Microsoft Word педагогика тарихы кейинги вартант

5. 3. Muhammad Sodiq Qashqariydıń “Odob as-solihin” shı
ǵ
arması – 
joqarı ruwxıy-ádep-ikramlılıq sıpatlardı qáliplestiriwshi tiykar
ǵ
ı derek. 
Muhammad Sadıq Qash
ǵ
ariy 1740-jılı Qash
ǵ
arda kámba
ǵ
al diyxan 
shańara
ǵ
ında tuwıladı hám 1843-jılı usı jerde qaytıs boladı. Onıń bizge shekem 
ayrım shı
ǵ
armaları jetip kelgen.
Ózinde shaxs hám onıń tárbiyasın jol
ǵ
a qoyıw máselelerin sáwlelendiriwshi 
shı
ǵ
armalardı dóretiw dástúri en jayıp atır
ǵ
an dáwirde Muhammad Sadıq 
Qashqariy tárepinen turkiy tilde “Odob as-solihin” (“Jaqsı adamlar ádebi”), 
“Zubdat al-masoyil” (“Máselelerdiń qayma
ǵ
ı”) atlı shı
ǵ
armaların dóretedi. “Odob
as-solihin” shı
ǵ
arması 5 mártebe, atap aytqanda, 1889 hám 1901 jılları 
Tashkentte, 1891, 1892 hám 1986 jılları Stambulda qayta basıp shı
ǵ
arıladı. 
Qashqariydiń bul shı
ǵ
armasında adamnıń pútkil ómiri dawamında zárúr 
bol
ǵ
an ádep-ikramlılıq qa
ǵ
ıydalar, ásirese, jaslar
ǵ
a belgili dárejede ma
ǵ
lıwmatlar 
beriwshi materialları jaylastırıl
ǵ
an. Shı
ǵ
arma kiris sóz hám jeti baptan ibarat bolıp, 
hár bir bapta tórt pasıl sáwlelendiriledi. 
Shı
ǵ
armanıń jazılıwında
ǵ
ı maqset adamnıń unamlı mine-qulqı hám onı talap 
etiwshi jámiyetlik zárúrliklerdi kórsetiwden ibarat boladı. Shı
ǵ
armada
ǵ
ı tiykar
ǵ
ı 
ideyanı adamlardıń unamlı minez-qulqqa iye bolıwları jámiyettegi ruwxıy 
qáterjamlıqtı hám materiallıq parawanlıqtı jetilistiriwden ibarat dep esaplaydı. 
Shı
ǵ
armada insan ádep-ikramlılıq qa
ǵ
ıydalardıń mazmun mánisin qanday jol 
menen anıqlay aladı degen soraw
ǵ
a, ullı ulamalardıń jámlengen kitapların oqıw 
hám kitapta
ǵ
ılar
ǵ
a ámel etiw arqalı dep juwap beriledi. Shı
ǵ
armada kúndelikli 
turmısta zárúr bol
ǵ
an ádep-ikramlılıq qa
ǵ
ıydalar: sálemlesiw, sóylesiw, uyqlaw, 
jol beriw, qonaq kútiw h.t.b.usı
ǵ
an uxsas máseleler óz sáwleleniwin tabadı.

