Xulosa
Tavsiyalar
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
4
KIRISH
Shaxsga jamiyatning ta’siri eng avvalo uning ma’naviy tasavvurlarida
dunyoqarashida, xayotga bo‘lgan munosabatlarida aks etadi. Shu ma’noda
mafkuraviy ongning mazmuni va sog‘lom e’tiqodlar xam ijtimoiy muhit va unda
o‘rnashib qolgan mezonlar asosida shakllanadi.
Mustaqil O‘zbekistonda qisqa fursatlarda amalga oshirilgan jamiyat
xayotidagi tub isloxatlarni idrok qilishlari va ularga munosabatlar, shubhasiz,
fuqarolarning yangicha qarashlarida, aniqrog‘i, dunyoqarashlarida namoyon
bo‘ladi. Ushbu dunyoqarashlarning mazmunini tashkil etuvchi ilg‘or g‘oyalar
yaxlit xalq manfaatlarini ifoda etgani sababli ham ular milliy mafkuraning
mohiyatini tashkil etadi.
Psihologik nuqtai nazardan tahlil qiladigan bo‘lsak, bugun jamiyatimiz
a’zolari ongida shakllanayoyotgan milliy istiqlol g‘oyalarining genezisi, ya’ni
kelib chiqib, ongga o‘rnashish jarayoni bir qator ijtimoiy psihologik holatlarni o‘z
ichiga oladi.
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, milliy g‘oya yoki progressiv-ilg‘or g‘oya
ma’lum tarixiy vaziyatlarda, ijtimoiy zaruriyatdan kelib chiqib paydo bo‘ladi.
Lekin uning genetik jixatdan o‘zidan avval mavjud bo‘lgan ilg‘or, o‘lmas
g‘oyalarga, milliy qadryatlarga tayanadi. Masalan, o‘zbek xalqi tarixiga nazar
tashlaydigan bo‘lsak, xalq e’tiqodi va tafakkurining sayqallashuviga sabab
bo‘lgan o‘lmas qadryatlar, xalq ma’naviyatiga taaluqli nodir meros bo‘lganki, ular
bugungi istiqlol davrida davlat va jamiyat qurilishi uchun ma’naviy-mafkuraviy
omil rolini o‘ynamoqda. Sharqning buyuk mutafakkirlari Axmad al-Farg‘oniy,
Mahmud az-Zamaxshariy, Abu Nasr al-Farobiy, Abu Bakr Muxammad ibn Al-
Abbos Al Xorazmiy, Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino kabilarning ilmiy merosi,
Amir Temurning mutaqil davlatchilikka oid qonuniyatlari, fiqh ilmining
asoschilaridan bo‘lmish al-Marg‘iloniy hidoyatlari, Imom al-Buxoriyning hadisiy
5
qarashlarida bayon etilgan o‘lmas g‘oyalar asrlar osha xalq e’tiqodining
engilmasligining yorqin misolidir. Bugungi mustaqillik va istiqlolning xar bir
kuni xam jamiyat a’zolari bo‘lmish shaxslar ruxiyati uchun shunday tarixiy
vaziyat va muhit rolini o‘ynamoqdaki, buning ta’sirida yangi g‘oyalar paydo
bo‘lishi uchun maqsad paydo bo‘ladi. Shuni aloxida e’tirof etish kerakki
shaxsdagi xar qanday maqsad xam yangi g‘oyaga asos bo‘lavermaydi. Teran
maqsadga erishish uchun odamda qatiy ishonch bo‘lishi kerak, va u oxir oqibat
maslakka aylanadi. Ana shunday maslakning inson qalbiga singib , uning yurish-
turishi, fikrlarshi-yu, tafakkur tarziga aylanishi e’tiqoddir. Bu o‘rinda yana bir
psixologik xolatni yoritish lozim, bu xam bo‘lsa, e’tiqodning bo‘lishi yoki qat’iy
ishonchning bo‘lishini odamning o‘zi astoydil xoxlashi kerak. Shaxsning
nimalarni xoxlashi yoki nimalarga ishonishi masalasi sof psixologik muammolar
sirasiga kirgani uchun xam milliy istiqlol g‘oyalarini shaxs dunyoqarashi
mazmuniga aylanishi jarayonida psixologik omillar katta o‘rin tutadi.
