Microsoft Word Uzbek Олий таълимда кредит модуль Вохид Ўринов Avgust 10 2020. docx

— Чекланган танлов ҳуқуқи. Бунда талабаларга ҳар бир ўқув йили бўйича 
фанлар танловини амалга ошириши учун жуда чекланган миқдордаги танлов 
фанлари рўйхати берилади ва улар шу рўйхатдан белгиланган миқдордаги 
кредитларга мос равишда фанларни танлайди. Масалан, талабаларга 3 та танлов 
фанларидан иборат рўйхат тақдим қилиниб, рўйхатдан 2 та фанни танлаш 
имконияти берилиши мумкин. Кўриб турганингиздек бунда талабанинг танлов 
имконияти анча чекланган бўлади. Бундан ташқари талаба айнан қайси курсда 
қайси танлов фанларини ўрганиши мумкинлиги ҳам олдиндан белгилаб қўйилиши 
мумкин. Бу ҳам чекланган танлов ҳуқуқига хос амалиётдир.
 
— Чекланмаган танлов ҳуқуқи. Бунда талабага дастур давомида талаба 
ўрганиши мумкин бўлган нисбатан анча кенг сонли танлов фанлари рўйхати 
тақдим этилади ва талаба бу рўйхатдан ҳар бир семестр учун белгиланган танлов 
фанлари кредитлар миқдоридан келиб чиққан ҳолда танловни амалга оширади. 
Талабага одатда қайси фанни қайси курсда танлаши мумкинлиги бўйича чеклов 
қўйилмайди. Лекин талабанинг танлов фанларидан жамғарган кредитлар миқдори 
семестрда танлов фанлари учун белгиланган кредитлар миқдоридан камайиб ёки 
кўпайиб кетмаслиги зарур. Лекин бунда талабаларнинг танлов ҳуқуқи мутлоқ 
(абсолют) эмас. Айрим танлов фанлари талаба мазкур фанларни бошлашдан аввал 
бошқа бир фанни тугаллашини талаб қилиши мумкин (prerequisite). Масалан, 
Халқаро Солиқ Ҳуқуқи фани қоидаларида талаба ушбу фанни бошлашдан аввал у 
Корпоративе Солиқ Ҳуқуқи фанини ўрганиши кераклиги белгилаб қўйилган 
бўлиши мумкин. Бунда талаба шу шартни бажаргандан сўнггина Халқаро Солиқ 
Ҳуқуқи фанини танлаш ҳуқуқига эга бўлади. Буни кредит-модуль тизимида 
прогрессия қоидалари деб аталади. Чекланмаган танлов ҳуқуқи асосидаги ўқув 
дастурларида талабага маълум миқдордаги кредитларни бошқа факультетларда 
ҳам тўплашига ҳам йўл қўйилади.

