Microsoft Word texnik tizimlarni boshqarish fanidan

5-Mavzu: Boshqarish jarayonlarini tashkil etish xususiyatlari, 
oliy bosqichda boshqarish jarayonlarini tashkil etish. 
REJA. 
1.
 
Turli mulkchilik sharoitida boshqarish jarayonlarining o’zaro ti’siri. 
2.
 
Transport sohasida bokarish jarayonlarini tashkil etish. 
3.
 
Avtomobilь transportida boshqarish jarayonini tashkil etish. 
 
 
O’zbekistonning  bozor  iqtisodiyotiga  o’tishi  ilmiy  xulosalarga  asoslangan. 
«Resnublikaning  bozor  munosabatlariga  o’tishda  o’z  yo’lidan  izchillik  bilan  borishi 
demokratik  o’zgarishlar,  respublikani  rivojlangan  mamlakatlar  qatoriga  olib  chiqish, 
uni  xalqaro  obru-e’tiborini  mustaxkamlash  uchun  puxta  moddiy  negiz  yaratadi». 
(I.A.Karimov.O’zbekiston  –  bozor  munosabatlariga  o’tishning  o’ziga  xos  yo’li. 
«O’zbekiston» 1998 y 8-bet). 
 
O’zbekiston  o’z  yo’lidan  bora  turib,  bir  qator  muammolarni  hal  etmokda. 
Masalan,  ishbilarmonlik  va  tadbirkorlik,  turli  mulkchilik  va  iqtisodiy  erkinlik 
ta’minlanmokda,  ishlab  chiqarish  (xizmat  ko’rsatish)ning  zamonaviy  milliy 
manfaatga  xos  bo’lgan  tashkiliy  tuzilishlar  yaratilmokda,  xalqaro  iqtisodiy 
munosabatlar kengaymokda. Xozirgi yuksak rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyoti bu 
tabiatan  aralash  iqtisodiyot  tizimidadir.  U  mukammal  texnika  va  yuksak 
texnologiyaga  asoslanadi,  kul  Mehnatiga  o’rin  kolmaydi,  g’oyat  unumli  mashinalar 
ishlatiladi,  natijada,  yuksak  darajadagi  Mehnat  unumi  va  shunga  ko’ra  moddiy 
tukinlik  ta’minlanadi.  Aralash  iqtisodiyotning  rivojlanishi  iqtisodiy  ravnak  uchun 
xalq  xo’jaligi  (oliy)  bo’g’ini  (bosqichi)da  ish  kuchini  bir  sohadan  ikkinchisiga, 
uchinchisiga va boshqa sohalarga kuchib borishi zaruratga aylanadi, eng  muhimi  ish 
kuchi, albatta, ish xaqi yuqori soha tomon harakat qiladi.Aralash iqtisodiyotda asosan 
uch xil  mulk mavjud: davlat, xususiy va jamoa  mulki. Korxonalar asosan xususiy va 
jamoa  mulkidan  tashkil  topadi.  Aralash  bozor  iqtisodiyoti  bizning  mamlakatimiz 
uchun  ob’ektiv  zaruriy  jarayondir.  O’zbekiston  Respublikasi  adolatli        demokratik 

---

 
34
huquqiy davlat kurishni o’zining eng birlamchi va muhim vazifalaridan  biri sifatida 
belgiladi.  Davlat  qabul  qilayotgan  qonun  loyihalar  umumxalq  muxokamasidan 
o’tkazilmokda.  Respublika  Prezidenti  ham  bevosita  saylovchilar  tomonidan 
saylanadi. Mamlakatimizdagi boshqa davlat boshqaruv organlari, jumladan, xukumat, 
sud organlari, vazirlar va boshqalar respublika Prezidenti yoki Oliy Majlis tomonidan 
tayinlanishi  yoki  saylanishi  tartibini  inobatga  olsak  O’zbekiston  xalqi  barcha  davlat 
organlari  va  mansabdor  shaxslarni  saylash  va  tayinlashda  bevosita  yoki  bilvosita 
ishtirok etadi. 
 
