Tábiyaat filosofiyası
Tábiyaat túsinigi eń zárúrli filosofiyalıq túsiniklerden biri bolıp, onı
túsiniwge pán tariyxı dawamında bólek áhmiyet berilgen. Pán ǵárezsiz bilim tarawı
retinde payda bolıwınan talay aldın tábiyaat túsinigi oraylıq orındı iyelegen tábiy-
filosofiyalıq sistemalar jaratılǵan, biraq tábiyaattıń rawajlanıw nizamlıqları
tuwrısındaǵı bilimlerdiń jetispewshiligi onıń tábiyaattı túsiniwge alıp keldi. Onıń
dúzilisi hám qásiyetleri boyınsha jetiskenliklerge tayanbasdan spekulyativ
ımaratlardıń tiykarı. Sol sebepli tábiyaat haqqındaǵı teoriyalıq ideyalar ilimiy
maǵlıwmatlardı ulıwmalastırıwǵa tiykarlanbagan, bálki tuwrıdan-tuwrı ulıwma
filosofiyalıq pozitsiyalardan kelip shıqqan jáne bul pánniń predmeti joǵalıp
ketiwine alıp kelgen.
Tábiyaat haqqındaǵı tábiy-ilimiy ideyalardıń rawajlanıwı menen onıń
filosofiyalıq talqini pánniń unamlı faktlerin ulıwmalastırıwǵa qısqartirildi, bul
bolsa tábiyaattı filosofiyalıq úyreniwdi jarlılashtirdi. Bul pozitsiya metafizik
mashqalalardi talqılawdan kózaba bas penentartǵan pozitivizmda eń anıq
sáwlelendirilgen. Bunnan ayrıqsha túrde tábiyaattı filosofiyalıq túsiniw tariyxıy -
filosofiyalıq hám tábiy-ilimiy materialdı teoriyalıq ulıwmalastırıwǵa qaratılǵan
bolıp, bul tábiyaat túsiniginiń substantiv táreplerin anıqlaw imkaniyatın beredi.
Tábiyaattı túsiniwdiń filosofiyalıq hám ilimiy jantasıwları ulıwma
ayrıqshalıqlarǵa iye, sebebi olar ruwxıy iskerlik formaları retinde háreket etip,
tábiyaat hádiyseleriniń teoriyalıq modellerin hám olardı tastıyıqlaw usılların
qurıwdı óz aldılarına maqset etip qoyǵan, tábiyaat jáne onıń nizamlıqları haqqında
haqıyqıy bilim alıwǵa qaratılǵan. Usınıń menen birge, filosofiya hám pán tábiyaattı
óz wazıypalarına muwapıq túrde túrlishe úyrenedi. Tábiyaat haqqındaǵı
maǵlıwmatlar bul bilim tarawlarınıń stilistik hám teoriyalıq tiykarların esapqa
alǵan halda kórip shıǵıladı hám arnawlı til - filosofiyalıq yamasa ilimiy til
járdeminde ańlatpalanadı.
Filosofiya tábiyaattı ulıwma insanıylıq nızamlarǵa tán bolǵan pútin sistema
retinde qaraydı. Pán qatań belgilengen ob'ektiv iskerlikke itibar berip, tábiyaattıń
bólek bólimlerin úyrenedi. Sonday eken, birpara fundamental pánler óz aldılarına
organikalıq bolmaǵan hám organikalıq tábiyaattıń ulıwma nizamlıqların anıqlaw,
úyrenilip atırǵan ob'ektti óz pánleri prizması arqalı analiz etiwge itibar beriw,
ob'ektke tán bolǵan basqa ayrıqshalıqlardan abstraktlashtirish wazıypasın
qóyadılar. Pán dúnyanıń málim pátini - fizikalıq, ximiyalıq, biologiyalıq hám taǵı
basqalardı jaratadı, filosofiya tábiyaattıń pútkil túsin tiklaydi. Fanda úyrenilip
atırǵan ob'ekttiń mánisin anıqlaw tábiy haqıyqatlıqtıń bólek bóleklerin ajıratıp
kórsetiw arqalı onıń teoriyalıq dúzilisin qurıwǵa tiykarlanadı.
