Microsoft Word Сопорбоева Севара бми


Abu Rayxon Beruniyning ekologik tarbiyaga oid qarashlarini o’rganish



Download 1,03 Mb.
Pdf ko'rish
bet9/14
Sana07.09.2021
Hajmi1,03 Mb.
#167729
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   14
Bog'liq
sharq mutafakkirlarining ekologik tarbiyaga oid qarashlari

2.2.Abu Rayxon Beruniyning ekologik tarbiyaga oid qarashlarini o’rganish  

hamda tahlil qilish 

Insoniyat  intellektual  tarixida  chuqur  iz  qoldirgan ilmiy  maktab-Xorazm  Ma’mun 

akademiyasida  samarali  faoliyat  olib  borgan  Abu  Rayhon  Beruniy  hisoblanadi. 

Manbalarda aytilishicha ulug’ qomusiy alloma 150 dan ziyod asar yozgan. Ulardan 

faqat  31  tasi  bizgacha  yetib  kelgan.  O`zbekistonning  birinchi  Prezidenti  I.  A. 

Karimov  takidlaganidek,  “Beruniy  dunyo  ilm-fanida  birinchilardan  bo’lib 

dengizlar  nazaryasi  va  yerning  sharsimon globusini  yaratish  yuzasidan  o’ziga xos 

yangi g’oyalarni taklif etdi, yer radiusini hisoblab chiqdi, vakuum bo’shliq holatini 




32 

 

izohlab  berdi,  Kolumb  sayohatidan  500-yil  oldin  Tinch  va  Atlantika  okeanlari 



ortida qit`a mavjudligi haqidagi qarashni ilgari surdi, minerallar tasnifi va ularning 

nazariyasini ishlab chiqdi, geodeziya faniga asos soldi. Shuning uchun ham XI asr 

dunyo tabiiy fanlar tarixchilari tomonidan “Beruniy asri” deb atalishi bejiz emas.

 

Miloddan  avval  o‘tgan  Pifagor,  Arastu,  Arximed,  Eratosfen  kabi  buyuk 



olimlar Yer dumaloq va shar shaklida degan fikrni aytganlar. Jumladan, miloddan 

250  yil  ilgari  iskandariyalik  olim  Eratosfen  Yer  shar  shaklida  deb,  uning 

o‘lchamlarini  quyidagicha  aniqlagan.  Iskandariya  bilan  Sienya  (hozirgi  Asvon) 

shaharlari orasidagi masofani karvonlarning yurish muddati bilan o‘lchaydi, keyin 

bu  qiymatni  ikki  shahar  kengligining  ayirmasiga  bo‘ladi  va  Yer  radiusini  6840 

kilometr deb chiqaradi.Bu gradus  meridian  yoyining  uzunligi  esa 119,444 bo‘ladi 

yoki  meridian  yoyining  uzunligi  70  121  ga  tengligini  aniqlab,  bu  yoy  meridian 

aylanasi  uzunligining  1/50  qismi  ekanligini  hisoblagan.Yer  meridian aylanasining 

uzunligi  39500  kilometrga  yaqin  bo‘lsa  kerak,  degan  fikrga  kelgan  Darhaqiqat, 

tabiat  ne’matlarini  ko’z  qorachig’idekasrab-avaylash,  ularni  qadrlash  va  har 

tomonlama  o’rganish  milliy  ma’naviyatimizga  chuqur  singgan,  xalqimizga  xos 

ezgu fazilat hisoblanadi. 

 Abu  Rayhon  Beruniyning  “Saydana”  asarida  1118  turdagi  dorivor,  shu 

jumladan, 750 ta o’simlik hamda 101 hayvonga batafsil tarif beriladi. U o’z ishida 

arab, yunon, hind, fors, so’g’d va boshqa tillarga oid 4500 ta o’simlik nomi hayvon 

mineral  va  ulardan  olinadigan  mahsulotlar  haqida  ma’lumot  to’plab,  o’sha  davr 

dorishunoslik  atamalarini  tartibga  solishga  o’zining  katta  hissasini  qo’shgan. 

Beruniyning “Agar insonlar  tabiatga nisbatan zo’ravonlik qilib, uning qonunlarini 

qo’pollik bilan buzsalar, bir kun kelib, tabiat ularning boshiga shunday kulfatlarni 

solishi  mumkinki,  buni  hech  qanday  kuch  qaytara  olmas”  degan  so’zi  bugungi 

global  ekologik  muammolarning  bundan  ming  yil  oldin  bashorat  qilinganini 

ko’rsatadi

 

O’zbekiston  Respublikasi  mustaqillikka  erishgach,  mamlakatimizda katta  



o’zgarishlar    yuz    berdi.    Jumladan,    milliy    qadriyatlarimiz    qayta  tiklana 

boshladi.Olloha hamdu sanolar bo’lsinkim, 80 yildan ko’proq davr ichida unitilgan 




