Microsoft Word uz semyung co yoaj qoshma korxonasi asosiy kapitaliga investitsiya kiritish imkoniyatlari doc

Investitsiya  faoliyatini  davlat  tomonidan  tartibga  s olis h 

quyidagi yo’llar bilan  amalga  os hir iladi:  

-  inves tits iya  faoliyatini qonunchilik negizini takomillas htiris h;  

-  soliq  to’ lovchilar  va  soliq  solis h  obyektlarini,  s oliq  stavkalari 

va  ularga doir  imtiyozlarni tabaqalas htiruvchi soliq tizimini  qo’ llas h;  

- asos iy  fondlarni jadal amortizats iya qilis h;  

-  normalar, qoidalar  va standartlarni  belgilas h;  

-  monopoliyaga qars hi choralarni qo’llas h;  

- kredit s iyosati  va  narx belgilas h s iyosatini  o’tkazis h;  

-  yerga  va  tabiiy  res urs larga  egalik  qilis h   va  ularda n 

foydalanis h s hartlarini belgilas h;  

-  investits iya  loyixalarini  ekspertiza  qilis h  mexanizmlarini 

belgilas h; 

-  O’zbekis ton  Respublikas i  Investits iya  dasturiga   kiritilgan 

investits iya  loyixalarining amalga os hirilis hi  monitoringini  yuritis h;  

Hozirgi  davrda  investits iya  munosabatlari  kapitallarga  egalik 

qilis h,   ulardan  foydalanis h  va  ularni  tasarruf  etis h  boras idagi 

munosabatlarni  qamrab  oladi  va  nafaqat  milliy  iqtis odiyot  doiras ida,  

balki  xalqaro  iqtisodiyot  darajas ida  res urs larni  taqs imlas h,   qayta 

taqs imlas h jarayonlarini aks ettiradi.  

Ma’lumki  investits iya  faoliyati  kapital,  tadbirkorlik,  moliya,  

innovats iya,  ijtimoiy,  is te’ mol  va  bos hqa  investits iyalarning  ha mma 

turlari  bilal  bog’ liq  bo’ lib,  odatda,  soliqlarning  fiskal  (xazinani 

---

24 

 

to’ ldiris h)  va  tartibga  solis h  funkts iyalaridan  foydalalis h  yo’ li  bila n 

amalga  os hiriladi.  Bu  faoliyat,  s huningdek,  amortizats iya  s iyosatini,  

dotats iyalar,  s ubs idiyalar  tizimini,   kredit,   narx  s iyosatini,   davlat 

kafolatlari  tizimini,  imtiyozlar  yaratis hni,  chet  el  inves torlarining 

huquqlarini  himoya  qilis hni  va  bos hqalarni  ham  qa mrab  oladi.  Davlat 

xarajatlarini  moliyalas htiris h  uchun  turli  darajadagi  byudjetlarga  zarur 

mablag’ lar  tus humlarini  ta’ minlas hga  qaratilgan  fis kal  vazifaning 

bajarilis hi,  milliy  iqtisodiyotning  rivojlanis h  darajas iga  bog’ liq.  

Tartibga  s olis h  funkts iyas ining  is hlatilis hi  davlatning  takror  is hlab 

chiqaris h  jarayonida  ayrim  tar moq -larga  inves tits iyalar  oqimlarini 

bos hqaris hi  bilan  a malga  os hiriladi.   SHu  bilan  birga,  iqtisodiyotning 

turli  soha-larida  kapital  jamg’arilis hi  jarayonlarini  kuchaytiris h  yoki 

susaytiris h,  aholining  to’ lovga  qobil  talabini  kengaytiris h  yoki 

qisqartiris h 

yo’ llari 

bilan 

tartibga 

solis h 

funkts iya s ini 

bila n 

foydalaniladi.  Soliqyaarni  tartibga  solis h  makroiqtisodiy  jarayon  va 

proports iyalarga  tahs ir  etis higa  qaratiladi.  Soliqqa  tortis hda  imtiyozlar 

asosan 

mikroiqtisodiyotga 

qaratilgan 

va 

iqtisodiy 

s ubyektlar 

manfaatlarini  hisobga  oladi.  Biz  yuqorida   ko’rib  o’tgan  funkts iyalar 

soliq  stavkalari  miqdorili  o’zgartiris h,  imtiyozlar  va  sankts iyalar  (jazo 

choralari)  qo’ llas h,  soliq  kreditlari  beris h,  to’ lov  muddatlarin i 

kechiktiris h  va  bos hqa  yo’ llar bilan  amalga os hiriladi.  

