Microsoft Word uz semyung co yoaj qoshma korxonasi asosiy kapitaliga investitsiya kiritish imkoniyatlari doc

III-BOB. ISHLAB CHIQARISH KORXONALARIGA INVESTITSIYA 

KIRITISH IMKONIYATLARINI OSHIRISH YO’LLARI. 

3.1. Investitsiya kiritish imkoniyatlarini oshirishning xorij tajribasi 

 

Iqtisodiy 

adabiyotlarda 

va 

jahon 

tajribas ida  

xorijiy 

investits iyalarni  muvofiqlas htiris hda  turlicha  tartib  va  us ullarning  

bo’ lis hi  qayd  etilgan.  Masalan,  milliy  tartib,  adolatli  va  teng 

huquqlilik  tartibi,  qulay  muhit  barpo  etis h  tartibi,  transparent 

(s haffoflik)  tartibi.  Jahon  amaliyotida  qo’ llanilayotgan  bu  kabi  tartib 

va  us ullarni  qiyos iy  tahlil etis h  maqs adg amuvofiqdir. 

Iqtisodiyotni 

rivojlantiris h 

tajribas i 

dunyoning 

ko’pgin 

amamlakatlari  a maliyotida  s inalgan  investits iya  siyosati  va  uning 

samaradorligini  baholas hning  umumlashtiruvchi  mezonlari  bilan  birga,  

huquqiy  tartiblarining  turli  variantlaridan  s hakllangan  obyektiv 

qonunlar asos ida to’plangan.  

Sanoati  rivojlangan 

mamlakatlardagi  iqtis odiy  va   s iyos iy 

barqarorlik  xorij  kapitali  va  investits iyani  maxs us   qonunlars iz  ha m 

yetarlicha 

himoyalas h 

imkoniyatini 

beradi. 

Bu 

yerda 

xorijiy 

investits iyalar  ha m  milliy  ichki  nvestits iyalar  kabi  umumiy  qonunlar 

asosida  muvofiqlas htiriladi.  Bu  mamlakatlardagi  aniq  is hlab  chiqilga n 

qonuniy  baza  chet  el  inves torlarining  to’ laqonli  faoliyatini,  ya’ ni 

yangi  ko mpaniyalarni  tas hkil  etis hda  erkin  faoliyatni  (ro’yxatdan 

o’tkazis h  jarayoni,  mulk  huquqi  kafolati),  foyda  olis h  (s oliq  

siyosatidagi  yangillik  va  imtiyozlar),  nizolarni  tartibga  s olis h  (mehnat  

qonunlaridagi 

s haffoflik, 

monopoliyaga 

qars hi 

aniq 

tadbirlar) 

kabilarni kafolatlaydi.  

G’arb 

mamlakatlarida 

hukumat 

kapital 

qo’ yilmalarni 

faollas htiris h 

strategiyas ida 

ko’proq 

xorijiyi 

nvestits iyalarni 

muvofiqlas htiris hning  egri  us ulidan  (soliq,  amortizats iya,  moliya -

kredit  s iyosati)  foydalanis hni  afzal  ko’ris hadi.  G’arbda  s o’ nggi  ikk i 

o’n  yillikda   investits iya   qarorlarini  qabul  qilis h  va   amalga   os hiris hda  

---

56 

 

mahalliy  hududlar  mas’ uliyati  va  roli  os hib  bormoqda.  Qator 

davlatlarda  (AQSH,  Buyuk   Brita niya,  Frants iya,  Ger maniya)  mahalliy  

organlar 

xorijiy 

investits iyalarni 

va 

inves torlar 

faoliyatini 

muvofiqlas htiris hda 

yetarlicha 

mus taqillikka 

egadir. 

Bu 

yerda 

investits iya  bozorini  muvofiqlas htiris hning  asos iy  vos itas i  s ifatida 

daro mad  solig’ i  (foyda  solig’ i)  qo’llaniladi.  Bu   soliq  stavkas ining 

o’zgaris hi  fir ma  va  kompaniyalarning  investits iya  faoliyatiga  bevos ita 

ta’sir etadi.  