33 

 

qadriyatlarimiz  asta-sekin  tiklanishi,  bu  ham  mustaqillik  mevasi    hamda    uning  



sharofati,    tufayli    desak    xato    qilmasak    kerak.    O’zbek  xalqining    qadriyatlari  

umuminsoniy    qadriyatlar    orasida    alohida    o’rin  tutadi  va  muhim  tarbiyaviy 

ahamiyat  kasb  etadi. Hayot sarvari  insondir.  Dono xalqimiz   qadriyatlari    orasida  

yangi    avlodning    ona    qornida    paydo    bo’lishi,  dunyoga  kelishi  va  kamolotga 

erishuvi bilan bog’liqligi bag’oyat ibratlidir. Respublikamiz  miqiyosida  barkamol  

avlod  tarbiyasiga  juda  katta e’tibor  qaratilmoqda  aynan  ana  shu  etibor  tufayli  

mamlakatfarovonligini  biz   yoshlarga  ishonish  orqali  bizga  yanada  ma’suliyat  

hissi yuklanadi.   

Bunday    ishonchni    oqlash    uchun    yoshlar    yanada    ko’proq    meh  nat 

qilmog’imiz    va    o’z    ijodiy    ishlarimizni    ilm-fanga    bag’ishlamog’imiz    kerak 

bo’ladi.  O’sib    kelayotgan    yosh    avlodni    har    tomonlama    tarbiyalash    uchun  

birinchi  prezidentimiz    I.A.Karimovning  hatti-harakati  bilan    mamlakatimizdagi  

barcha turdagi    ta’lim  maskanlarida  yangi o’quv jihozlari, zamonaviy texnika va 

texnalogiyalar  bilan  jihozlanishi  bejiz  emas  albatta.  Ushbu  shart-sharoitlardan  

unumli  foydalanish  orqali   mutafakkirlar  ijodini ilmiy,amaliy-nazariy  jihatlarini  

yosh    avlod    ongiga    singdirish    muhim  masalalardan  biridir.Shuni    alohida  

ta’kidlash  joizki,  O’zbekiston   Respublikasi birinchi Prezidenti  I.A.Karimovning  

barcha    asarlarida    yosh    avlodni    milliy  qadriyatlar    asosida    tarbiyalash,  

o’quvchilarni  nazariy  bilimlarini bobokalonlarimizning ilmiy-ma’rifiy ijodiyotiga 

oid  g’oyalari,  ularning  pand-nasihatlari    va    o’gitlari    asosida    yoshlarni    mulkiy  

ongini  oshirish hamda  o’quvchilarni  ekologik  madaniyatini  shakllantirsh  bilan  

bog’liq  fikr-muloxazalarini  tarkib  toptirish  kabi  g’oyalari  keltirilgan.  Ushbu  

g’oyalar    asosida    yoshlarni    ekologik    dunyoqarashlarini    nazariy  jixatdan  

shakllantirish  bugungi  kunning  ustivor  vazifalaridandir.  

Bizga    ma‘lumki    o’tmish    tajribalarisiz    vatanni    ravnaq    toptirish    va 

yuksaltirish  juda  mushkul  ishdir.  Sharq    mutafakkiridan    biri    bobokalonimiz  

Yusuf    Xos    Hojibning  komil  inson  shaxsini  shakllantirish  va  farzand  tarbiyasi 

to’g’risida turli xildagi  ijobiy  g’oyalari    mavjud  bo’lib,  ushbu  ilmiy-ma’rifiy  

fikrlar    zaminida  katta  hayotiy  hikmat  yotadi.Bugungi  kunda  ta’lim-tarbiya  



34 

 

sohasida  ham  mutafakkirlarning  milliy  merosiga    murojat    qilmasdan    turib    uni  



rivojlantirib    yoki    ravnaq  toptirib  bo’lmaydi.  Yosh  avlodni  har  tomonlama 

tarbiyalab  shaxsini  kamol  toptirishda  ulkan  hissa    qo’shgan    buyuk  

mutafakkirlarimizdan    biri      Yusuf    Xos    Hojibning  pedagogik  qarashlariga  va 

uning milliy merosiga murojaat qilish mumkin. 

Abu  Rayhon  Beruniy  «Geodeziya»  asarida  Orol  dengizining  kelib  chiqish 

tarixi,  Kalif,  Uzboy  Amudaryoning  eski  o‘zani  ekanligi  haqidagi  qimmatli 

ma’lumotlarni beradi. Uning mulohazalariga ko‘ra Amudaryo vohasi Qizilqum va 

Qoraqum tabiati geologik,  ham tarixiy o‘tmishda doimo o‘zgarishda bo‘lib , suvlik 

bilan quruqlik almashinib turgan, o‘shbu cho‘llarda uchraydigan dengiz hayvonlari 

qoldiqlari  qadimda  suv  ostida  bo‘lganini  bildiradi.    Beruniy  ba’zi  tabiiy    -  ilmiy 

masalalarda tabiat hayotidagi dialektikani topishga urinadi va shu zaylda, umumiy 

shaklda  bo‘lsa  ham  keyingi  davrlardagi  tabiatshunos  olimlarga  ba’zi  ilmiy 

yutuqlarga erishish uchun yo‘l ko‘rsatib beradi. Masalan, Beruniy aytadiki,yerdagi 

hayvonot  va  o‘simliklar  cheksiz  ko‘payishga  intiladi  vash  u  maqsadda  kurashadi. 