Bugungi kunda ma’naviyat masalasi ijtimoiy xayotimizning asosiy
masalalaridan biriga aylanib qoldi. Mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq bu
masalaga katta va uzluksiz e’tibor berib kelinmoqda. O”zbekiston Respublikasi
Prezidenti Islom Karimovning xar bir nutqi va maruzalari, maqola va asarlarida
yuksak ma’naviyat kelajak poydevori ekanligi qayta-qayta takidlanmoqda. «Zero,
- deb uqtiradi Islom Karimov, - biz jamiyatimiz taraqqiyotini faqatgina iqtisodiy,
ijtimoiy farovonlik bilangina emas, xalqimizning ma’naviy barkamolligi,
demokratik va insonparvarlik tamoyillarining kishilar ongida nechog‘lik chuqur
ildiz otishi bilan baxolaymiz»
Ulug‘vor deb hisoblangan ta’lim tizimi oldida turgan ustuvor
vazifalardan biri –bu “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash
Milliy dasturi” asosida Respublika ta’lim tizimida olib borilayotgan islohatlar
yoshlarni o‘z xohishi, irodasi va intilishiga qarab, ularga chuqur bilimlar
berish,
o‘tmishdan
qolgan
mafkuraviy
qarashlardan
to‘la
x
oli bo‘lgan yuksak ma’naviy va ahloqiy talablarga javob beradigan
raqobatbardosh malakali kadrlar tayyorlashni ta’minlashdir. Maktab ta’limi
6
boshidan bola ikki tomonlama ham oilada, ham maktabda tarbiyaviy ta’sir
ostida bo‘ladi. SHu sababli tarbiyaviy ta’sirlarning, bir xil yo‘nalishda bo‘lishi
komil shaxsni tarbiyalashga asos bo‘ladi. Maktab va o‘qituvchining vazifasi
o‘quvchilarga ta’lim berishgina emas, balki ularning qobiliyatlarini ham
o‘stirishdir. Qobiliyatlarni o‘stirishda o‘quv ishining ahamiyati nihoyatda kattadir.
Bolalardagi qobiliyatlarning borligi haqida, avvalo ularning qanday o‘qishlariga
o‘quv materialini qanday tushunishlariga, eslab qolishlariga, o‘z bilimlarini
qo‘llay bilishlariga, masalalarni echishda qanchalik puxta fikr yuritishlariga,
yozma va og‘zaki nutqni qanchalik egallaganliklariga qarab xukm chiqarish
mumkin. Quydagi sifatlar: ziyraklik, tez va puxta eslab qolish, o‘ylay olish,
topqirlik, rivojlangan hayol, ishda tashabbuskorlik, mustaqillik va uning
mahsuldorligi bolalar qobiliyatlarining ba’zi bir ko‘rsatkichlari bo‘lishi mumkin.
O‘smirlik bolalikdan kattalikka o‘tish davri bo‘lib, fiziologik va
psixologik jihatdan o‘ziga xos xususiyatlari bilan xarakterlanadi. Bu bosqichda
bolalarning jismoniy va psixik taraqqiyoti juda tezlashadi, hayotdagi turli
narsalarga qiziqishi, yangilikka intilishi ortadi, xarakteri shakillanadi, ma’naviy
dunyosi boyiydi, ziddiyatlar avj oladi.
O‘smirlik balog‘atga etish davri bo‘lib, yangi xislar, sezgilar va jinsiy
hayotga taalluqli chigal masalalarning paydo bo‘lishi bilan ham xarakterlanadi.
Bular ta’sirida o‘smirning xarakteri, atrofdagi kishilar bilan muomalasi, jamiyatda
sodir bo‘layotgan voqealarga munosabati tez o‘zgarib boradi. Ba’zan ijtimoiy
masalalar to‘g‘risida noto‘g‘ri tassavvur va yanglish fikrlar hosil bo‘lishi tufayli u
muayyan tartib qoidalarga tanqidiy ko‘z bilan qaraydi.
