Microsoft Word oquv qollanma latin

1.2.1. Geologik tuzilishi
, sizot suvlarining gidrodinamik                               
mintaqalari bo’ycha tavsifi 
O‘zbekiston  hududi  tekislik,  tog‘lik  va  tog‘  oralig‘i  cho‘kmalaridan  iborat. 
Tog‘ massivlari Tyanshan burmali sistemasining g‘arbiy chekkasi bo‘lib, ko‘pgina 
tadqiqotchilarning  fikriga  ko‘ra,  uning  aksariyat  qismi  Ural-Oxota,  qolgani  Alp-
Himolay  burmali  mintaqasiga  mansub.  Tyanshanning  O‘zbekiston  hududidagi 
geologik  tuzilishida  tog‘  jinslarining  ikkita  megakompleksi  ishtirok  etgan.  Tog‘ 
tuzilmalaripi  tashkil  etgan  quyi  megakompleks  proterozoy  va  paleozoy  yoshidagi 
murakkab dislokatsiyalangan cho‘kindi, metamorfik va magmatik jinslardan iborat. 
Yuqorisi  mezozoy  va  kaynozoyning  genetik  har  xil  bo‘lgan,  aksar  tekisliklarda, 
tog‘  oralig‘i  vodiylari,  botiqlar  hamda  kichikroq  ko‘tarilmalarda  tarqalgan 
yotqiziqlaridir.  O‘zbekiston  hududida  O‘rta  va  Janubiy  Tyanshan  jinslari  yer 
yuzasiga  chiqib  qolgan.  Ularning  qoplama-burmali  sistemasida  yer  po‘stining 
tokembriydan  perm  davrigacha  bo‘lgan  evolyupiyasini  aks  ettiruvchi  turli 
geodinamik muhitning hosilalari ishtirok etadi [3]. 

---

 
16 
 
Tyanshanning  geologik  tuzilishidagi  o‘ziga  xoslik  shundaki,  hududning 
geologik  rivojlanishida  uning  mezozoygacha  va  mezokaynozoy  davri  tarixida 
keskin  farq  mavjud.  Tog‘  inshootlari,  asosan,  okean  havzalari  doirasida 
shakllangan  tokembriy  va  paleozoy  yotqiziqlaridan  tuzilgan.  Keyinchalik 
takrorlangan bir qancha tektonik jarayonlar natijasida kontinental va okean osti yer 
po‘sti  jinslari,  turli davrlarda  mavjud bo‘lgan  orollar  yoyi  majmualari  jinslarining 
qorishuvilgan  Tyanshanning  yer  po‘sti  qalinligi  55  km.  li  murakkab  geterogen 
strukturaga aylangan. 
O‘rta  Tyanshan  O‘zbekistonning  shimoliy-sharqida  joylashgan  va  Ugom, 
Sandalash,  Piskom,  Chatqol  va  Qurama  tizmalarini  o‘z  ichiga  oladi.  Quyi 
toshko‘mir yotqiziqlari Piskom, Ugom, Chatqol tizmalari, Pistalitov, Xonbandi va 
Nurota tog‘larining shimoliy etaklarida keng tarqalgan. 
O‘rta  toshko‘mir  davrida  O‘rta  Tyanshan  hududida  (Mo‘g‘ultov,  Qurama, 
Chatqol,  Piskom  va  boshqa  tizmalar)  diorit-monsodiorit-granodiorit-adamellit 
tarkibli  intruziyalar  shakllangan.  Yirik  va  murakkab  strukturali  Qurama. 
Qoramozor,  Chatqol  va  boshqa  massivlar  aynan  shulardan  tuzilgan.  Keyinroq 
Qurama hududida vulkanizm rivojlangan. 
Tyanshan  O‘zbekistan  hududida  Sulton  Uvaystog‘,  Bo‘kantov,  Tomditov, 
Ovminzatov-Beltov, Quljuqtov, Nurota, Molguzar tog‘lari, Turkiston va Zarafshon 
tizmalari,  Zirabuloq-Ziyovuddin  tog‘lari,  Chaqilikalon,  Hisor  tizmasi,  Janubiy 
Farg‘onani  o‘z  ichiga  oladi.  U  mazkur  hududlarda  turli  davrlarda  mavjud  bo‘lgan 
qadimiy  havzalarning  okean  osti  yer  po‘sti  qoldiqlari  va  siyalik  qobiqchi 
mikrokontinentlar  bo‘laklari,  shuningdek,  granitoid  mintaqalarning  vulkaniq-
plutonik va kollizion jinslaridan tashkil topgan. 
Tyanshan strukturalari tokembriy va paleozoy jinslaridan tuzilgan. Tokembriy 
kesimida  metamorfizm  jihatdan bir-biridan  keskin  farqlanuvchi 2 ta majmua ajralib 
turadi.  Quyisi  radiologik  aniqlangan  yoshi  1600-1700  va  1750  mln.  yoshga  teng 
gneys; plagio-gneys; biotitli, kordierit-sillima-nitbiotitli va boshqa kristalli slanetslar; 