Amerika  Qo’s hma  Shtatlarida  investitsiya  faoliyati  investits iya 

krediti  orqali  ha m  muvofiqlas htiriladi,  ya’ ni  ka pital  qo’ yilmalarga  

yo’ naltirilgan  foyda soliqqa tortilmaydi.  

Umuman,  so’ nggi  20  yil  mobaynida  rivojlangan  ma mlakatlarda 

investits iya  faoliyati  keng  ko mpyuterlas htiris h,  res urs larni  tejas h,  

yangi  za monaviy  texnologiya,  s huningdek,  mahalliy  hokimiyatning 

roli  va  javobgarligini  os hiris h  hamda   yangi  bos hqaruv  tizimi  asos idagi 

iqtis odiyotni  tuzilmaviy  qayta  quris hga  yo’ naltirilgan.  Mahalli y 

hokimiyatlarga 

inves tits iya 

das turlarini 

bos hqaris hda, 

ekologik  

siyosatni 

yurgizis hda 

va 

hududiy 

rejalas htiris hda 

as os iy 

ro l 

belgilangan.  Jahontajribas i  s hundan  guvoh  beradiki,  inves tits iya  

dasturi  va  loyihalarining  muvaffaqiyatli  amalga  os his hi  uning 

is htirokchilari  o’rtas ida optimal proports iyani  ta’ minlas hga bog’ liqdir.  

Davlat  ha m  bu  jarayonda  muhim  rol  o’ynaydi.  Uning  asosa n 

quyidagilarni,  ya’ ni:  

-  huquqiy 

muvofiqlas htiris hni 

ta’ minlas h, 

munits ipia l 

tas hkilotlar bilan s hartno maviy  munosabatlarni  ras miylas htiris h;  

-  moddiy  va  moliyaviy  resurslarni  birlashtirish  uchun  sharoit 

yaratis h,  soliq  yangilliklarini  va   boshqa  moliyaviy  imtiyozlarn i 

belgilas h; 

-  loyihani  hayotga  tatbiq  etishda  va  uning  noxush  oqibatlari 

(ekologiya  buzilis hi,  hududiy  yer  uchastkas ining  buzilis hi  va 

---

57 

 

bos hqalar)  uchun  mahalliy organlarning javobgarligini aniqlas h; 

-  loyihani  a malga  oshirish  uchun  aholini,  ijtimoiy  tashkilotlarni 

jalb  etis h  maqsadida  ommaviy  axborot  vos italari  orqali  loyihani 

hayotga  tatbiq  etis hning  maqsadga  muvofiq  is hni  keng  targ’ ibetis hn i 

uning  funks iyas iga kiritis hmumk in.  

AQSH, 

Braziliya,  Xitoy,  Meks ika,  Hindis ton  kabi 

yirik 

davlatlarda  mahalliy  organlarning   zimmas iga  juda  mas’ uliyatli 

vazifalar  yuklatilgan,  Ayniqsa,  AQSH  va   Germaniyada  alohida  hudud 

va  s htatlar  yuqori  darajadagi  mustaqillikka  va  yirik  miqdordagi 

moliyaviy res urs largaega.  

Rivojlangan  davlatlarda  hududiy  investits iya  s iyosatini  olib 

boris h  o’ta   muhim  masalalardan  sanaladi.  Davlat  doimiy  ravis hda  har 

bir  hududning  iqtisodiy  imkoniyati,  rivojlanis h  daraja sini  e’tiborga  

olgan  holda,  investits iya  s iyosatini  olib  boradi.  Amerika  Qo’s hma  

Shtatlarida  

federal 

darajada 

maxs us 

xorijiy 

investits iyalarni 

rag’batlantiris hda  sturlari  is hlab  chiqilmagan.  Xo rijiy  investits iyalar 

uchun  tavs iya  etiladigan  barcha  imtiyoz   va  yangilliklar  s htatla r 

darajas id 

ais hlab 

chiqilgan. 