Respublika  iqtisodiyotini  oliy  bosqichida  boshqarish  jarayoni  yetakchi,  hal 
kiluvchi 
bo’g’in, 
O’zbekiston 
Respublikasining 
Vazirlar 
Maxkamasi-
mamlakatimizning  oliy  boshqaruv  organidir.  Uning  koshidagi  tarmok  idoralari, 
kumitalar,  bosh  boshqarmalar,  vazirliklardan  o’z  faoliyatining  miqiyosi  bilan  farq 
qiladi  va  bu  xol  ularning  huquqiy  nizomlarida  aks  etgan  bo’ladi.  Boshqarish 
amaliyotida  tarmoklararo  tavsifdagi  zarurat,  ya’ni  turli  tarmoklar  uchun  umumiy 
bo’lgan  bir  qancha  maxsus  vazifalarni  amalga  oshirish  zaruryati  kelib  chiqadi. 
Tarmoklararo  tavsifga  ega  bo’lgan 
maxsus 
masalalar 
bo’yicha  bunday 
muvofiklashtirish  rahbarlikni  maxsus  kompetentsiyaga  ega  bo’lgan  organlar  amalga 
oshiradi. Masalan, bu organlarga davlat makroiqtisodiyot kumitasi va boshqa Vazirlar 
Maxkamasi  koshidagi  kumitalar  kiradi.  Davlat  komitalari-vazirlik  va  idoralarning 
faoliyatini  tartibga  solish,  nazorat  qilish  va  muvofiklashtirish  yo’li  bilan  xo’jalik  va 
ijtimoiy-madaniy  kurilishga  rahbarlik  qilishga  mo’ljallangan  oliy  boshqaruv 
organlaridir. Kumitalar o’zlariga bo’ysunuvchi tashkilotlarni tezkor suratda boshqarib 
turadi.  Mikroiqtisodiyot  davlat  kumitasi,  Davlat  mulkini  boshqarish  va 
xususiylashtirish  bo’yicha  kumita  va  tarmok  kompetentsiyasiga  ega  bo’lgan  bir 
qancha  tarmok  vazirliklari  bunyod  etildi,  moliya-kredit  tizimi  boshqarish  uchun 
Davlat  banki  ixtisoslashgan  banklar  (sanoat    iqtisod  bank,  jamgarma  bank  va 
xokazolar)  faoliyatini  muvofiklashtiradi,  resurslarni  tashkil  toptirish  manbalari  va 
foydalanish yo’nalishlari bo’yicha aniq ajratib turadi. 
Respublika moliya tizimini mustaxkamlash muammosi asosan har bir korxona, 
tashkilot,  firmalar,  tarmoklar,  sohalarning  ishlab  chiqarish  (xizmat  ko’rsatish)  iga 

---

 
35
bog’lik. Ishlab chiqarish samaradorligining oshishi, Mehnat unumdorligining o’sishi, 
maxsulot tannarxining pasayishi moliya tizimining rivojiga sezilarli ta’sir ko’rsatadi. 
Moliya  o’z  funktsiyalarini  aniq  moliyaviy  vositalar  orkali  bajaradi,  harajatlar, 
amartizatsiya, foyda, aktsiya kursi, dvident, soliklar, tulovlar, boj xaqi, sugo’rta xaqi, 
subsidiya,  dotatsiya,  kompensatsiya  kabilar  menejment  (moliya  menejmenti)ga 
xizmat  qiladi.  Mazkur  fondlar  orkali  moliya  ijtimoiy-iqtisodiy  taraqqiyotga  ta’sir 
etadi.  Makroresurslar  (moliyaviy)  umumdavlat  miqiyosida  tashkil  topadi  va 
umumiqtisodiy,  umumdavlat  extiyojlarga  xizmat  kilsa,  mikroresurslar  korxona, 
firma,  kompaniya,  kontsern,  tashkilot,  jamoa  uyushmalari  doirasida  xizmat  qiladi. 
Qaysi bir sub’ekt moliyaviy bakuvvat bo’lsa, u raqobatga chidamli bo’ladi. 
Davlat  tomonidan  respublika  iqtisodiyotini  boshqarish  jarayonlarini  tashkil 
etish uning muhim funktsiyasidir. Iqtisodiyotni davlat tomonidan boshqarish deganda 
davlatning  o’z  chora  tadbirlari,  o’zining  iqtisodiy  siyosati  orkali  takror  ishlab 
chiqarishga  ta’sir  etishi  tushuniladi.  Davlat  tomonidan  iqtisodiyotning  tartibga 
solinishida  qonun  chiqarish,  solik  solish,  kreditga  ta’sir  etish  moliya  vosita 
(subsidiya)lari 
berishdan 
foydalanadi. 
Sobik 
sotsialistik 
mamlakatlardagi 
monoiqtisodiyot  (ya’ni,  yakka  mulkka  tayangan  iqtisodiyot)  bir  markazdan  turib 
davlat orkali urnatilgan rejali aloqalarga asoslangan xolda boshqarilgan. O’zbekiston   
poliiqtisodiyotga    o’tish  jarayonini  boshlagan.  Turli  tuman  mulk  shakillariga 
tayangan,  ayrim  shaklining  ustuvorligini  inkor  etuvchi  ijtimoiy-iqtisodiy  tizim 
poliiqtisodiyot deyiladi.  Poliiqtisodiyot mazmunan aralash iqtisodiyotdir. 
1.  Jamiyat  extiyojining  kondirilishi  yuqori  bo’lsa,  tularok  kondirilsa  iqtisodiy 
saloxiyat  samarali  foydalanilgan  bo’ladi.  Buning  uchun  uning  elementlari  (Mehnat, 
ilm-ma’rifat,  texnika-texnologiya,  tabiiy  resurslar)  jadal  foydalanilgandagina 
saloxiyat  extiyojga  tula  xizmat  qiladi.  Iqtisodiy  saloxiyatning  elementlari  birgalikda  
harakat  qilishsa,  bir-biridagi  yetishmovchilikni  tuldira  olsa,  jamiyatning  ishlab 
chiqara bilish (xizmat ko’rsata olish) kobilyati  yuqori  hisoblanadi. Xozirgi  insoniyat 
tajribasi  ko’rsatganidek,  iqtisodiy  saloxiyatning  o’sishini  va  samarali  ishlashini 
ta’minlovchi  kuch-bu  erkin  bozor  mexanizmidir.  Bozor  iqtisodiyotiga  o’tish  davrida 
boshqarish    jarayoni,  respublikamizning  oliy  bosqichda  tarmoklararo  boshqarish 

