Microsoft Word статистика лотин 14. doc

Demak,  o‘rtacha  miqdorlar  to‘plamga  umumiy  bo‘lgan 
jihatlarni ifodalovchi ko‘rsatgichdir. 
Misol:  xo‘jalikda  paxta  terimchilar  turlicha  natijaga  erishadilar. 
Birinchi  terimchi  bir  kunda  –  80,  ikkinchi  terimchi  –  70,  uchinchi 
terimchi  110  kg  va  hokazo  ko‘rsatgichlarga  erishgan.  Bu  yakka 
miqdoriy  ko‘rsatgichlarga  juda  ko‘p  omillar  ta’sir  qilgan.  Bu  omillarga 
paxtaning  yaxshi  ochilganligi,  terimchining  qancha  vaqt  ishlaganligi, 
g‘ayrati  va  shu  kabilar.  Lekin  har  bir  terimchining  ko‘rsatgan  natijasi 
asosiy, umumiy bo‘lgan omillarni aniqlashda qiyinchilik tug‘diradi. 
Agarda shu kuni xo‘jalikda 120 kishi 9600 kg. Paxta tergan bo‘lsa, 
o‘rtacha  har  bir  terimchining  tergan  paxtasini  umumiy  terilgan  paxta 
miqdorini  terimchilar  umumiy  soniga  bo‘lib  aniqlaymiz.  Misolimizda 
o‘rtacha  har  bir  terimchi  tergan  paxta  80  kg  dir.  Ya’ni  9600:  120 
terimchiga. 
Bu  misoldan  shunday  xulosa    chiqarish  mumkinki,  o‘rtacha  
miqdorlar  to‘plamning  umumiy  miqdorini  ifodalamasdan,  balki 
umumiyning    to‘plam  birliklariga  nisbati  natijasida  o‘rtacha  olingan 

---

 
40 
miqdorni ifodalaydi. 
O‘rtacha  miqdorlarni  hisoblashda  o‘ziga  xos  qoidalarga  rioya 
qilinishi lozim: 
•
 
o‘rtalashtirilayotgan  yakka  miqdorlar  mohiyati  jihatidan  bir 
xil  bo‘lishi  lozim.  Har  bir  yakka  miqdorlar  turlicha  ko‘rsatgichda 
ifodalanadi,  lekin  ular  ko‘p  sonli  bo‘lib,  mazmun  jihatidan  bir  xil 
ko‘rsatgichni ifodalashi lozim; 
•
 
o‘rtacha  miqdorlar  yetarli  darajada  ko‘p  bo‘lgan  bir 
mazmundagi to‘plamlar bo‘yicha hisoblanish lozim. Chunki to‘plamdagi 
miqdorlar soni qanchalik ko‘p bo‘lsa, yakka miqdorlarga xos omillar o‘z 
ta’sirini  shunchalik  yo‘qotadi.  To‘plamda  miqdorlar  soni  kam  bo‘lsa, 
yakka  miqdorlarga  xos  omillar  ta’siri  sezilarli  bo‘ladi.  Shuning  uchun 
ham o‘rtacha miqdorlar katta sonlar qonuniga bo‘ysunadi; 
•
 
o‘rtacha  miqdorlar  ijtimoiy-iqtisodiy  muhim  xodisalarni 
ko‘rsatishi 
lozim. 
Xodisa, 
jarayonlarning 
muhim 
belgilarini 
ko‘rsatmaydigan  o‘rtacha  miqdorlarni  hisoblashning  zaruriyati  yo‘q, 
chunki bunday ma’lumotlarning ahamiyati yo‘q. 
Shunday qilib, o‘rtacha miqdorlar statistikada muhim o‘rin egallab, 
fanning  mohiyatini  ochib  beruvchi  ommaviy  ijtimoiy-iqtisodiy 
xodisalarning umumiy belgilarini ifodalash uchun hisoblanadi. 
Miqdorlar  turlicha  va  juda  ko‘p  bo‘lib,  o‘rtacha  miqdorlarni 
hisoblashda  ham  turlicha  usullardan  foydalaniladi.  Shuning  uchun  ham 
arifmetik  o‘rtacha  miqdorlar,  garmonik  o‘rtacha  miqdorlar,  xronologik 
o‘rtacha  miqdorlar,  geometrik  o‘rtacha  miqdorlar,  kvadratik  o‘rtacha 
miqdorlar amaliyotda foydalaniladi. 
Bu 
o‘rtacha 
miqdorlarning 
qaysi 
shaklining 
qo‘llanishi, 
hisoblanayotgan  o‘rtacha  miqdorning  mohiyati,  hamda  bo‘luvchi  va 
bo‘linuvchi miqdorlarning ko‘rsatkichlariga bog‘liq. 
 
Arifmetik va garmonik o‘rtacha miqdorlar o‘z navbatida ikki 
xil: oddiy va tortqichli (vaznli) o‘rtacha miqdorlarga bo‘linadi.