Bu  

esa, 

o’z 

navbatida, 

xorijiy 

investits iyalarni  jalb  etis h  bo’yicha  shtatlar  o’rtas ida  erkin  raqobatni 

vujudga  keltiradi.  50  ta  s htat  har  bir  milliy  va   xorijiy  investits iyalarni  

jalb etis h bo’ yicha o’zining  maxs us  ishlab chiqilgan das turiga ega.  

Har  bir  s htat  aniq,  maqsadga  qaratilgan  xorijiy  investits iyalarni 

rag’batlantiris h bo’ yicha bir  necha  xil das turlarni  is hlab chiqadi.  

Ular quyidagi  maqsadlarda bo’ lis hi  mumkin: 

-  ish  joylarini  tashkil etish; 

-  shtatni 

va 

alohida 

s htat 

hududlarining 

iqtisodiyotini 

rivojlantiris hni  rag’batlantiris h; 

-  za monaviy  ilg’ or  texnologiyani  joriy  etis h  va  fan -texnika 

taraqqiyoti  yutuqlarig aeris his h  va  h. k. 

---

58 

 

AQSHda  s htatlar  miqyos ida  xorijiy  investorlar  uchun  beriladigan 

imtiyozlar  -  bu  soliq  imtiyozlari,  moliyaviy  yorda m,  ifratuzilmani 

rivojlantiris hda  hamko rlik,  kadrlar  tayyorlas h,  ijara  haqi  va  elektr 

to’ lovlarini  kamaytiris h,  past  foizlarda  kredit  s haklida  bevos ita 

moliyaviy res urs lar ajratis h kabilardan  iborat.  

Harbir  s htatning  mus taqil  investits iya  s iyosatini  olib  boris hi,  

erkin 

raqobatning 

vujudga 

kelis higa, 

s hu 

hududda 

is hlab 

chiqaris hning,  tadbirkorlikning rivojlanis higa zamin  yaratadi.  

So’ nggi 

yillarda 

qator 

davlatlarda 

hududni 

iqtis odiy 

rivojlantiris h 

korporats iyalarini 

tas hkil 

etis h 

tajribas i 

keng 

qo’ llanilmoqda.  Bu  korporats iyalar  mazkur  hududda  joylas hga n 

fir malar  is htirokida  maxs us   fondlarni  s hakllantiradi.  Bu  fond 

mablag’ lari 

hududda 

infratuzilmani 

rivojlantiris hga, 

yangi  

qurilis hlarga  yo’ naltiriladi.  

1980  yillarda  Buyuk  Britaniyada  uchta  davlat  korporats iyalar i 

tas hkiletilib,  savdo-sanoat  vazirligiga  bo’ys undirildi.  Ular  hududlarda  

o’z  bo’ limlariga  ega   bo’ lib,  bu  bo’limlar  hududlarda  loyihalas h,  yer 

uchastkalarini  qurilis h  fir malariga  taqs imlab  beris h,  qurilis h  uchun 

hududlarni  tayyorlas h  va  muhandis lik  ko mmunal  xo’jaliklarini  barpo 

etis h bilan s hug’ ullanib  kelmoqda. 

Mahalliy  organlar  munits ipial  obligats iyalar  darajas ida   qurilis hni 

moliyalas htiris hning  asos iy  manbasi  bo’ lib,  his oblanadi.  AQSHda  

bunday  obligats iyalarni  s htat  hukumati,  mahalliy  hokimiyat  va  uning 

agentlik  ha mda departamentlari  muomalaga chiqaradi.  

Munits ipial  obligats iyalarning  inve storlar  uchun  jozibadorligi 

shundaki,  bu  obligats iyalardan  olingan  daro mad  fe deral  soliqdan  ozod 

etiladi.  Bundan  tas hqari,   rezidentlar  uchun  bu  obligats iyadan  olinga n 

daro mad  mahalliy soliqlardan  ha m ozod etiladi.  

Chet  el  investorlariga  turli  xil  yangillik  va  imtiyozlar  joriy  etis h 

bo’ yicha  Xitoy  davlati  tajribas i  ham  aha miyatlidir.  Xitoy  hukumat i 

---

59 

 

investits iyalar  oqimini  hududlar  darajas ida,  mahalliy  hokimiyatg 

akatta  vakolat  bergan  holda  muvaffaqiyatli  ravis hda  muvofiqlas htirib 

kelmoqda.  