---

Bul miynettiń birinshi babı sálemlesiw, kórisiw, qol alısıw hám ruxsat soraw 
qa
ǵ
ıydaları haqqında
ǵ
ı ma
ǵ
lıwmatlar
ǵ
a arnal
ǵ
an. Bul bólimde Shı
ǵ
ıs xalıqlarınıń 
tán al
ǵ
an ádep-ikramlılıq qa
ǵ
ıydalarına muwapıq kim bolsada birewdiń úyine 
bar
ǵ
anında esikten úy iyesiniń ruxsatısız ishke kirmew kerekligin aytadı.
Kelgen adam óziniń kelgenligin bildirip esikti qa
ǵ
ıwı, jóteliwi, ishkeriden 
kiriwge ruxsat berilse ishke kiriwi kerekligi bayanlanadı. Bunnan soń sálemlesiw 
ádebiniń 12 qa
ǵ
ıydasına toqtaladı. 
Qashqariydiń pikirinshe úlken adam kishkenege, atlı piyada
ǵ
a, júrip 
baratır
ǵ
an adam otır
ǵ
an
ǵ
a, azshılıq kópshilikke, úyge kirip keliwshi 
ishkeridegilerge, bir kisi kópshiliktiń ústine kirip kelse kópshilikke sálem beriwi 
kerek. Bul bólimde na
ǵ
ıran, awırıw adamlardıń, sonday-aq erkek penen áyel 
ortasında
ǵ
ı sálemlesiwler, sálemge juwap qaytarmaw ja
ǵ
daylarıda sóz etiledi. 
Birinshi bapta jánede kórisiw máselesi de sóz etiledi. Bunda ushırasqanda
qol berip kórisiw, lekin qoldıń ushın bermew ádebi kórsetiledi. Qushaqlasıp 
kórisiw sapardan qaytqan adamlar
ǵ
a tán nárse ekenligi, olar jas balaların kórgenle 
qushaqlawları kerekligi bayan etiledi. 
Ekinshi bapta uyqlaw, kiyim kiyiw, jol júriw ádepleri haqqında, úshinshi 
bapta sáwbetlesiw ádebi (ósek emes) haqqında pikirler júritiledi.
Qashqariydiń bul shı
ǵ
armasında hayal adamnıń eriniń ruxsatısız hesh jerge 
barmawı hám hesh kimdi úyine kirgizbewi, ózine júklengen wazıypalardı inabatlı 
túrde atqarıwı, eri quwansa quwanıwı, qapa bolsa qapa bolıwı, eriniń tapqan-
tupqanın aqıl
ǵ
a muwapıq sarplawı, eri qaytıs bol
ǵ
anda matam tutıwı, marhumnıń 
ruwxın pák saqlawı hám basqalardı wásiyat etedi. 
Muhammad Sadiq Qashqariydiń “Odob as-solihin” shı
ǵ
armasında 
awırıwdıń kewlin soraw, kewil bildiriw hám músiybet ádepleri haqqında da 
pikirler júritiledi. Awırıwdıń kewlin sorawdıń hámme ushın parızlı
ǵ
ı, lekin 
awırıwdıń aldına júdá jasanıp yamasa kir kiyimlerdi kiyip barmaw kerekligin 
eskertedi. 

---

Awırıwdıń bas ushında otırıw, kóp sóylemew, mazasın almaw hám basqalardı 
aytadı. Músiybet haqqında aytqanında egerde birewdiń qaytıs bol
ǵ
anlı
ǵ
ı jóninde 
esitse olardıń úyine, jaqın-juwıqlarına kewil aytıwdıń zárúrligin, biraq kewil 
aytıwdı úsh kúnnen keyin toqtatıw kerekligin, toqtatılmasa mákiriw bolatu
ǵ
ınlı
ǵ
ın 
eskertedi. 
Sonday-aq tabıttı alıp shı
ǵ
ıw waqtında tınıshlıqtı saqlaw, áyeller esikten sırtqa 
shıqpaw, dawıstı kóterip jılamaw, máyit jerlenip bol
ǵ
an soń hár kim óz jumısına 
ketiw, bir jerde jıynalıp otırmaw kerekligin uqtıradı. Bunnan tısqarı máyit 
shı
ǵ
arıl
ǵ
an úydiń úsh kúnge shekem awqat aspawı, olar
ǵ
a a
ǵ
ayın-tuw
ǵ
anlar, 
qońsı-qobalardıń awqat ákelip beriwi kerekligi túsindiriledi. 
Shı
ǵ
armada ziyarat etiw, ziyapat beriw, iship-jew, suw ishiw, sapar
ǵ
a shı
ǵ
ıw 
ádepleri haqqında da ma
ǵ
lıwmatlar beriledi.
Kórinip tur
ǵ
anınday Muhammad Sadıq Qashqariy tárepinen jaratıl
ǵ
an
“Odob as-solihin” shı
ǵ
arması jámiyet a
ǵ
zaları, sonıń ishinde jaslardıń ruwxıy 
jaqtan jetilisken, ádep-ikramlı bolıp tárbiyalanıwında úlken áhmiyetke iye.