Microsoft Word педагогика тарихы кейинги вартант

 
6.2. Túrkstanda rus mektepleriniń ashılıwı. Jergilikli xalıq ushın rus-tuzem 
mektepleriniń shólkemlestiriliwi. 
XIX asirdin axiri XX asirdin baslarinda Turkstanda jamiyetlik-siyasiy, 
ekonomikaliq ozgerisler juz bere basladi. Bul milliy oyaniw dawirinin baslamasi 
edi. Sol waqittin ayrim agartuwshilari aldingi mamleketler qatarina jetisiw 
kerekligin uran etip aldi. Usi waqitlarda qirim-tatar agartiwshisi Ismayl 
Gaspirinskiy [1851-1914] birinshilerden bolip Turkstanda harip-dawis joli menen 
oqitilatugin jadid mektebin ashadi. 
Anigiragi ol 1884 jili Qırimda Baxshısaray qalasinda jadid mektebin ashadi.
“Usuli savtiya- xarf dawisi” usili, yagniw “usuli jadid” tiykarinda sabaq otip, 40 
kunde 12 oqiwshinin sawatin ashadi. 
I.Gaspirinskiy 1893-jili Turkstanga keledi. Turkstanda 1905-1907-jillarda 
jadidler hareketi rawajlanip ketedi. Turkstan jadidleri patshaliq ham jergilikli 
hakimiyattin qarsiliqlarina qaramastan jana usil mekteplerin koplep asha baslaydi. 
Saloxiddin domla 1898-jili Qoqandta, SHamsiddin domla 1899-jili Andijanda, 
1899 jili Mannon qori Tashkentte, 1910-jili Xamza Qoqannin “Qashqar daruaza” 
mahallesinde? 1911-jili Xojibek guzarinda, 1914-jili Margulanda jadid 
mekteplerin asha baslaydi 
Olar Turkstanda jamiyetlik sanani rawajlandiradi. Adamlar qalbin xareketke 
keltiredi. Olardin qalbinde milliy ideya sezimin oyatiw ushin guresedi. 
Túrkstan jadidler háreketi Qaraqalpaqstan
ǵ
a da óz tásirin tiygizdi. Máselen 
Qazi-Máwliktiń ózi «Jas Buxarashilar» jadidler shólkeminiń a
ǵ
zasi boldi. Bul 
shólkem júdá abiroyli shólkem bolip, o
ǵ
an Bexbudiy, Fitrat, Fayzulla Xodjaev, 
Sadriddin Ayniylerde a
ǵ
za bol
ǵ
an. 

---

Túrkstan jadidshileriniń eń úlken wákilleriniń biri Behbudiy Xorezmde hám 
Qaraqalpaqstanda da boladi. 
Túrkstan jadidlik háreketiniń jáne bir úlken wákili Sufi-Zada 1910-1916-
jillari Qońiratta bolip oqiwshilar
ǵ
a jańa usilda sabaq beredi. 
Xamza Hakimzada Niyaziyde Xojelide, Qońiratta hám Shimbayda boladi.
Abdirawf Fitrat 1886 jili Buxarada sawdager semyasinda tuwiladi. Baslawish 
talimdi awilliq mektepte aladi. Soninan Mir Arab medresesinde oqiydi.
1909 jili Buxara “Xayriya jamiyetinin” jollamasi menen Stambulga barip 4 
jil oqiydi 
Fitrat Buxaraga kelip jadidshilik xareketin en jaydiradi. 1918-jili ol 
Tashkentke 
kelip 
Munavvar 
qori 
Abdurfshidxanovtin 
bashiliginda 
sholkemlestirilgen Turkstan universitetinin tayarliq boliminde, Samarqand 
Mamleketlik universitetinde, Tashkent pedinstitutinda sabaq beredi. 
Sabaq beriw menen birge Kayum Ramazanov ham Shakirjon Raximiy menen 
birgelikte “Ana tili” sabaqligin jazadi. Ol 1922-jili Buxara Xalq Respublikasinin 
bilimlendiriw ministri bolip jumis isleydi. 
Ozbek, tajik, turkmen, jergilikli evrey milleti balalari ushin sabaqliqlar 
jazadi. 
Ol ozinin pedagogikaliq koz qaraslarinda fizikaliq tarbiyaga, azadaliqqa, 
gozzal minez-qulqli balalardi tarbiyalawga ayriqsha itibar qaratadi. 1937-jili 
repressiya qurbanina aylanadi. 
Maxmudxoja 
Bexbudiy 
1874-jili 
10-martta 
Samarqandta 
ruxaniy 
shanaraginda duniyaga keledi. Onin tiykargi shigisi Xoja Axmed Yassauiyge barip 
taqaladi. Ol 6-7 jaslarinda dayisi Muxammad Siddiq jardeminde oqiw-jaziwdi 
uyrenedi. 
1893-jili onin atasi Bexbudxoja qaytis boladi. Shanaraqti bagiw 
Maxmudxojanin payina tiyedi. Sol waqitlarda onin dayisi Muxammed Sidiq Qazi 
lawaziminda isleydi. Ol Maxmudxojani mirza lawazimina tayinlaydi. 
Bexbudiy 1889, 1900, 1914 jillarda dunya gezip janede kobirek turmisliq ham 
teoriyaliq bilimlerge iye boladi. Ol oz uyinde mektep ashadi. Balalardi biypul 

