaniya),
SACE (italiya), GiEK (norvegiya) eksportni suYourta qilish agentliklari,
Amerikaning Cheyz Manxetten Bank, Germaniyaning Doychemark, Berliner bank;
Shveysariya YUBS, Kredit Sviyes: Belgiyaning Jeneral banki banklari va boshqa
eng katta banklar shular jumlasidandir. Ushbu kredit liniyalari milliy iqtisodiYot
tarkiban o‘zgartirilishini ta’minlovchi, Respublika iqtisodiYoti uchun Yooyat
muhim bo‘lgan investitsiya loyihalarini kreditlash mo‘ljallangan.
1997 yil Yevropa tiklanish va taraqqiYot banki 371,86 mln. AQSH dollari
bo‘lgan bir qaniklanadicha loyihalami maqulladi. Ular orasidagilami eng
kattalarini sanab o‘tmochiman. Bular.
Fargona neftni qayta ishlish zavodini rekanstruksiya qilish. Loyiha qiymati 210
mln. AQSH dollariga teng YETTB ajratgan mablaYo 90 mln. AQSH dol. SirdarYo
GRES rekonstruksiya qilish. Loyiha qiymati - 47 mln. AQSH doll. YETTB krediti
30 mln. YETTB birinchi kredit liniyasining muvaffaqiyatli o‘zlashtirilishi
natijasida kichik va o‘rta biznes uchun 120 mln. AQSH dollari hajmida 2-kredit
liniyasi ochilishiga sharoit yaratadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