Bola kamolotining bu davrini ko‘pincha «qiyin», «murakkab», «muhim»
davr deyiladi. Ota-onalar hamda hali tarbiyaviy ish sohasida etarli tajribaga,
shuningdek o‘smirlik yoshidagi bolalarning yosh va individual xususiyatlari
haqida zarur bilimlarga ega bo‘lmagan yosh pedagoglar, odatda o‘smirlarni
tarbiya-
lash juda qiyin deb o‘ylaydilar. Lekin hozirgi kunda o‘smirlarni
tarbiyalashni o‘ziga xos xususiyatlari, qonuniyatlari, imkoniyatlari, xatti harakat
7
motivlarining ifodalanishi va vujudga kelishining murakkab mexanizmlari fanga
ma’lumdir.
O‘smirlik davri o‘zining taqlidchanligi, muhim nuqtai nazarning
shakillanmagani, hissiyotga beriluvchanligi, mardligi, tantiligi bilan farqlanadi.
Bu o‘smirlarga xos xususiyatdir. Shuning uchun tashqi ta’sirlarga beriluvchan
o‘smir o‘g‘il- qizlarga alohida e’tibor berish talab qilinadi.
Bu yoshda o‘smir rivojida keskin o‘zgarishlar ro‘y beradi. Bu
o‘zgarishlar biologik, fiziologik hamda psixologik o‘zgarishlardir. Fiziologik
o‘zgarish jinsiy etilishning boshlanishi va bu bilan bog‘liq ravishda tanadagi
barcha a’zolarning mukammal rivojlanishi va o‘sishi, xujayra va organizm
tuzilmalarining qaytadan shakllana boshlashidir. Organizmdagi o‘zgarishlar
bevosita o‘smir endokrin sistemasining o‘zgarishlari bilan bog‘liqdir. O‘smirlik
yoshida bolalikdan kattalikka o‘tish jarayoni sodir bo‘ladi. O‘smirda psixik
jarayonlar keskin o‘zgarishi bilan aqliy xususiyatida ham burilishlar sodir bo‘ladi.
Bu o‘zgarishlar jarayonida qiyinchiliklar tug‘iladi. Bular avvalo ta’lim jarayonida
ro‘y beradi: yangi axborot, ma’lumotlarni bayon qilish shakli, uslubi va uslublari
o‘smirni qoniqtirmay qo‘yadi. Ko‘pgina o‘smirlarda o‘zidan qonikmaslik holati
kuzatiladi. SHuningdek, o‘zi hakidagi mavjud fikrlarining bugun unda sodir
bo‘layotgan o‘zgarishlarga to‘g‘ri kelmayotganligi o‘smirni asabiylashishiga olib
keladi. Bu esa o‘smirda o‘zi haqida salbiy fikr va qo‘rquvni yuzaga keltirishi
mumkin.
Ana shunga o‘xshash o‘zgarishlar ko‘pincha o‘smir ruhiyatiga o‘z
ta’sirini o‘tkazadi. U tajangroq, ba’zida huda-behudaga injiqlik qiladigan,
serzarda, gap ko‘tarmas bo‘lib qoladi.
O‘smirlik davrida etakchi faoliyat- bu o‘qish, muloqot hamda mehnat
faoliyatidir. O‘smirlik davri muloqotining asosiy vazifasi bu – do‘stlik,
o‘rtoqlikdagi elementar qoidalarni aniqlash va egallashdir.
O‘smirda psixik jarayonlarning keskin o‘zgarishi bilan aqliy faoliyatida
ham burilishlar seziladi. SHuning uchun shaxslararo munosabatlarda, o‘quvchi
bilan o‘qituvchi muloqotida, kattalar bilan o‘smirlarning muomalasida qat’iy
8
o‘zgarishlar jarayonida qiyinchiliklar paydo bo‘ladi, bular avvalo ta’lim
jarayonida ro‘y beradi, yangi axborotlar, ma’lumotlarni bayon qilish shakli, uslubi
va usullari o‘smirni qoniqtirmay qo‘yadi.
