Microsoft Word O'quv qo'llanma

Issiqlik hodisalari. Temperatura.
Ma’lumki, jonli sistemalar yashashi uchun 
eng muhim tabiiy faktorlardan biri bu issiqlikdir. Issiqlik hodisalari atrof- 
muhitning isishi va sovishi bilan bevosita bog‘liqdir. Issiqlik hodisalariga 
bo‘ysinadigan qonunlar tabiat va texnika uchun muhim ahamiyatga ega. Issiqlik 
hodisalari bilan bog‘liq qonuniyatlar asosida issiqlik dvigatellari, sovitgich 
qurilmalari va boshqa ko‘plab qurilamalar ishlaydi. Sovitish qurilmalaridan 
foydalanib, issiq o‘lkalarda normal mikroiqlim hosil qilish mumkin. Shuningdek, 
o‘quvchilarga kondensionerning foydali va zararli tomonlari haqida ma’lumot 
beriladi. Bunda kondensioner va boshqa sovitish qurilmalarining ishlashi natijasida 
havoga chiqadigan Freon gazining azon qatlamini yemiruvchi asosiy modda 
ekanligi ta’kidlanadi va qurilmalardan foydalanish madaniyati haqida aytiladi. 
Yuqoridagi fikrlardan ma’lum bo‘ldiki, issiqlik tabiatdagi ko‘p hodisalarning 
asosiy sababchisi ekan. Shuning uchun ham issiqlik hodislalari bilan bog‘liq 
bo‘lgan holatlarni xarakterlaydigan kattalikni kiritish muhim ahamiyatga ega. 
Bunday asosiy kattalik bu haroratdir. Jonli tabiat yashashi uchun harorat normal 
holda bo‘lishi kerak. Bunga misol qilib, global isish muammosini aytish mumkin. 
Turli xil yo‘llar bilan atmosfera tarkibida karbonat angidrid gazi va suv bug‘i 
oshmoqda. Buning natijasida biosferaning umumiy harorati oshib bormoqda. Bu 
biologik massaning holatiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Global isish muammosini 
hal qilish uchun atmosfera havosining issiqlik balansiga salbiy ta’sir etuvchi 

---

75
faktorlarni yo‘qotish chorasini ko‘rish hamda yashil tabiatni oshirish kerak. 
Yadro energiyasi va undan foydalanish
. O‘quvchilar dastlab yadro 
energiyasi haqida quyidagi mazmundagi bilimlarga ega bo‘ladilar: yadro 
energiyasini olishning turli usullari hamda ulardan amalda foydalanish, atom 
energiyasidan elektr energiya olinishi, yadro reaktori va h.k. Shundan so‘ng 
ekologik mazmundagi quyidagi bilimlar beriladi: XX asrda atom energiyasidan 
foydalanish atrof-muhitni ifloslantiruvchi yangi radioaktiv moddalarni kashf qildi. 
Atom elektrostantsiyalarining muhim ekologik muammolari paydo bo‘ldi, atom- 
yadro yoqilg‘ilaridan foydalanish atrof muhitga va aholiga ta’siri, radioaktiv 
chiqindilarni ko‘mish, tinchlik maqsadida atom-yadro energiyalaridan 
foydalanishda avariyalarning sodir bo‘lishi radioaktiv chiqindilarni ta’siri, 
muammolarini paydo qildi. 
Ionli nurlanishlar manbai inson yashaydigan muhitda bir qanchadir. Ular 
tuproqda, havoda va butun biomassada, shu jumladan inson tanasi to‘qimalarida 
ham bo‘ladi. Nurlanishning ma’lum bir qismi kosmosdan tushadi. Tabiiy 
manbalardan tashqari, nurlanish insonni texnogen faoliyati natijasida ham sodir 
bo‘lishi mumkin. Dunyoda har yili 15 ga yaqin radioaktiv moddalarning atrof - 
muhitga chiqib ketishi ro‘yxatga olingan. Dunyodagi atom elektrostantsiyalarida 
ko‘plab har xil og‘irlikdagi avariyalar sodir bo‘lmoqda. Chernobil va Yaponiyada 
bo‘lgan falokatlar dunyo hamjamiyatini ogohlikka chorlamoqda. Shvetsiya, 
Avstriya, Italiya, Buyuk Britaniya, Meksika AESga o‘z munosabatlarini ko‘rib 
chiqib, ularni ishlatish va qurishni kamaytirmoqda.
Shu kabi ma’lumotlar bilan o‘quvchilarni fanga bo‘lgan qiziqishlari va 
mustaqil fikrlay olish ko‘nikmalarini rivojlantirish mumkin. Bunda o‘z-o‘zidan 
o‘quvchilarda ekologik muammolarni hal qilishga intilish hissiyotlari uyg‘onadi. 
Bu esa ekologik ta’lim maqsadlaridan eng muhimi hisoblanadi.

Umumta’lim maktablarida fizikani o‘qitishda - ekologik ta’limni sinergetika 
tamoyillaridan foydalangan holda olib borishning ustuvor jihatlari ochib berildi; 

fizika kursida o‘quvchilarga ekologik bilimlarni berishning ilmiy - metodik 
hamda sinergetik tomonlari fan dasturiga muvofiq holda ishlab chiqildi hamda 

---

76
bir qator mavzular misolida asoslandi ; 

fizika kursida “Dinamika qonunlari”, “Butun olam tortishish qonuni”, 
“Impulsning saqlanish qonuni” mavzulari ekosinergetik jihatdan tahlil qilindi 
hamda fizika qonunlarining biosferaga tadbiqi aks ettirildi; 

fizika kursida asosan magnit va elektr maydonlarning jonli tabiatga ta’siri qarab 
chiqildi. Shuningdek, ulardan foydalanishning ekologik oqibatlari qiyosiy tahlil 
qilindi; 

IX sinf fizika kursida bevosita tajribalarimizda erishilgan muhim fizik xulosalar 
ekologik jihatdan tahlil qilindi hamda ulardan dars jarayonlarida 
foydalanishning metodik asoslari keltirildi; 

fizikadan lobaratoriya ishlarini o‘tkazishda o‘quvchilarga ekologik bilimlarni 
berish mumkinligi metodik jihatdan asoslandi; 

fizikani o‘qitishda fanlararo ekologik ta’limdan foydalanishning ustuvorligi 
ochib berildi hamda bir qator mavzular misolida asoslandi. 
Demak, fizikani o‘qitishda ekologik ta’lmni sinergetika tamoyillaridan 
foydalangan holda olib borish har tamonlama istiqbollidir. Bu ayniqsa 
o‘quvchilarning ekoilmiy dunyoqarashini shakllanishida muhim ahamiyat kasb 
etadi.