keleshegi, insaniyattıń rawajlanıwı, hár bir adamnıń turmıs dárejesi ilim hám
mádeniyattıń rawajlanıwı menen tikkeley baylanıslı.
Jámiyetlik turmıs nızamlılı
ǵ
ı insanlıq civilizaciyanı erteden iyelegen
«Áyyemgi shı
ǵ
ıs» dep atalıwshı Arab elleri, Oraylıq Aziya, Qıtay, Hindistan h.t.b.
mámleketler mádeniy rawajlanıwdı birgelikte dóretiwine alıp keldi. Usı shı
ǵ
ıs
xalıqları kóp ásirler dawamında insanıylıq mádeniyattıń shamshıra
ǵ
ı bolıp kelgen.
Evropa bul ellerden texnikalıq
bilimlerdi, oqıw hám jazıwdı, óndirislik
tájiriybelerdi, jámiyetlik hám mámleketlik teoriyalar menen bayıtıl
ǵ
an ámeliy
tájiriybelerdi, ilimiy hám diniy teoriyalardı ózlestirgen. Hátteki grek danıshpanları
shı
ǵ
ıs tájiriybesin úyreniw ushın arnawlı túrde sapar shegip kelgen. Usılardı
esapqa alıp, Germaniyalı ilimpaz Xerlerdiń «Shı
ǵ
ıs Evropanıń mu
ǵ
állimidur» dep
jaz
ǵ
anlı
ǵ
ı biykar
ǵ
a emes.
Orta Aziya xalıqlarınıń burın
ǵ
ı dáwiri o
ǵ
ada bay mádeniyatqa iye bol
ǵ
an.
Adamlardıń bul dáwirde úngir, jıralarda qáwim bolıp jasawı nátiyjesinde dáslepki
tálim-tárbiyanıń kórinisleri
payda bola basla
ǵ
an. Qáwim a
ǵ
zaları, ata-anaları
balaların ań awlaw
ǵ
a, suwıqtan qor
ǵ
anıw
ǵ
a, ot ja
ǵ
ıw
ǵ
a, awqat túrlerin tabıw
ǵ
a,
kiyim kiyiwge h.t.basqalar úyrete basla
ǵ
an. Basqasha etip aytqanda tárbiya turmıs
zárúrlikleri tiykarında kelip shıqqan.
Keyingi dáwirlerde tabıl
ǵ
an zardushtiylik dininiń muqaddes kitabı «Avesto»
pútkil adamzat civilizaciyası tariyxı, mádeniyatında úlken áhmiyetke iye bolıp,
bunnan XXX ásir aldında bul jerlerde ullı mádeniyat, ullı mánawiyat bol
ǵ
anlı
ǵ
ın
tastıyıqlaydı. «Avesto»da Oraylıq Aziya, Iran, Azerbayjan xalıqlarınıń eń áyyemgi
úrp-ádetleri, isenim hám ibadatları, diniy máresimler hám xalıq awızeki dóretpeleri
haqqında ma
ǵ
lıwmatlar berilgen.
Sonıń menen birge ertedegi Orxon-Enisey, Talas, Sudji, Barlıq, Altın kól,
Elegesh
jazba estelikleri, Qıtay jılnamaları h.t.basqalarda óz dáwirindegi sociallıq
ja
ǵ
day, tálim-tárbiyanıń, mádeniyattıń ahwalın kórseter edi. Xalıq awızeki
dóretpeleri, ásirese qulshılıq jámiyeti dáwirinde hám feodallıq jámiyet baslarında
dún’ya
ǵ
a kelgen «Tumaris», «Sievush», «Rustam», keyinshelik dóretilgen
«Alpamıs», «Qoblan», «Manas», «Máspatsha» h.t.b. dástanlarda xalqımızdıń
etnopedagogikasına tiyisli bahalı pikirler keltirilgen.
Tariyxıy rawajlanıwdıń keyingi dáwirlerine kelip áyyemgi jámiyettiń ornına
qulshılıq jámiyeti ornay basladı. Áyyemgi shı
ǵ
ısta birinshi klasslıq jámiyetler
payda boldı hámde materiallıq, mánáwiy mádeniyatqa tiykar salındı. Ásirese
áyyemgi Greciyada bul mádeniyat tez pát penen rawajlana basladı hám dun’ya
mádeniyatı hám a
ǵ
artıwshılı
ǵ
ına qosıl
ǵ
an ulken ules boldı.
Eramızdıń baslanıwınan aldın Oraylıq Aziyanıń shı
ǵ
ıs tárepine jaqın bol
ǵ
an
jerde Orta teńiz benen Hindistandı birlestiriwshi qárwan jolı qurıl
ǵ
an. Sońın ala
Oraylıq Aziya arqalı Qıtaydan Orta teńizge qaray «Ullı jipek jolı» ashıl
ǵ
an.
Nátiyjede Oraylıq Aziya mámleketler ara úlken sawda-satıq orayına aylan
ǵ
an. Bul
óz gezeginde Oraylıq Aziya qalalarında mádeniyattıń gullep rawajlanıwına sebep
bol
ǵ
an. Ásirese áyyemgi Greciyada mádeniyat, tárbiya, mektep hám dáslepki
pedagogikalıq pikirler basqa áyyemgi Shı
ǵ
ıs mámleketlerine qara
ǵ
anda bir qansha
erte rawajlan
ǵ
an.
Greciya
onsha ulken bolma
ǵ
an bir neshe qulshılıq ellerden ibarat mámleket
bol
ǵ
an. Onıń eń ulken Lakoniya (paytaxtı Sparta) hám Attika (paytaxtı Afina)
mámleketlerinde mádeniyat júdá rawajlan
ǵ
an. Bul qalalardıń hár birinde tárbiyanıń
basqa mámleketlerdegige uqsama
ǵ
an túrleri payda boldı. Bul tárbiya sistemaları
qalalardıń atları menen atalıp, tiyislisinshe «Sparta» hám «Afina» usılında
ǵ
ı tálim-
tárbiya sistemaları dep atal
ǵ
an.
Greciyada qullardı «sóyleytu
ǵ
ın is quralı» dep esapla
ǵ
an. Sebebi qullar basqa
mámleketlerdegidey ápiwayı insanıy huquqlardan ayırıl
ǵ
an edi.
Lakoniya mámleketinde tiykarınan diyxanshılıq rawajlan
ǵ
an bolıp, 9 mıńnan
aslam qul iyeleri 250 mıńnan aslam xalıqqa hukimranlıq eter edi.
Spartada bolsa
qullar ayawsızlarsha ezilip, awır ahwalda jasa
ǵ
an. Tárbiya jumısları mámleket
ıqtıyarında bolıp, onıń tiykar
ǵ
ı maqseti Spartalılardıń balaların
ǵ
ayratlı, shınıqqan
áskerler etip tayarlawdan, sonday-aq, bolashaq qul iyeleri retinde tárbiya beriwden
ibarat bol
ǵ
an.
Spartalılardıń balaları 7 jasqa shekem uyinde tárbiyalan
ǵ
an,
keyin
Do'stlaringiz bilan baham: 