Butun a’zolarida keskin fiziologik o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Unda
o‘pka, yurak, jigar, taloq, buyrak hajmlari kattalashadi. Bundan tashqari gavda
tuzilishi ham o‘zgaradi.
Kattalarning o‘smir yoshidagilarga ta’sir ko‘rsatishi, tarbiya berishi
uchun eng qulay sharoit bu- mehnat bilan shug‘ullanishidir. Agar kichik yoshdagi
bolalar yordamchi bo‘lish rollaridan qoniqsalar, o‘smirlar, ayniqsa katta o‘smirlar
kattalar bilan teng ravishda faoliyat ko‘rsatayotganlaridan, lozim bo‘lganda
ularning o‘rinlariga ham ishlay olishlaridan qoniqadilar. Endi o‘smirlar o‘yin
faoliyatiga kamroq vaqtlarini ajratgan xolda ko‘prok jiddiy ishlar bilan
shug‘ullana boshlaydilar va ularning bilish jarayonlari jadal rivojlana boshlaydi.
O‘smirning psixik o‘sishini harakatga keltiruvchi kuch uning faoliyatini
vujudga keltirgan yangi ehtiyojlar bilan ularni qondirish imkoniyatlari o‘rtasidagi
qarama-qarshiliklar tizimining namoyon bo‘lishidir. Vujudga kelgan ziddiyatlarni
psixologik kamolotni ta’minlash, faoliyat turlarini murakkablashtirish orqali
o‘smir shaxsida yangi psixologik fazilatlarni tarkib topdirish bilan asta-sekin
yo‘qotish mumkin.
O‘smir o‘quvchi ruhiy dunyosida paydo bo‘ladigan bunday holatlar
balog‘at davri o‘tishi bilan bir me’yorga kelib qoladi. Lekin farzand o‘stirayotgan
har bir ota-ona bolaning o‘sishi to‘g‘risida, uning o‘ziga xos xususiyati haqida
zarur tushunchaga ega bo‘lsalar foydadan holi bo‘lmaydi, albatta.
Shu narsani alohida ta’kidlash kerakki, bu yoshdagi o‘smirlar o‘ta
ta’sirchan, ayniqsa tashqi ta’sirga, tashqi voqealarga beriluvchan bo‘ladilar. Ishqiy
kitoblar o‘qish, shunga o‘xshash kinofilmlarni tomosha qilishga juda qiziqadilar.
O‘zlarining tashqi qiyofalariga ko‘prok e’tibor bera boshlaydilar. O‘g‘il bolalarda
soch qo‘yish, durustroq kiyinish ishtiyoqi tug‘iladi, qizlar esa oynaga ko‘prok
qaraydigan bo‘lib qoladilar. Ular o‘zlariga oro berishni, malikalarday go‘zal
ko‘rinishni istaydilar, orasta ko‘rinishga urinadilar. Bu tabiiy holdir.
9
Yuqori sinf o‘quvchilari o‘zlarining ma’naviy xususiyatlari bilan boshqa
yoshdagi bolalardan keskin farq qiladilar. Ular ham jinsiy, ham jismoniy, ham
aqliy jihatdan etilgan bo‘ladilar. SHu tufayli ular vazmin tabiatli, mulohazali,
kattalarga hurmat-ehtirom bilan qaraydilar.
O‘smirlik yoshida psixologik jihatdan eng muhim hisoblangan yangi
xislatlarni tarkib topishi unda o‘ziga xos kattalik xissining yuzaga kelishidir.
O‘smir bu hissiyotni o‘z-o‘ziga katta yoshli odam sifatida bo‘lgan shaxsiy
munosabatlarni kattalar jamoasida ular hayotining to‘laqonli va to‘la xuquqli
a’zosi sifatida yashashga tayyor ekanligini sub’ektiv tarzda ichidan kechiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |