|
www.ziyouz.com
кутубхонаси
120
qoldi. Uning shtabi olti oy ichida “bosmachilikni tugatish” rejasini ishlab chiqdi. 1923 yil iyun oyidan
boshlab qizil armiya O’rta Osiyo bo‘ylab yalpi hujum boshladi, yangi-yangi qismlar olib kelindi.
Shu o‘rinda yozma manbalarda qalamga olinmagan, o‘sha davr dahshatlarini boshidan kechirgan
odamlardan eshitgan voqelardan birini eslatib o‘tishga to‘g‘ri keladi: 1923 yilda Farg‘ona vodiysiga
jazo ekspeditsiyasi sifatida mashhur sovet sarkardasi S.M.Budyoniy tashkil etgan otliq armiya
qismlaridan biri olib kelinadi. Budyoniyning o‘zi bu davrda armiyaga qo‘mondonlik qilmay, Oliy
qo‘mondonlik tarkibida xizmat qilar edi. Mazkur jazo ekspeditsiyasi, guvohlarning ta’kidlashlaricha,
Farg‘onani qonga botirgan. Tarixdan ma’lumki, jazo ekspeditsiyalari, odatda, muntazam qo‘shin,
ya’ni, qo‘zg‘olonchilar qo‘shini bilan emas, balki, tinch aholi bilan jang qiladi. Ekspeditsiya shaharlar
va qishloqlar bo‘ylab yurib, duch kelgan erkak kishini, ayniqsa jang qilish yoshidagi kishilarni
surishtirib o‘tirmay miltiq bilan otib, qilich bilan chopib ketavergan. Bir do‘stimning marhum otasi
shunday hikoya qilgan edi:
“—... Shahardagi ur-yiqitlar tufayli anchadan beri Qatag‘on mahalladagi chorbog‘imdan xabar
ololmagan edim. Bir kun astoydil hafsala qilib, chorboqqa bordim. U yerdagi kam-ko‘st ishlarni qilib,
bir oz meva-cheva olib qaytdim. Qorasuv bo‘yi bilan kelayotganimda birdaniga Chorsu tomondan
qochib kelayotgan odamlar va ularni quvib kelayotgan, uchli shapka kiygan otliq sallotlarga ko‘zim
tushdi. Sallotlar piyoda qochayotgan kishilarni quvib yetib, qilich bilan chopa boshladi. Qochgan
qochib qoldi, qocholmagan boshidan ayrildi. Bir otliq men tomon xezlanib, qilich ko‘tarib ot qo‘ydi.
Qochishga majbur bo‘ldim. Qochayotib, yoshligimizda rosa urinib hatlab o‘tolmagan katta Qorasuv
arig‘idan qanday sakrab o‘tib ketganimni o‘zim ham bilmay qoldim. Bir hovlining devoridan ham
oshib o‘tib, devor ortidan sekin bosh chiqarib qarasam, haligi otliq ariqdan o‘tgani erindi shekilli, yo‘l
bo‘yidagi boshqa kishilarni quvib ketdi... Keyin bilsam, bular Budyoniy degan katta bir
qo‘mondonning sallotlari ekan...”
Nihoyatda katta kuch bilan yalpi hujumga o‘tgan qizil armiya borgan sari saflari kamayib
borayotgan, besh yillik urush, nosoz sharoit, ochlik va sarsonlikdan tinkasi qurigan ozodlik kuchlari
ustidan ketma-ket g‘alabalarga erisha bordi. Ko‘plab yigitlar va qo‘rboshilar qirib tashlandi, bir
qanchasi asir olindi, ba’zilari o‘z ixtiyorlari bilan taslim bo‘la boshladilar. O’sha urushning faol
ishtirokchisi bo‘lgan, keyinchalik o‘ziga “Aziz Niallo” deb taxallus olgan yozuvchi Andrey
Stashinevskiy kundalik daftar tutib, voqealarni yozib borgan. U o‘z kundalik daftaridagi alohida bir
necha varaqqa taslim bo‘lgan, asir olingan, o‘ldirilgan qo‘rboshilar xronikasini yozib borgan ekan.
Farg‘ona viloyatining o‘sha paytda markazi bo‘lib turgan birgina Qo‘qon shahrining o‘zidayoq
1923—1924 yillar mobaynida yuzlab qo‘rboshilarning sudlari bo‘lib o‘tdi. Islom Polvonning sud
jarayoni, ayniqsa, ko‘pchilikning esida qolgan ekan. Ochiq sud majlisi dastlab Amir Umarxon
Jome’sida boshlandi. Xalq nihoyatda ko‘payib ketgach, majlisni Chorsu maydoniga ko‘chirishga
majbur bo‘ladilar. Sud raisi rasmiyatchilik yuzasidan Islom Polvon va uning qo‘rboshilariga oqlovchi
tayinlaganida qo‘rboshi qarshi chiqadi:
— Men Allohim oldida ham, el-yurtim oldida ham oqman. Menga oqlovchining keragi yo‘q! —
deb xitob etadi. Sud hukmini ham dod-voysiz, o‘ta vazminlik bilan qabul qiladi. Mahkumning qonuniy
huquqi bo‘lgan oxirgi so‘zni berganlarida, so‘zini so‘zlab bo‘lib, oxirida xalqqa murojaat qiladi:
— Mendan rozimisizlar?
Odamlar javob berishga ulgurmasdan ko‘kda momaqaldiroq gumburlaydi.
— Ana, Alloh-taolo mendan roziligini bildirdi, sizlar ham rozi bo‘linglar.
Endi bu yerda hozir bo‘lgan xalq ham qo‘rquvni pisand qilmay:
— Rozimiz, rozimiz, siz ham bizdan rozi bo‘lib keting! — deb hayqirib yuboradi...
Minglab yigitlar asir olingani, yuzlab qo‘rboshilar qatl etilgani bilan kurash to‘xtab qolmadi.
1924—1925 va undan keyingi yillarda Qo‘qonda Oybola Qo‘rboshi, Quvada Umarali Lashkarboshi,
Isfarada Turdibek, G’orbuvo atrofida Ro‘zimuhammadbek, Oloy va O’zganda Jonibek Qozi va boshqa
mintaqalarda boshqa qo‘rboshilar kurashni davom ettiradilar. Vodiyda eng uzoq qurolli kurash olib
Mansurxo‘ja Xo‘jaev. Shermuhammadbek qo‘rboshi
Do'stlaringiz bilan baham: |