Jahondagi  ko’pgina  mamlakatlarda   soliqlarning  investits iya 

faoliyatini  rag’ batlantiris hga  qaratilgan  tartibga  s olis h  funkts iyas ida n 

samarali  foydalaniladi. Masalan:  

Yaponiya,  Tayvan,  Janubiy  . Koreyada  o’tis h  davrida  s oliq 

protekts ionizmidan 

unumli 

foydalanilgan. 

AQSH 

da 

«buyuk 

depress iya »ni bartaraf etis h davrida  ha m  xuddi s hunday  bo’ lgan.  

Fan-texnika 

taraqqiyotini 

rag’batlantiris h 

uchun 

soliq 

imtiyozlari  turlaridan  biri  investits iya  soliq  krediti  his oblanadi.  AQSH 

da  soliq  imtiyozining  bu  turi  1962  yildan  to  1986  yilga  qada r 

---

25 

 

qo’ llanilgan.  Bunda  chegir ma  (skidka)  miqdori  texnika -jihozlar  turi  va 

ularning  xiz mat  muddati  bo’ yicha  tabaqalas htirilgan.  Bu  imtiyoznin g 

variantlaridan 

birida 

AQSH 

is hlov 

beruvchi 

sanoatidagi 

korporats iyalar  foyda  solig’ ining  is hga  tus hirilgan  ha mda  xiz mat 

mudtsati  8  yil  va  undan  ortiq  bo’ lgan  texnikalar  qiymatining  7  foiz i 

miqdorida,  xizmat  muddati  ka mroq  bo’ lgan  texnikalarni  is hga 

tus hirilganlik  uchun  kamroq  miqdorlarda qis qartiris h  huquqini  oldilar.  

Yaponiyada,  masalan,  sanoat  kompaniyalari  ilg’or  texnika  va 

texnologiyaga  qilingan  investits iyalarning  7  foiziga  teng  miqdorda 

foyda  solig’ ini  qisqartiris h  huquqiga  ega.  Kanadada  bunday  chegir ma 

ilg’or  texnikaga  qilingan  investits iyalarning  7  foizdan  20  foizigacha 

miqtsorini  tas hkil qiladi.  

Soliq  krediti  ko’rinis hidagi  imtiyozlar  tadbirkorlikning  ilmiy-

tadqiqot  va  tajriba -konstruktorlik  is hlanma-lar  (ITTKI)  xarajatlariga 

tadbiqan  ha m  keng  qo’ llaniladi.  Bir  qator  mamlakatlarda  soliq  kredit i 

kompaniyalarning  foyda  solig’ idan  bu  kompaniyalarning  o’tgan  yil 

yoki  bazis   davr  uchun  o’rtacha  yillik  mehyorlarga  nisbatan  ITTKI 

xara -jatlari  o’s is hining  muayyan  his sasini  chegiris h  ko’ rinis hida  ama l 

qiladi  (AQSH  da  -  20  foiz,  Frants iyada  -  50  foiz,  Yaponiyada  —  20 

foiz,  Kanadada 100  foiz  va  undan  yuqori).  

G’arb  ma mlakatlarida  soliq  imtiyozlari,  birinchi  navbatda 

investits iyalar  va  ilmiy  texnika  faoliyatini rag’ batlantiris h, s huningdek 

ayrim  tarmoqlar  va  mintaqalarni  rivojlantiris hni  qo’ llab -quvvatlas h 

uchun 

joriy 

qilinadi. 