---

 
17 
 
kvarsit  va  amfibolitlardan  iborat  siyalik  tarkib  bilan  harakterlanadi.  Yuqori 
tokembriy  majmuasi  Qizilqum  va  Nurota  tog‘larida  topilgan.  U  kechkiproterozoy 
paleohavzasining  rivojlanish  bosqichiga  taalluqchi  vulkanogen-kremniyli-karbonat 
yotqiziqlardan  tuzilgan.  Kembriy  boshlarida  Turkiston  okean  havzasining  sayoz 
passiv chekkalarida karbonat va terrigen-karbonat cho‘kindilar to‘plangan. 
Yerlarni  melioratsiya  qilish  nuqtai  nazaridan,  sug‘orish  va  zax  qochirish 
obyektlari  gidrogeologik  sharoitlarining  omillari  va  ko‘rsatgichlariga  quyidagilar 
kiradi:  sizot  suvlarining  yotish  chuqurligi,  minerallashuvi,  rejimi,  balansi  va 
umumiy gidrokimyoviy sharoiti. 
Quydagi 1.2.1- jadvalda sizot suvlarining gidrodinamik mintaqalari bo’ycha 
tavsifi keltirilgan. 
 
1.2.1- jadval. Sizot suvlarining gidrodinamik mintaqalari 
Mintaqa 
lar 
Mintaqalar tavsifi 
Sizot 
suvlari 
oqimlari 
turlari 
Yer osti 
suvi 
oqimining 
qiymati, 
mm/yil 
Sizot 
suvlarining 
asosiy 
minerallash
ganligi, g/l 
Sizot 
suvlarini 
asosiy 
yotish 
chuqur 
ligi, m 
Sizot 
suvlarining 
tuproq 
hosil 
boʼlish 
jarayoni 
dagi 
ahamiyati 
Geomorfologik 
sharoit 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
1.  Kuchli 
(jadal) 
drenajlan
gan yerlar 
Turli 
tezlikda 
xarakatlan
uvchi  sizot 
suvlarining 
chuqur 
joylashgan 
oqimlari 
Gilli 
yotqiziqlar
da 
100-
300 
dan 
500-700 
shagal 
jinslarida 
Barcha 
iqlim 
sharoitlarid
a 
o‘ta 
chuchuk  va 
chuchuk 
>50-10 
(tabiiy 
sharoitd
a 
va 
sug‘oril
adigan 
yerlard
a) 
Ishtirok 
etmaydi, 
tuproqlar 
avtomorf 
Tog‘  oldi  shleyflari 
va 
tashilish 
konuslarining 
yuqori 
qismlari; 
chuqur 
o‘yilgan 
togʼoldi  tekisliklari 
va 
allyuvial 
tekisliklar, 
baland 
daryo  oldi  zinalari, 
gili 
tuproqlardan 
tashkil topadi. 
 
 