---

44 
Ҳозирги босқичда, мамлакатимиздаги маҳаллий ОТМлар учун кредит-модуль 
тизими умуман янги тизим. Уларда кредит-модуль тизимига ўтишнинг дастлабки 
босқичларида танлов фанлари амалиётини чекланган танлов ҳуқиқи асосида 
жорий қилишлари мантиқий қадам бўлса ажаб эмас. Лекин кейинчалик ОТМ 
чекланмаган танлов ҳуқуқига асосланган амалиётни жорий этишлари мақсадга 
мувофиқ. Нима бўлганда ҳам талабаларга тақдим этиладиган танлов фанлари 
рўйхати уларнинг танлов ҳуқуқларини деярли йўққа чиқарадиган даражада 
чекланган бўлмаслиги зарур. Буни қуйидаги мисол билан тушунтиришга ҳаракат 
қиламиз. 
Тасаввур қилинг, сиз ўзингизга кўйлак олиш ниятида кийим дўконига кирдингиз 
ва бу ҳудуддаги ягона кийим дўкони. Сизнинг кўйлак ўлчамингиз “L”. Афсуски 
дўконда фақат “S”, “М” ва “XL” ўлчамидаги кўйлаклар бор. Умуман олганда сизда 
танлов мавжуд, лекин мавжуд кийимларнинг ўлчамлари сизнинг хоҳиш ва 
эҳтиёжингизга тўғри келмайди. Ҳудди шундай ҳозирда айрим ОТМ ўқув 
дастурларида танлов фанлари кўлами жуда чекланган бўлиб, улар баъзида 
талабага 2 та фан рўйхатини тақдим қилиб, рўйхатдан 1 та фанни танлаш 
имконияти берилмоқда. Бундай ҳолатда талабаларга берилган танлов ҳуқуқини 
том маънодаги танлов ҳуқуқи дейиш қийин. Бу муаммонинг ечими талабаларнинг 
мутахассислиги ва уларнинг ўқиш босқичларига мос равишда танлов фанлари 
сонини кенгайтиришдир.
Яна шуни таъкидлаш керакки, талабалар ўз танлов ҳуқуқларини тўлақонли амалга 
ошириш учун уларга ўқиш бошлангандан сўнг танловни амалга ошириш учун 
муайян муддат вақт берилади. Танлов муддати одатда ўқиш бошланган кундан 
бошлаб 2 ҳафтагача этиб белгиланади. Талаба бу давр мобайнида рўйхатидаги 
танлов фанларидан ўзи хоҳлаганларига кириб, уларни кузатиш, ўз қизиқишларига 
тўғри келиш-келмаслиги ҳақида хулоса қилиш имкониятига эга бўлади ва 
белгиланган муддат ичида якуний қарор қабул қилади. Талаба шундан сўнг 
ўзининг якуний танлов фанлари рўйхатини факультет маъмуриятига тақдим 
қилади.
Ҳар бир таълим соҳаси ўзининг базавий фанларига эга. Бундай фанлар талабанинг 
мутахассис бўлиб шаклланиши, мутахассисликка оид бошқа фанларни 
тушунишида муҳим аҳамиятга эга. Масалан, ҳуқуқ факультети талабалари учун 
Давлат ва Ҳуқуқ Назарияси, Конституциявий Ҳуқуқи, Шартнома Ҳуқуқи, Мулк 

---

45 
Ҳуқуқи, Жиноят Ҳуқуқи каби фанлар, иқтисодиёт факультети талабалари учун эса 
Амалий Математика, Иқтисодиёт Асослари, Макроиқтисодиёт, Микроиқтисодиёт 
каби фанлар базавий фанлар сирасига киради. Бундай фанлар тегишли 
факультетнинг ҳар бир талабаси учун муҳим ва одатда ўқув дастурларнинг 
дастлабки семестрларида ўқитилади. Шунинг учун ўқув дастурининг дастлабки 
семестрларида танлов фанлари миқдори анча чекланган ёки дастур фақат 
мажбурий фанлардан иборат бўлиши мумкин.
Лекин талаба юқори курсга кўтарилгани сари ўқув дастурида танлов фанлари 
учун ажратилган кредитлар миқдори кўпайиб бориши зарур. Бунинг сабабларини 
қуйидагича изоҳлаш мумкин. Талаба соҳага оид базавий фанларни 
ўзлаштиргандан сўнг унда соҳанинг муайян йўналиши бўйича чуқурроқ билим 
эгаллашга қизиқиш ва эҳтиёж пайдо бўлиши мумкин. Талаба курсдан курсга ўтган 
сари у мутахассис сифатида шаклланиб бориб, унда ўзи учун ўзи танлов қилиш 
кўникмаси шаклланиб боради. Қолаверса, танлов ҳуқуқи талабаларни ўз 
қизиқишлари, келажакдаги фаолият йўналишлари ҳақида бош қотиришга ундайди. 
Ва ниҳоят, кредит - модул тизимида талабалар танлов фанини ўз факулътетидан 
бошқа факулътетларда ҳам олиш имкониятига эга бўлишлари керак. Ёдингизда 
бўлсин айрим мутаҳасисликлар учун соҳалараро билимлар катта аҳамиятга эга 
бўлиши мумкин. Лекин бунда факултетнинг кредит - модул тизимига таалуқли 
қоидалари талаба қайси курсда қанча миқдоргача кредитларни бундай фанлардан 
жамғариши мумкинлигини белгилаб қўйиши керак. Масалан факултет кредит - 
модул қоидалари талаба 1-курсни тамомлагандан сўнг юқори курслар давомида 
махимум 12 кредитни бошқа факулътетларда олинган фанлар ҳисобига 
жамғариши мумкинлигини белгилаб қўйиши мумкин. Лекин бунга одатда 
деканнинг руҳсати билан йўл қўйилади.
Tалаба танловни танлов фанлари рўйхатидан ўз хоҳишига кўра амалга ошириши 
мумкин лекин у барибир дастур сўнгига қадар белгиланган миқдордаги 
кредитларни танлов фанлари ҳисобига жамғариши зарур.