Filosofiyalıq izertlewdiń tiykarǵı waziypası tábiyaattıń pútin sistema
retindegi zárúrli qásiyetlerin anıqlaw, bul sistemaǵa tán bolǵan barlıq baylanıs hám
munasábetlerdi ornatıw bolıp tabıladı. Usı mánisten alıp qaraǵanda tábiyaat
degende adamlardıń sanasına baylanıslı bolmaǵan halda ámeldegi bolǵan hámme
zat, onıń sheksiz túrme-túr qásiyetlerinde ámeldegi bolǵan hámme zat túsiniledi.
Usınıń sebepinen tábiyaat túsinigi Álem, materiya, bolmıs, ob'ektiv haqıyqatlıqtıń
sinonimi wazıypasın atqaradı. Eń kóp qollanılatuǵın mániste tábiyaat degende Jer
planetasında payda bolǵan, insan hám insaniyat turmısı ushın zárúr bolǵan ob'ektiv
sharayatlar kompleksi túsiniledi. Biraq, teoriyalıq oylaw qálipleskennen baslap
tábiyaat onıń mánisi ob'ektiniń ulıwma túsiniginiń sinonimi retinde túsiniledi.
Tábiyaattı bunday túsiniwdiń nátiyjesi teoriyalıq iskerliginiń zatlardıń mánisin
túsiniwge jóneltirilganligi edi.
Eger pán tábiyaattı ob'ektiv haqıyqatlıq retinde úyrense, filosofiya onı "
tábiyaat - jámiyet - insan" munasábetleri sistemasında kórip shıǵadı, bunda
insannıń tábiyaatqa munasábeti insan erkinligin kórinetuǵın etiwdiń ayriqsha usılı
retinde ańlatpalanadı. Filosofiya tábiyaattı ontologik, gnoseologik, prakseologik
hám hákisiologik tárepten kórip shıǵadı.
Ontologik tábiyaat hám insannıń bar ekenligin ayriqsha qásiyetlerin saqlap
qalǵan halda jaqın óz-ara tásirin tán alıwǵa tiykarlanadı. Bul munasábetler talay
quramalı : bir tárepden, tábiyaat insannıń bar ekenligi ushın shárt esaplanadı hám
usınıń menen birge ol sırtqı zat retinde háreket etedi, oǵan qarsı turadı ; ekinshi
tárepden, insan tábiy janzat retinde turmıs rawajlanıwınıń málim bir basqıshında
payda bolǵan hám málim nizamlıqlar tiykarında isleydi. Tábiyaattı ontologik
tárepten úyreniw tábiyaattıń rawajlanıwınıń túrli basqıshlarında kórip shıǵilıwı
pánniń de, filosofiyanıń da tiykarǵı wazıypalarınan biri bolıp tabıladı. Filosofiyalıq
analizdiń ayriqshalıǵı insan iskerliginiń tábiyaatqa tásir qılıw dárejesin hám
iskerlik nátiyjeleriniń tábiyaat evolyutsiyasınıń ob'ektiv nizamlıqlarına qanshellilik
sáykes keliwin anıqlawdan ibarat.
Insannıń tábiyaat penen óz-ara munasábeti de tikkeley, de dáldalshı bolıp
tabıladı. Tuwrıdan-tuwrı óz-ara tásir átirap -ortalıq menen metabolizm tiykarında
ámelge asıriladı. Tikkeley bolmaǵan tábiyaat insannıń dúnyada bar ekenligin
ayriqsha qásiyetleri menen baylanıslı bolıp, insan tekǵana tábiy sharayatlarǵa
iykemlesiwi, bálki olardı óz tábiyaatına muwapıq iskerlik processinde
ózgertiwinde kórinetuǵın boladı.