---

 
18 
 
1.2.1- jadvalning davomi. 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
2. 
Drenalang
an yerlar 
>100-200 
mm/kun 
tezlikda 
harakat 
qiluvchi 
sizot 
suvlari 
oqimi 
300-500 
Barcha 
iqlim 
sharoitlarid
a 
o‘ta 
chuchuk  va 
chuchuk 
Turli 
xil 
sug‘oril
adigan 
yerlard
a  0-4,  ; 
gumid 
viloyatl
arda  3 
metrda
n 
chuqurr
oq 
Sizot 
suvlari  yer 
yuziga 
yaqin 
joylashgan
da 
tuproqlarn
i 
botqoqlani
shiga  olib 
keladi. 
Аllyuvial  terrasalar, 
tashilish 
konuslarida  yer  osti 
suvlarini yer yuziga 
chiqishi; 
kichik 
yopqich 
qatlamli 
gili  tuproqlar  bilan 
shag‘allardan 
tashkil topadi. 
3. 
Kuchsiz 
drenajlan
gan 
yerlar. 
Tezligi  25-
100 
mm/kun 
bo‘lgan 
sekinlashg
an 
sizot 
suvlari 
oqimlari 
150-300 
Gumid 
iqlimli 
sharoitda 
chuchuk, 
arid  iqlimli 
sharoitda 
kuchsiz 
minerallash
gan  
Turlich
a, 
sug‘oril
adigan 
yerlard
a  0  dan 
3, 
4 
gacha; 
gumid 
viloyatl
arida 
1,5-.  
Yer 
yuziga 
yaqin 
joylashgan
da 
tuproqlar 
botqoqlan
adi; 
arid 
iqlimli 
sharoitda 
kuchsiz 
shoʼrlanad
i. 
O‘rta 
va 
pastki 
daryo 
terrasalari; 
tashilish konusining 
o‘rta 
qismlari. 
Qalinligi  5-  gacha 
gilli  tuproq  bo‘lgan 
qumli 
shag‘alli 
jinslardan iborat. 
4. 
O‘ta 
kuchsiz 
drenajlan
gan 
yerlar. 
Tezligi  5-
25 mm/kun 
boʼlgan 
o‘ta 
sekinlashg
an 
sizot 
suvlari 
oqimlari 
50-150 
Gumid 
iqlimli 
sharoitda 
chuchuk  va 
arid  iqlimli 
sharoitda 
minerallash
ganligi 
ko‘tarilgan 
suvlar, 
minerallash
ganlik 
cho‘l 
mintaqasid
a 
sahroga 
tomon ortib 
boradi. 
Turli 
xil 
sug‘oril
adigan 
yerlard
a  0  dan 
2- 
gacha; 
gumid 
viloyatl
arda  
<1,0-.     
Yer 
yuziga 
yaqin 
joylashgan
da 
tuproqlar 
botqoqlan
adi; 
arid 
iqlimli 
yerlarda 
tuproqlar 
sho‘rlaydi. 
Keng 
daryo 
terrasalari, 
suv 
ayirgich  tekisliklar, 
o‘yilmagan  tog‘oldi 
tekisliklari, 
daryolarni  subaeral 
deltalari, 
tashilish 
konuslarining cheka 
qismlari, 
konus 
oralig‘i  pastliklari, 
ko‘l, ko‘l-muzlik va 
morena 
yassi 
tekisliklari; 
qum 
yoki 
qum-gilli 
jinslar 
tagida 
yotgan  qalin  gili 
tuproqlardan tashkil 
topadi. 
 

---

 
19 
 
1.2.1- jadvalning davomi. 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
5. 
Oqimsiz 
yerlar 
Sizot 
suvlari 
havzasi, 
tezligi  <5 
mm/kunSi
zot  suvlari 
havzasi, 
tezligi  <5 
mm/kun  
<50 
Gumid 
iqlimli 
sharoitda 
chuchuk  va 
arid  iqlimli 
sharoitda 
minerallash
ganligi 
ko‘tarilgan 
suvlar, 
minerallash
ganlik 
cho‘l 
mintaqasid
a 
sahroga 
tomon ortib 
boradi. 
Turli 
xil 
sug‘oril
adigan 
yerlard
a  0  dan 
1- 
gacha; 
gumid 
viloyatl
arda  
<0,5-.     
Yer 
yuziga 
yaqin 
joylashgan
da 
tuproqlar 
botqoqlan
adi; 
arid 
iqlimli 
yerlarda 
tuproqlar 
sho‘rlaydi. 
Daryolarni  hozirgi 
zamon  va  qadimgi 
dengiz 
oldi 
deltalari, 
dengiz 
oldi 
pastliklari, 
daryolarni  subaeral 
deltalari,  yassi  suv 
ayirg‘ich 
tekisliklari  morena 
va 
ko‘l-muzlik 
tekisliklari;  mayda 
qumlar,  gilli-qumli 
yotqiziqlar 
tagida 
yotgan 
gilli 
tuproqlar 
va 
gillardan 
tashkil 
topadi.