|
CHO’LPON (ABDULHAMID SULAYMON O’G’LI)
(1897-1938)
O’zbek adabiyotining atoqli namoyandalaridan biri Abdulhamid Sulaymon o’g’li Yunusov —
Cho’lpon 1897 yilda Andijonning «Qatorterak» mahallasida ziyoli oilasida dunyoga kelgan.
Onasi uy bekasi bo’lgan. Otasi Sulaymonqul mulla Muhammad Yunus o’g’li (1874-1929)
dehqonchilik, hunarmandchilik, bazzozlik bilan shug’ullangan.
Taniqli jurnalist, yozuvchi va o’qituvchi Mo’minjon Muhammadjonovning (Mo’min kofir)
«Turmush urinishlari» kitobida qayd etishicha, Cho’lponning otasi Sulaymonqul o’z davrining
yetuk ziyolisi, ma’rifatparvar kishisi bo’lgan. U «Rasvo» taxallusi bilan she’rlar yozgan. Mistik
g’azallar qatori hayotbaxsh misralar yaratib, «Devon» ham tuzgan.
Cho’lpon avval eski maktabda, so’ngra esa Avdijon va Toshkentdagi obro’li madrasalarda tahsil
olib, turk, arab, fors tillarini mukammal o’zlashtiradi. Sharq ijtimoiy-siyosiy qarashlaridan
oziqlanadi. Firdavsiy, Sa’diy, Hofiz, Dehlaviy, Nizomiy, Umar Hayyom, Alisher Navoiy, Abdulla
To’qay kabi buyuk so’z san’atkorlari ijodini mehr bilan o’rganadi. Shu bilan birga, Andijondagi
rus-tuzem maktabida rus tilini chuqur o’zlashtirishi natijasida jahon adabiyoti durdonalari bilan
yaqindan tanishish imkoniyatiga ega bo’ladi. Ayni chog’da Turkistonda 1905 yillarda kamol topa
boshlagan ma’rifatparvarlik yo’nalishi ta’sirida shakllana bordi. Mahmudxo’ja Behbudiy, Abdulla
Avloniy kabi atoqli ma’rifat targ’ibotchilari va tashkilotchilariga ergashdi, ma’rifatchi adib bo’lib
shakllandi.
Cho’lponning ijodi 1913-1914 yillardan boshlanga bo’lib, u avval «Qalandar», «Mirzaqalandar»,
«Andijonlik» va nihoyat Cho’lpon (Tong yulduzi) taxallus bilan ijod qila boshladi. U ham shoir,
ham nosir, ham dramaturg sifatida o’z xalqi adabiyoti ravnaqiga salmoqli hissa qo’shdi. Uning
dastlabki asarlari «Sadoi Turkiston», «Sadoi Farg’ona» kabi mahalliy ro’znomalarda,
shuningdek, Orenburgda chiqadigan «Sho’ro» nomli oynomada ham nashr etiladi. Xususan,
Cho’lponning «Ishtirokiyun», «Qizil bayroq», «Turkiston» hamda «Buxoro axbori» kabi
ro’znomalardagi faoliyati ham uning ijodiy shakllanishida mahorat maktabl bo’lib xizmat etdi.
Cho’lpon ocherknavis va publitsist sifatida ham barakali ijod dildi. 1914-1917 boshlarda «Bahor
ovullari», «O’sh», «Vatanimiz Turkistonda temir yo’llar» hamda «Do’xtir Muhammadiyor»
asarlarnda madaniyat va ma’rifat targ’ibotchisi sifatida maydonga chiqdi. Oktyabr to’ntarishidan
keyingi 1920-1924 yillarda hayotda sodir bo’layotgan xush va noxush o’zgarishlarni qalamga
oldi. Uniig «Yo’lda bir kunduz», «Yo’lda bir kecha», «Sharq poyezdi keldi», «Sharq uyg’ongan»,
«Chimkent», «Quturgan mustamlakachilar», «Yo’l esdaligi» singari o’nlab sayohat ocherklari va
publitsistik maqolalari yaratildi. Mazkur asarlarda chorizm mustamlakachilari va mahalliy hokim
sinf yetkazgan jabru jafo yetmagandek, fuqarolar urushi davri ofatlari, fojealari, mehnatkash
xalqni yana bir bor jabrlaganligini qoraladi.