---

oqitadi. Jaslardi diniy bilimler menen birge aniq panlerdi oqitiwga, jergilikli xaliqti 
ilim-bilimli qiliwga xareket etedi. 
1918-jili Samarqandta “Musirman isshi-diyxanlar awqami” duzilgende 
Bexbudiy bilimlendiriw komissari etip tayinlanadi.
Usi waqitlarda ol oqiw planlarin duziw, jana sabaqliqlardi jaratiw islerin en 
jaydiradi. 
Bexbudiy 1913-1914-jillarda “Samarqand” gazetasin, 1914-1915-jillarda 
“Ayna” jurnalin, 1918-jili baslawish klasslar ushin “Jana esap” sabaqligin jazip 
baspadan shigaradi. 
Oni 1919-jili Shaxrisabzde Buxora amiri hameldarlari jadid ham 
bolsheviklerdin jansizi dep ayiplap qamaqqa aladi. Eki aydan keyin Qarshi begi 
Togaybek tarepinen oltiriledi. 
Ol ólimi aldinan qaldir
ǵ
an wásiyatinda «Eger biziń ómirimiz a
ǵ
artiwshiliq 
isleri hám xalqtiń baxt-saadati ushin kerek bolsa, oni úlken quwanish penen qarsi 
alamiz Múmkinshiligi bol
ǵ
anshelli jaqsi-jaqsi mekteplerdi ashiw, sonday-aq 
bilimlendiriw hám xaliqtiń baxt-saadatin támiyinlew biz ushin háykel boladi» 
deydi
Bexbudiydiń pikirinshe jaslar
ǵ
a tálim hám tárbiya beriwde milliy úrp-
ádetlerdi saqlaw ushin milliy shekleniwge berilmew kerek. Soniń ushinda ol bilay 
dep jazadi; «stolda otiriw, qasiq hám shanishqidan paydalaniw medal` ta
ǵ
iw, 
kúnniń issisinda jalańbas júriwdi kápir dep esaplaytu
ǵ
inlar qátelesedi. Egerde 
usinday qátelesiwler bola berse jer júzinde birde-bir musirman qalmaydi» deydi
Jánede oniń kórsetiwi boyinsha «shlyapa hm shapkalardi, evropasha 
kiyimlerdi kiyiw heshqanday islam sháriatina ziyan keltirmeydi. Buni inkar 
etiwshiler Rasul sunneti, tariyxiy úmmetten xabarsiz adamlar»
Xamza Xakimzada Niyaziy ózbek xalqiniń tuń
ǵ
ish pedagoglarinan sanaladi. 
Ol 1889-jili 6-martta Qoqand qalasinda táwip shańara
ǵ
inda dúńya
ǵ
a keledi. Ol 
óziniń oqiw
ǵ
a bol
ǵ
an qizi
ǵ
iwshili
ǵ
i sebepli 12 jasinda-aq toliq xat sawatli bolip 
jetilisedi. 1906-jili medresege kirip oqiydi.

---

Biraq medresedegi tálim Xamza
ǵ
a jaqpaydi. Soniń ushin ol ózbetinsh e 
Lutfiy, Alisher Nawayi, Gulxaniy, Muqimiy, Furqattiń shi
ǵ
armalarin qunt penen 
úyrenedi. 
Xamza 1911-jili Qoqandtiń Hojibek guzarinda mektep aship, jetim hám 
kámba
ǵ
al balalardi ózi oqitadi. Oqiwshilar ushin «Jeńil ádebiyat» hám «Oqiw 
kitabi» oqiw qollanbalarin jaratadi. Oniń bul háreketleri hámeldarlar
ǵ
a jaqpaydi. 
Oniń ashqan mektebin jawip taslaydi. 
Xamza 1913 jildiń fevral` ayinda shet ellerge ketedi. Ol Aw
ǵ
anstan, 
Hindistan, Mákke, Madina, Siriya, Beyrut, Stambul, Odessa qalalarinda boladi. 
1914-jildiń baslarinda Qoqandtqa keledi. 1915-jili Shaximardanda mektep ashadi 
hám mu
ǵ
allimler tayarlaytu
ǵ
in kurstida shólkemlestiredi. Usi mektep hám kurs 
xalq mektepleriniń dáslepki kórinisleri edi.