Markaziy  organlar  umumiy  investi tsiya  s iyosati  doiras ida  qays i 

sohaga  investits iyalar  yo’ naltiris h  zarurligini  aniqlab  beradi.  Mahalliy 

organlar  esa,  investits iyalarni  rag’batlantiris h  dasturlarini  bir  vaqtda  

is hlab  chiqadi.  C het  el  investits iyalarini  jalb  etis h  uchun  «soliq 

kanikuli»  va  yangilliklari,  import  tariflari  bo’ yicha  yangilliklar  kab i 

turlicha  rag’batlantiris h  us ullari  is hlab  chiqilgan.  Ayniqsa,  bir  qator 

erkin  iqtisodiy  zonalarda  tas hkil  etilgan  korxonalarga  nisbatan  bunday 

yangillik  va  imtiyozlar ko’proq  is hlatiladi.  

Hozirda  Xitoy  hukumati  mamlakatning  ichki  tumanlariga  ko’plab 

xorijiy  inves tits iyalarni  jalb  etis h  uchun,  ularga  uzoq muddatga   soliq 

to’ las hdan  ozod  etis h,  foydas ini  har  qanday  to’s iqlars iz  olib  chiqib 

ketis h  kabi  s hart-s haroitlarni  yaratmoqdalar.  Mahalliy  hokimiyatla r 

mahalliy  iqtisodiyotni  rivojlantiris h  uchun  chet  el  kapitalini  jalb 

qilis hni  rag’batlantiris h  dasturlarini  markaziy  organlarning  ruxsatis iz  

hayotga tatbiq etis hlari  mumkin.  

Xitoy  davlatining  investits iyalar  bo’yicha  qonunlari  Yaponiya,  

Janubiy  Koreya,  Taybey, Singapur kabi davlatlarning qonunlariga ko’p 

jihatdan  o’ xs has h  holda  is hlab  chiqilgan.  Shu  bilan  birgalikda,  

ta’kidlas h  lozimki,  turli  davlatlarning  qonunlarida  chet  el  investorlar i 

faoliyatiga  cheklanmalar  ham  belgilangan.  Deyarli  barcha  davlatlarda 

chet  el  kapitali  kiritilis hi  mumkin  bo’lmagan  tar moqlar  mavjuddir.  

Qator  davlatlarda  chet  el  investits iyalari  uchun  ayrim  tar moqlar   to’liq 

yopiqdir.  

Xorijiy 

investorlarning 

faoliyati 

bo’ yicha 

cheklovlarni 

muvofiqlas htiris hda  mahalliy  organlarning  is htiroki  ha m  salmoqlidir.  

Qator 

davlatlarda 

mahalliy 

hududdagi 

iqtisodiy 

vaziyatda n 

kelibchiqib, 

xorijiy 

inves torlar 

faoliyatida 

turli 

cheklovlarni 

---

60 

 

belgilanadi.  Masalan,   AQSHda  ayrim  s htatla rda  foydali  qazilmalarga  

chet  el  kapitalini  jalb  etis h  man  etilgan  bo’lsa,  ayrim  s htatlarda  yer 

uchastkas ini sotib olis hda cheklovlar belgilangan.  

Biroq,  jahon  tajribas i  ko’rsatmoqdaki,  ko’pgina  davlatlarda  

hududiy  investits iya  s iyosatida  moliyaviy-iqtis odiy  imtiyozlar  va 

yangilliklarning  berilis hi  hududlarning  iqtisodiy  rivojlanis higa  zamin 

yarat moqda.  Respublikamizda 

ham 

viloyatlarning,  tumanlarning  

investits iya 

faoliyatidagi 

faolligini 

va 

mustaqilligini 

os hiris h 

hududlarga  chet  el  investits iyalarini  jalb  etis hda  muhim  bir  mezo n 

bo’ lis hi  mumkin.  

---

61