---

 
36
organlari  bir-biriga  munosabati  erkin  bozor  mexanizmiga    asoslanmokda.  Bunday 
sharoitda  boshqarish  organlarining    muammolari  paydo  bo’lsa,  ularni  yechish 
O’zbekiston  Respublikasining  Vazirlar  Maxkamasi,  makroiqtisodiyot  komitasi, 
Davlat  fan  va  texnika  kumitasi  va  boshqa  vazirliklar,  korporatsiyalar,  kontsernlar, 
assotsiatsiyalar  va  shu  kabilarning    bir-biriga  ta’siri  orkali  ijobiy  hal  etilmokda. 
Jarayonning  navbatdagi  tashkiliy  tavsifining  muammosi  –uni  vertikal  va  gorizontal 
bo’ylab  amalga  oshirishidir.  Korxonalar,  ilmiy-tadkikot,  konstruktorlik,  loyihalash-
konstruktorlik,  texnologik  tashkilotlar  va  boshqa  muassasa,  firmalardan  tashkil 
topuvchi  yagona  ishlab  chiqarish  (xizmat  ko’rsatish)  majmui  gorizantaliga  bir  biri 
bilan  o’zaro  aloqada  bo’ladilar.  Har  bir  ayrim  korxona  (tashkilot,  firma)  yuqori 
boshqaruv organlari tomonidan (vertikal) gina emas, balki yana korxonaning o’zidagi 
boshqaruvchi  kichiq  tizim  tomonidan  ham  boshqariladi.  Menejment-bu  boshqarish 
san’ati  va  maxoratidir.  U  o’ta  murakkab  va  mas’uliyatli  ish  bo’lganidan,  uni 
boshqarish uchun maxsus bilim , maxorat va tajribani  talab kiluvchi kasbga aylanadi. 
Bir  tizimdan  ikkinchisiga  o’tish  sekin-asta  yuz  berishi  qonuniy  bo’lganidan,  bozor 
iqtisodiyotiga  o’tish  ham  ma’lum  davrni  talab  qiladi.  O’tish  davrida  bozor 
infrostrukturasi  yaratiladi,  bozor  iqtisodini  ta’minlovchi  qonun  xujjatlari  qabul 
qilinadi,  turli  savdo  uylari,  vositachi  firmalar,  xususiy  korxonalar,  aktsioner 
jamiyatlar,  konsortsiumlar,  kushma  korxonalar,  mayda  ishlab  chiqaruvchilar 
uyushmalari yaratiladi. Bu davrda davlat mulkini xususiylashtirish, uni aktsionerlash 
boshlanadi  va  boshlandi,  narx-navo  va  soliklar  isloxoti  tayyorlanadi,  xususiy 
soxibkorlik, chet el investitsiyasining tartib-qoidalari ishlab chiqiladi va chiqilmokda. 
O’tish  davrida  iqtisodiyotga  oid  qonunlar  majmuasi  qabul  qilinadi,  aholini  ijtimoiy  
ximoyalash  aniq  yo’llari  topiladi  va  iqtisodiy  aloqalarni  kengaytirishga  oid  bitimlar 
tuziladi  va  tuzilmokda.  O’tish  davrida  bank  tizimini  islox  qilish  choralari  davlat 
harajatlarini  tartibga  solish  dasturlari,  shuningdek  kompleks  tarzdagi  inflyatsiyaga 
karshi tadbirlar ishlab chiqildi. 
O’zbekistonnig  bozor  iqtisodiyotiga  o’tish  dasturi  ishlab  chiqilgan  va  unda 
quyidagilarga e’tibor berilgan: 
-
 
bozor iqtisodiyotiga o’tishni ta’minlovchi chora – tadbirlar majmuasi; 