Cho’lpon 1922-1926 yillarda o’zining «Tong sirlari», «Uyg’onish» va «Buloqlar» kabi uchta
she’riy to’plamini nashr ettirdi. 30-yillarga kelib «Soz» va «Jo’r» kabø she’riy to’plamlari
tayyorlandi. Ammo «Soz»i chop etiladi-yu, «Jo’r» to’plami katag’onlik shamoli tuzog’iga ilinib,
qolib ketadi. Shoir to’plamlari orasida «Buloqlar» (1922) ajralib turadi. Unda shoir yaxlit holda
mazlum Sharq taqdiri fojeasi haqida o’z qarashlarini to’kib soladi. To’plam besh bo’limdan iborat
bo’lib, «Sharq uchun», «Sezgilar», «Sevgi», «Qora yo’llar» va «Qor qo’ynida» deb nomlanadi.
Shoirning o’zi qayd etishicha, mazkur she’riy guldasta «Jahon fotihlari changalida ezilib yotqon
Sharq o’lkalariga bag’ishdanadir». Jumladan, «Amirning o’limi» she’rida shunday misralarni
o’qiymiz:
Ko’nglimda yig’lagan malaklar knmlar,
Sharqning onalari, juvonlarimi?
Qarshimda ingragan bu jonlar kimlar,
Qullar o’lkasining insonlarimi?
Cho’lpon 1925 yillarga kelib «Muhit kuchli ekan, egdim bo’ynimni» deya ijod sohasida
qarashlarining o’zgarganligini e’tirof etadi. Uning «Mening tovushim», «Kuz», «Buzilgan
o’lkaga», «Yupatmoq istagi» kabi dardchil she’rlari yoniga «Qizil bayroq», «Xalq», «Qo’zgolish»,
«Qor», «Bir tilla qo’ng’iz», «Yaproq uchun» kabi umidli, armonli va fayzli she’rlari qo’shildi. Shoir
yaratgan ikki yuzdan ortiq she’riy asarlar o’z xalqi, yurti, baxti, kelajagi, mustaqilligi, ozodligi
haqidagi kurashning adabiy solnomalaridandir.
Cho’lpon yetuk lirik shoirgina emas, yirik nosir sifatida o’nlab publitsistik maqolalar, ocherk va
hikoyalar, «Qor qo’ynida lola», «Yov» qissalari va «Kecha va kunduz» (1938) kabi ajoyib
romanining birinchi («Kecha») qismini nashr ettirgan iste’dodli adib hamdir.
U dramaturg sifatida ham salmoqli ijod qilgan. Uning «Xalil farang», «Cho’rining isyoni» kabi
kichik p’esalari, «O’rtoq Qarshiboyev», «Mushtumzo’r» kabi yetuk dramalari hamda ko’p vaqt
sahnadan tushmagan «Yorqinoy» p’esalari mashhur bo’lgan. Shuningdek, rus yozuvchisi V.
Yan bilan hamkorlikda «Hujum» dramasini yaratgan.
Cho’lpon adabiy tanqid sohasida «Sho’ro hukumati va sadoi nafisa», «Adabiyot nedur?» kabi
mazmunli maqolalar ham yaratgan. Shuningdek, Cho’lpon mohir tarjimon sifatida M. Gorkiyning
«Ona», A. S. Pushkinning «Dubrovskiy» qissasi va «Boris Godunov» kabi p’esalarini hamda V.
Shekspnrnnng mashhur «Hamlet»ini o’zbekchaga o’girgan.
Cho’lpon ham Fitrat va Abdulla Qodiriy kabi qatag’onlik siyosati qurboni bo’lgan. U 1937 yilning
14 iyulida qamoqqa olinib, 1938 yilning 4 oktyabrida otib tashlangan. 1956 yilda oqlanib, 1991
yildagina birinchi bor «Yana oldim sozimni» nomi bilan eng yaxshi she’riy asarlari to’plam holida
nashr etildi. Keyingi bir jildlik kitobidan uning kengaytirilgan tarjimai holi, (prof. O. Sharafiddinov)
«Kecha va kunduz» romani o’rin olgan.
Hozirgi kunda Cho’lpon nomida nashriyot, ko’cha, mahalla, kutubxona va maktablar qo’yilgan.
Uning Fozila (1906), Foiqa (1903) ismli qizlari va nabiralari Namanganda yashaydi. Unga 1991
yil 25 sentyabrda «Yana oldim sozimni» kntobi uchun Alisher Navoiy nomidagi O’zbekiston
Respublikasi Davlat mukofoti berildi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
