|
1.2. Eń áyyemgi dáwirlerden VII ásirge shekemgi tálim-tarbiya hám
pedagogikalíq pikirlerdiń rawajlanıwı
Biziń eramız
ǵ
a shekemgi birinshi mıń jıllıq ortalarında adamlar insannıń
jetilisiwi haqqında
ǵ
ı ideyalardı o
ǵ
ada kóp sanlı rawiyatlardan paydalıp, ózleriniń
awız-eki dóretpelerinde, baqsıshılıq, jırawshılıq, qıssaxanlıq jolları menen
awladtan-áwladqa jetkerip bergen. Bul ráwiyatlarda adamlardı tárbiyalaw,, ádep-
ikramlılıq, shaxstıń ruwxıy jetiskenligi hám basqada máseleler tiykar
ǵ
ı orınlardf
iyelegen.
“Avesto” biziń eramız
ǵ
a shekemgi úsh mıń jıl ilgerirekte jazıl
ǵ
an hám
ózinde b.e.sh. Y1 ásirlerge shekemgi jámiyetlik tariyxiy turmıstı sáwlelendiriwshi,
zaradushtra dininiń avesta tilinde jazıl
ǵ
an kitaplarınıń jıyındısı. Ol ońnan sol
ǵ
a
qaray jazıl
ǵ
an. Ilimpazlar onı entsiklopediyalıq bilim beriwshi shı
ǵ
arma dep
ataydı.
“Avesto” tiykarınan úsh dana kitap bolıp, b.e.sh.1278-jılı Zardusht tárepinen
jaratıl
ǵ
an degen pikirler bar. Al, Zardusht tariyxta bar adam. Ol b.e.sh. 569-jılı sol
waqıtta
ǵ
ı geografiyalıq atama Raga qalasında tuwıladı. Raga Avestonıń ishindegi
12-geografiyalıq atama sanaladı. Ol kishkeneliginde Il`yas degen ulamadan tálim-
tárbiya aladı. Onnan kóplegen ápsanalardı, rawiyatlardı úyrenedi. Ózi Gretsiya,
Indiya mádeniyatına qızı
ǵ
adı. Dáwiriniń eń úlken filosofı, kórkem sóz sheberi
bolıp jetilisedi.
30 jaslar
ǵ
a kelgende xalıq arasınan áyyemgi dáwirge baylanıslı bol
ǵ
an ańız-
áńgimelerdi jıynaydı. Ol óziniń dóretpesinde jamanlıqqa qarsı jaqsılıq, ádilsizlikke
qarsı ádillik ideyaların násiyatlaydı. Sonıń ushın mámleket basshılarına jaqpay
quwdalanıp júredi. Ózi b.e.sh.492-jılı 77 jasında qaytıs boladı.
Tariyxshı Tavariydiń kórsetiwi boyınsha Avesto 12000 ógiz terisine altın
siyalar menen jazıl
ǵ
an. Ishindegi sózlerdiń sanı 345 700 bol
ǵ
an. Avestoda
Qaraqalpaq tariyxına baylanıslı epizodlarda sáwlelengenligi 1975-jılı shı
ǵ
arıl
ǵ
an
«Qaraqalpaqstan tariyxı» kitabında kórsetilgen.
Bul kitaptıń birinshi bólegi A.Makedonskiydiń waqtında órtep jiberilgen,
ekinshi bólegin grekler alıp ketip, ayrım jerlerin óz ana tiline awdarıp shı
ǵ
ar
ǵ
an.
U`shinshi bólegi zorastrizm dinine sadıq adamlar tárepinen jasırılıp, saqlap
qalın
ǵ
an. Házirgi qolda bar nusqasında 83000 sóz orın al
ǵ
an.
Avestonı 1760 jılı belgili frantsuz alımı Dyu Perron dáslep latın, keyin
frantsuz tiline awdarma jasa
ǵ
an.
Zardushttıń dástanda keltirilgen ma
ǵ
lıwmatlardı qanday dereklerge súyenip
al
ǵ
anlı
ǵ
ı haqqında ma
ǵ
lıwmat joq. Lekin “Avesto”nıń jáne bir awdarmashısı Dj.
Darmsteter Zardusht birinshi insan Gayomard (Adam-ata) haqqında
ǵ
ı ápsanawiy
rawiyattıń qaharmanı, xalıq fantaziyasınıń “miywesi” deydi. Ápsanada
kórsetiliwinshe, ol jawızlıq nıshanı bol
ǵ
an “jılan” menen gúresip qaytıs boladı.
Onnan úsh bala qaladı.
Ma
ǵ
lıwmatlar
ǵ
a qara
ǵ
anda zardushtiylik Shı
ǵ
ıs xalıqları sıyın
ǵ
an áyyemgi
dinlerden sanaladı. Bul dinniń tiykarın salıwshı Zardusht esaplanadı. Zardusht
degeni bizińshe sarı ton iyesi degen ma
ǵ
ananı ańlatadı. Geypara ilimpazlardıń
Avestoda qaraqalpaqlardıń tariyxı haqqında aytıladı degeninde usı «sarı ton»
sózinede silteme beriledi. Sebebi, bizde «Sarı ton» degen urıw bar.
Zardusht Qudaydan kelgen saza arqalı kópqudaylıqqa qarsı bir qudaylıqtı úgit
násiyatlaydı. Zardusht shax Gushtasp wáziriniń qızı Hawabibige úylenedi, onnan
úsh ul - Istavatra, Urvatatnara, Xvarachitra hám úch qız – Freni, Triti,
Pourichistalardi kórgenligin aytadı.
“Avesto”nıń bólimleri tómendegishe: 1. “Vendidat”. 22 bap; 2. “Vispered”
24 bap; 3. “Yasna”. 72 bap; 4. Yashtlar. 22 qosıq; 5. Kishi Avesto quyash, ay,
ot hám basqa mazmunda
ǵ
i gimnler. Zartushtiylik taliymatında dáwirlerge bóliw
bar: 1-burın
ǵ
ı; 2-házirgi; 3-o dúńya. Zarushtiylik taliymatında bala 15 jasqa
shıqqanda erjetken esaplanadı.
Zardushtiylikte adamdı biyhal etedi degen pikirge binaan oraza tutıw qada
ǵ
an
etiledi. Al araq ishiw qada
ǵ
an etilmeydi. Biraq, óz ólsheminde bolıwı talap etiledi.
Zardushtiylikte shańaraq muqaddes sanal
ǵ
an. Erkek adam zuriyat qaldırıw
uqıplılı
ǵ
ına iye bolıp turıp shańaraq qurmasa jazalan
ǵ
an. Olar qapqa salıp
sabal
ǵ
an (Qoblan, Edige), mańlayına tam
ǵ
a basıl
ǵ
an, beline temir shınjır baylap
qoyıl
ǵ
an. Kóp balalılar qoshametlengen.
Násildiń taza saqlanıwı ushın a
ǵ
ayın-tuwısqanlar arasında nekelesiw qada
ǵ
an
etilgen. Insannıń barkamal bolıwı ushın onıń sózi, pikiri hám jumısları iygilikli
bolıwına itibar berilgen.
Do'stlaringiz bilan baham: |