---

 
37
-
 
bozor  iqtisodiyotiga  o’tish  xalq  hisobidan  emas,  balki  davlat  hisobidan 
bo’ladi; 
-
 
bozor  iqtisodiyoti  fukarolarning  iqtisodiy  jihatidan  o’z  takdirini  o’zi 
belgilashiga asoslanadi, ularga iqtisodiy faoliyat uchun erkinlik berishga tayanadi; 
-
 
bozor  iqtisodiyotiga  xur  jumxuriyat  iqtisodiy  mustakilligini  tula 
ta’minlagan xolda o’tilishi kerak. 
Dasturda  mol-mulkni  davlatdan  olib  xalqka  berish,  shu  maqsadda 
xususiylashtirish,  har  bir  kishining  mulkka  bo’lgan  huquqini  amalga  oshirish,  ya’ni 
davlat korxonalari, davlatga tegishli uy-joylarni fukarolarga sotish, mayda va xususiy 
soxibkorlikka  yo’l  ochish,  bu  bilan  iqtisodiy  tashabbus,  ishbilarmonlikni  yuzaga 
chiqarish,  raqobatga  ruxsat  berish  nazarda  to’tilgan.  O’z  ixtiyori  bilan  u  soxibkor, 
yollanma  ishchi,  aktsioner,  yakka  dexkon,  dukonchi,  yakka  tartibda  ishlovchi 
bo’lishi,  chet  elda  ishlashi  yoki  ukishi  mumkin.  Unga  ko’ra  iqtisodiyotni  unglash 
uchun  eng  avvalo  pulni  soglomlashtirish,  uning  harid  kobiliyatini  ta’minlash  zarur. 
SHu maqsadda davlat mol-mulkini aholiga sotish, pullik xizmatlarni ko’paytirish, pul 
krediti-bank  beradigan  foyizlarni  keskin  oshirish,  xususiy  soxibkorlik  va  import 
hisobidan  tovarlarni  ko’paytirish,  valyutani  O’zbekiston  milliy  puliga  sotishni  joriy 
etish  orkali  mamlakatdagi  pul  miqdori  bilan  tovarlar  miqdorini,  tovarlarga  talab  va 
taklifni muvozanatlashtirish mo’ljallangan. 
Davlat  korxonasini  aktsionerlash  korxona  mol-mulkini  inventarizatsiyalash, 
kaytadan  hisob-kitob  qilib  chiqishdan  boshlanadi.  Korxonaning  asosiy  fondlari  va 
oborot mablaglari  miqdori aniqlanib, shu miqdorga teng yigindida aktsiya chiariladi. 
Aktsiya  eng  avval  korxonada  ishlovchi  ishchi  va  xizmatchilar,  sungra  boshqa 
korxona,  tashkilotlar,  xatto  banklar  va  nixoyat,  korxonaga  aloqasi  bo’lmagan 
fukarolar  sotib  oladilar.  Davlat  korxonasini  aktsionerlash  orkali  mol-mulk  davlat 
ixtiyoridan  olinib,  jamoaga  beriladi,  u  xalq  kuliga  tegadi,  xalqning  mulkdan 
begonalashuviga  chek  quyiladi.  Aktsionerlashgan  korxona  o’zini  o’zi  boshqaradi, 
erkin,  mustakil  tovar  ishlab  chiqaruvchiga  aylanadi,  uning  davlat  muomilasi  solik 
tulashdan  iborat  bo’ladi.  Bozorni  holatini  o’rganish  va  oldindan  baholash  bilan 
tovarlarni  ishlab  chiqarish  va  sotishni  tashkil  etish  hamda  shu  yusinda  yaxshi  tadbir 

---

 
38
topishni  uyushtirish  uchun  korxonalarda  marketing  bo’limlari  tashkil  etilmokda. 
Bozor iqtisodiyotining muhim unsuridan (elementidan) biri marketing. Marketing ishi 
maxsus  marketing  dasturlari  orkali  amalga  oshiriladi,  ularga  haridorlarni  va 
raqobatchilarni  o’rganish  asosida    tovarlar  sifatini  yaxshilash,  tovar  narxini 
o’zgartirish,  tovarga  talab  topish,  tovarlarni  o’z  vaqtida  yetkazib  turish,  haridorlarga 
mak’ul tushadigan xizmat ko’rsatish kabi chora-tadbirlar nazarda to’tiladi.