Ularning 

yordamida 

is hlab 

chiqaris hni 

kengaytiris h  va  moderniza ts iyalas h,   texnikalar  bilan  qayta  jihozlas h 

uchun  s haroitlar  yaratiladi.  Investits iya,   ilmiy -texnika  faoliyatini,  

tadbirkorlikni  butun  ma mlakat  doirasida,  mintaqa  miqyos ida  va  ayri m 

faoliyat  sohalari  bo’ yicha  rag’batlantiris hga  yo’ naltirilgan  soliq 

imtiyoz lari  eng  barqaror  imtiyozlar  his oblanadi.  Soliq  imtiyozlar i 

quyidagi s hakllarda qo’ llaniladi: 

---

26 

 

- foyda solig’ idan chegir ma tarzida beriladiga n soliq krediti; 

- foyda solig’ i  bazas ini kamaytiris h chegir malari;  

- soliqdan  butunlay  ozod  qilis h  yoki  pasaytirilgan  sol iq 

stavkalarini belgilas h;  

- jadallas htirilgan a mortizats iyani qo’ llas h.  

Turli 

mamlakatlarning 

tajribalari 

tas diqlas hicha,  

jadallas htirilgan a mortizats iya: 

- kapital 

ja mg’arilis hini 

tezlas htirish 

(chunki 

yas hirilgan 

foydaning ja mi s ummas i kapital qo’ yilmalarga  ketadi); 

- asosiy  kapitalning  yangilanis hini  jadallas htiris h,  muayya n 

darajada  uni  inflyats iyadan  bexatar  qilis h  va  raqobatbardos hlikni 

ko’taris h; 

- investits iyaga  yo’ naltiriladigan  foydani  s oliqqa  tortis hdan 

qonuniy  ravis hda ozod qilis h  imkoniyatlarini berad i.  

Mamlakatimizda  amalda  bo’ lgan  qonun  hujjatlarga  ko’ra 

amortizats iya  ajrat malari  nor malarini  ko’paytiris hga  ruxsat  berilgan,  

lekin  ular  belgilangan  mehyoridan  ikki  marotaba  ortiq  bo’ lmas ligi 

ta’kidlangan. 

Shu 

bilan 

birga,  

belgilangan 

mehyoridan 

ortiq 

hisoblangan  amortizats iya  ajratmalari  soliqqa  tortiladigan  bazaga 

kiritiladi  va  soliqa  tortiladi.  Amalda  bunday  mexaniz m  asos iy 

kapitalning  xiz mat  muddatini  qis qartiris hga  imkoniyat  beradi,  lekin 

is hlab  chiqaris hni  texnika  bilan  qayta  qurollantiris h  xarajatla rini 

rag’batlantiris h  vazifas ini  bajar maydi  va  s hakllanadigan  amortizats iya 

fondini  investits iyalas h  manbai  tarzida  ko’paytir maydi.  SHunda y 

qilib,  jadallas htirilgan  amortizats iyaning  a malda  yo’qligi  is hlab 

chiqaris hda 

investits iyalarni 

rag’batlantiris hga 

y o’ naltirilga n 

tadbirlarini 

cheklab 

qo’ yadi.  

SHunday 

qilib 

amaliyotdagi  

jadallas htirilgan  a mortizats iya  us uli  asos iy  kapital  xizmat  muddatini 

qisqartiris hga  imkon  beradi,  biroq  amaliy  jihatdan  jadallas htirilga n 

amortizats iyani deyarli  istis no qiladi  

---

27 

 

Bozor  iqtisodiyoti  s haroitida  u  yoki  bu  investits iya  obyektiga 

qo’ yilma  qo’ yis h  s hu  maqsaddan  keladigan  daro mad  darajas iga 

bog’ liq.  Daro mat  nor mas i,  u  orqali  esa  us hbu  aktivlarning  baholari,  

investits iya  tovarlariga  bo’ lgan  talab  va  taklif  orqali  aniqlanadi.  

Bunday 

xollarda 

davlat 

o’zining 

pul-kredit 

s iyosati 

orqali 

investits iyaga  bo’ lgan  talab  va  taklifni  tuzilis hi  va  nisbatiga  tahs ir 

etis hi  mumkin.  Natijada  esa  investits iya  qatnas hchilari  moliyaviy 

aktivlarning  daromadlilik  meyoriga  uz  tahs irini  o’tkazadi.  Bizga  

ma’ lumki  xar  bir  davlat  o’zining  iqtisodiy  xolatidan  kelib  chiqib  u 

yoki  bu  turdagi  investits iya  bozorini  tartibga  solis h  kontsepts iyas ini 

kullaydi.  Jaxon  a maliyotida  kullanilgan  xar  qanday  kontsepts iyalar