Beruniy  tabiatshunos  sifatida  tabiat  haqida  quyidagicha  fikr  bildiradi:  «Ekin  va 

nasl  qoldirish  bilan  dunyo  to‘lib  boraveradi».    Beruniy  asarlarida  o‘simlik  va 

hayvonlaning  biologik  xususiyatlari,  ularning  tarqalishi  va  xo‘jalikdagi  ahamiyati 

haqida ma’lumotlar topish mumkin.  

Beruniyning ilmiy qarashlari asosan «Saydana», «Mineralogiya», «Qadimgi 

ajdodlardan  qolgan  yodgorliklar»,  asarida  Xorazmning  turli    o‘simliklari,  va 

hayvonot  dunyosni  bayon  etgan.  Ushbu  asarda  o‘simlik  va  hayvonlarning  tashqi 

muhit bilan aloqasi, ularning xulq – atvori yil fasllarining o‘zgarishi bilan bog’liq 

ravishda o‘zgarish misollar bilan tushuntiriladi. Jumladan asarda qish qattiq, sovuq 

kelsaqushlarning  tog’dan  tekisliklarga  tushishi,  chumolilarning  uyasiga  bekinib 

olishi, va hokazolar  ifoda etiladi. Beruniy yer qiyofasining o‘zgarishi o‘simlik va 

hayvonot dunyosining o‘zgarishlariga, tirik organizmlarning turli hayoti yer tarixi 

bilan  bog’liq  bo‘lishi  kerak  deb  hisoblaydi.  Qumni  kovlab,  uning  orasidan 

chig’anoqni  topish  mumkin  deydi  u  alloma.  Buning  sababi  shuki,  bu  qumlar 

qachonlardir  okean  tubi  bo‘lgan,  deb  xulosa  qiladi.  Shu  o‘rinda  Istahriyning 



35 

 

e’tiborga  loyiq  ma’lumotlarini  keltiramiz:  Xorazmdan  uzum,  ko‘p  mayiz  , 



pishiriqlar,  kunjut,  yo‘l  –  yo‘l  kiyimlar  gilamlar,  go‘zal  kimhob,  kulflar,  rangli 

kiyimlar,  eng  kuchli  kishilar  tarang  qiladigan  kamonlar,    zardob,  baliq, 

yetishtiriladi.  «Bu yerda kemalar qurilib pardozlanadi». «Ular yurtida (Xorazmda) 

oltin  va  kumush  konlari    va  hech  qanday  qimmatbaho  toshlar  yo‘q.  Ularning 

boyliklarining  ko‘p  qismi  turklar  bilan  qilinadigan  savdodan  va  mol 

boqishdan».Ushbu  manbada  Xorazm  rivojlangan  chorvachilik  bo‘lganligi  va 

shubhasiz  xo‘jalikda  katta  iqtisodiy  ahamiyatga  ega  ekanligi  to‘risida  gapiriladi. 

 

Temuriylar  saltanatida  shaharlar  qurilishida,  saroylar  qurilishida  birinchi 



navbatta  atrof  –  muhitning  toza  saqlanishiga,  chiqindi  suvlarni  quvurlar  orqali 

chiqib  ketishiga  katta  e’tibor  qaratganlar.  Beruniyning  “Agar  insonlar  tabiatga 

nisbatan  zo’ravonlik  qilib,  uning  qonunlarini  qo’pollik  bilan  buzsalar,  bir  kun 

kelib,  tabiat  ularning  boshiga  shunday  kulfatlarni  solishi  mumkinki,  buni  hech 

qanday kuch qaytara olmas” degan so’zi bugungi global ekologik muammolarning 

bundan ming yil oldin bashorat qilinganini ko’rsatadi.    

Abu Rayhon Beruniy tabiatda simmetriya qoidasi mavjudligini e’tirof etadi. 

Goho  tabiat  o’z  ishlarida  yanglishadi,  deydi  Beruniy.  Yanglishish  deganda  o’z 

joyiga  zid  ish  tushiniladi.    Olamni  idora  qilivchi  manba-  “tuzilish  va  buzilish” 

degan  ibora  ziddiyatdir,  degan  fikrni  quvvatlaydi  Beruniy.  Olamda  narsalar 

rivojlanib  turadi,  narsalarning  nihoyasiz  ravishda   yashirinlikdan  yuzaga  chiqishi, 

mavjudlikka chiqishi rivojlanishga dallildir.  

 


Download 1,03 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   14




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish