|
www.ziyouz.com kutubxonasi
4
etsangiz, biz jamoaning boisi minnatdorliqimizdur. Vagarna, mundog‘ ishlarning oxiri nizo’ va harbg‘a
munjar bo‘lur, vassalom» (453a—b). Xorazm xoni nomaga javoban qullarni ozod etsa, adolatdan
bo‘lardi, albatta. Ammo bu bo‘lg‘usi istiloni to‘xtatolmas, bir oz kechiktirishi mumkin edi, xolos.
Zotan, «Rusiya davlati mundin burun besh martaba Xorazm ustiga askar yuborib, alarning ba’zilari
Xorazm yo‘lida tashnalikdin qirilib, ba’zilari Xorazmga borib urushib, qirilib, hanuzg‘acha aslo zafar
topa olg‘onlari yo‘q erdi». (4586). Qullikka qarshi oqilona so‘zlar yozgan imperiyaning o‘zi necha-
necha «aziz va mukarram jamoa»larni asriy qullik asoratiga shafqatsiz tortayotgandi. Xonning rad
javobi Chor armiyasi hujumini tezlatdi. Chunki «ushbu yili Rusiya davlati... Samarqand va Zarafshon
vodiylarini zabt etib, Xo‘qand bila Buxoro oraliqlarig‘a kirgan» (454a), navbat Xorazmga yetgan va
elchi maktubida muqarrar «nizo’ va harb» dan ogohlantirilgan edi.
Imperiya armiyasi Xivaga qarab yurar ekan, bosqinchilarcha shafqatsiz ish tutda. Xalqni talon-taroj
etib, o‘ldirib, ko‘z ko‘rib quloq eishtmagan vahshiyliklar qildi. Iqkiyoqlama zulm ostida qolgan xalq
yanada ezilib, xonavayron bo‘ldi. Bu kulfatli kunlarni Bayoniy «Shajarayi Xorazmshohiy»da haqqoniy
ifodalashga ershigan. Hazorasp, Qo‘ng‘irot ellarining zabt etilishi manzaralari fikrimizga dalildir.
Tarix ilmiga bag‘ishlangan ko‘p kitoblarda yozilishicha, Rossiyaning O‘rta Osiyoni zabt etishidan
asosiy maqsadi o‘lka boyliklarini, xususan, paxta maydonlarini qo‘lga kiritish bo‘lgan. Ayniqsa,
Turkiston o‘lkasi zabt etilganidan keyin, paxtachilik yanada kuchaytirildi, ko‘plab oziq-ovqat
mahsulotlari yetishtiriladigan yerlarga ham paxta ekila boshlandi. Bozorlarda narx-navo ko‘tarilib
ketdi. «Turkiston o‘lkasida, ayniqsa, Farg‘ona vodiysida paxtachilik kuchayib ketganligi natijasida,
oziq-ovqat va yem-xashak ekiladigan maydonlar kamaydi. Natijada, oziq-ovqat mahsulotlarining narxi
oshib ketdi. 1890—1894 yilgacha bo‘lgan davr ichada g‘allaning narxi 2.5 baravardan ziyodroq
ko‘tarildi. (O‘zbekiston SSR tarixi. 4 jildlik, 2-jild, 29-30-bet).
Oqibatda, oddiy mehnatkash xalqning ahvoli yanada og‘irlasha bordi. Rossiya imperiyasi, Xiva
mustamlakaga aylangandan keyin ham, ishfqatsizlarcha siyosat olib bordi. Qaramlikning butun
musibatlari kambag‘al xalq boshiga tushdi. Og‘ir mehnat, och-yupunlik elning tinkasini quritdi. Har xil
soliq to‘lashlar (bu davrda o‘lponlar turi 25 tadan oshiq edi), qirg‘in-barotlar yurtni xonavayron etdi.
«...Yana Rusiya askarining kofayi masorifi (armiyaning keyingi yurishlari ta’minoti uchun Xorazm
aholilaridan ikki melyun bila ikki yuz ming manot tazminot olmoqg‘a qaror berdilar». Bayoniy
yozishacha, bu soliq xalq, ayniqsa, turkman qabilalari budi-shudini sotib, g‘arib ro‘zg‘ori yanada
nochor ahvolga tushishiga sabab bo‘ldi. Ikki million ikki yuz ming so‘mning «uch yuz ming
manotining yamutdin olinmoqi muqarrar erdi». Bu katta mablag‘ yovmut elidan tarix ko‘rmagan
zo‘ravonlik yo‘li bilan undirilgan.
Mazlum yovmutlar bilan rus askarlari orasida suronli bosqin jarayonida bo‘lib o‘tgan mana bu
munozara ham tarixiy jinoyatning mohiyati, adolatsizlik ko‘lamini haqqoniy aks ettirgan. Yamutlar
yig‘lab dedilar: «Bizlarning ne gunohimiz bordur?» Kazoq otli dedi: «Tazminotning odrsida sarkashlik
etdingizlar». Bular dedilar: «Mablag‘ning adosidin ojiz kelib muhlat tilamak sarkashlik bo‘lurmu?!
Muhlat bering, topib berurmiz, deganning jazosi mundoq bo‘lurmu?! Va sa’yimizg‘a sig‘mag‘on
mablag‘ni bizlardin talab etarsiz, bizlar dam urmay topib bermakka mutassaddi bo‘lub muhlat tilasak,
bizlar bila bu tariqa muomala qilursiz. Mundog‘ zulm dunyoda hech kishidin voqe’ bo‘lg‘on
ermasdur!..» (477 b)
Bu so‘zlar Kaufman boshliq chor zobitlarining Xorazmda olib borgan siyosatiga qarshi aytilgan
xalq la’nati ifodasidir. Johillik va zulmga asoslangan siyosatga qarshi norozilik izhoridir.
Yovmut elatiga qilingan bu tajovuz boshqa mahalliy xalqlarni ham larzaga keltirdi. Chor
jallodlariga itoat etishga majbur qildi. Xalqning bor bisoti talandi, shilindi.
Rossiya imperiyasi O‘rta Osiyo xalqlarining erki, insoniy huquqlarini poymol qilish, moddiy
boyliklarini o‘z tasarrufiga tortish bilan qanoatlanmay, ma’naviy mulkini ham talon-taroj etgan.
Muhammad Rahimxon Arkda kitoblar saqlaydigan maxsus xonalar ajratgan edi. «Kaufman kelib,
Arkka kirib, taxti Xorazmshohiyda o‘lturgandan» keyin Xorazm xazinasidan juda qatta boylik
Muhammad Yusuf Bayoniy. Shajarayi Xorazmshohiy
Do'stlaringiz bilan baham: | 
