Microsoft Word Moliyaviy hisob

  
Xarid bahosi  Balans qiymati 
"A" kompaniyasining aktsiyalari 100 ming so’m 150 ming so’m 
"B" kompaniyasining aktsiyalari 150 ming so’m 180 ming so’m 
Jami: 
250 ming so’m 330 ming so’m 
 
Uzoq muddatli investitsiyalarni har bir investitsiya turi bo’yicha qayta baholash 
qiymati asosida hisobga oladi. Avval amalga oshirilgan qayta baholash (ko’payish) 
summasi 90 ming so’m miqdorida "Aktivlarni qayta baholash bo’yicha to’zatishlar" 
hisobvarag’ida aks ettirilgan. Uzoq muddatli investitsiyalar qisqa muddatli investitsiyalar 
toifasiga o’tkazilishi chog’ida ular baholanadi va qisqa muddatli qo’yilmalarning balans 
qiymati bo’lib hisoblanadilar. 
A aktsiyalari - 100 ming so’m 
B aktsiyalari - 150 ming so’m 
Jami - 250 ming so’m 
80 ming so’m xisobot davriga oid daromad sifatida tan olinadi. 
B) agar qisqa muddatli investitsiyalar joriy qiymat bo’yicha hisobga olinadigan bo’lsa, 
balans qiymati bo’yicha ushbu qo’yilmalarga oid avval o’tkazilgan qayta baholash summasi 
daromad sifatida tan olinadi. 
Agar sub’ekt qisqa muddatli investitsiyalarni sotish uchun xarid qilgan, so’ng esa 
ularni uzoq muddatlilar sifatida hisobga olishga qaror qilgan bo’lsa, bu holda u qisqa 
muddatli investitsiyalarni quyidagilar bo’yicha uzoq muddatlilar toifasiga o’tkazilishini 
amalga oshirish mumkin: 
1.  xarid va joriy qiymatlar yuzasidan eng kam baholash asosida mavjud farq xarajat sifatida 
tan olinadi;  
2.  agar ular ushbu qiymat bo’yicha avval aks ettirilgan bo’lsalar, joriy qiymat asosida uzoq 
muddatlilar toifasiga o’tkazilishi mumkin. 
Respublikamiz xalq xo’jaligida 21-buxgalteriya hisobining milliy andozasiga asoslanib 
yaratilgan yangi schyotlar rejasi 2002 yil 1 yanvardan boshlab chet el investitsiyasi 
kiritilgan xo’jalik yurituvchi sub’ekt va tashkilotlarda hamda auditorlik firmalarida kullanila 
boshlandi. 2003 yilning 1 yanvaridan boshlab byudjet tashkilotlari va banklardan tashqari 
mulkchilik shaklidan kat’iy nazar barcha xo’jalik yurituvchi sub’ekt va tashkilotlarda ushbu 
yangi schyotlar rejasi amaliyotda qo’llanilishi nazarda to’tilgan. 
"Buxgalteriya hisobi to’g’risida"gi qonunning 11-moddasiga binoan xo’jalik yurtuvchi 
sub’ekt buxgalteriya hisobi va hisoboti ma’lumotlarining to’g’riligi hamda ishonchliligini 
tasdiqlash uchun vaqti-vaqti bilan aktivlar va majburiyatlarni inventarizatsiya qilib turishi 
kerak. 
 
148

---

Inventarizatsiya – bu ma’lum bir vaqtga xo’jalik yurituvchi sub’ekt mablag’lari va 
ularning manbalarini haqikiy mavjudligini, inventarizatsiya qilinayotgan ob’ektni natura 
shaklida sanash, ya’ni koldiklarini hisoblash yoki hisob yozuvlarini tekshirish yuli bilan 
haqikiy qilingan xarajatlarni belgilash. 
Inventarizatsiya buxgalteriya hisobi usullaridan biri bo’lib, uning yordamida joriy 
hisob ma’lumotlarining to’g’riligi tekshiriladi, hisobda yo’l qo’yilgan xatolar aniqlanadi, 
hisobga olinmagan xo’jalik muomalalari hisobga olinadi, moddiy javobgar shaxslar 
javobgarligi ostida bo’lgan mablag’larning butligi nazorat qilinadi. 
Xo’jalik yurituvchi sub’ekt, tashkilot va muassasalar qimmatli qog’ozlarni 
inventarizatsiya o’tkazishda O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligining 833-sonli 
buyrug’i bilan ro’yxatdan o’tkazilgan 19-sonli BHMA "Inventarizatsiyani tashkil etish va 
o’tkazish"ga to’liq amal qiladilar. 
Quyidagi holatlarda inventarizatsiya muddatidan oldin o’tkazilishi shart: 
1.  Xo’jalik yurituvchi sub’ekt mol-mulkini ijaraga berish, sotib olish, sotish, shuningdek 
Davlat korxonasini aktsiyadorlik jamiyatiga aylantirish chog’ida;  
2. Moliyaviy hisobot tuzishdan oldin, lekin hisobot yilining 1 oktyabridan keyin 
inventarizatsiya qilingan mulk bundan mustasno;  
3.  Asosiy vositalar va tovar-moddiy zahiralarni qayta baholashda;  
4.  Moddiy javobgar shaxs o’zgarganida;  
5. Talon-taroj qilish yoki suiste’mol qilish, shuningdek, boyliklarning buzilishi bilan 
bog’liq faktlar aniqlanganida;  
6.  Yongin yoki tabiiy ofatlar sodir bo’lganida;  
7.  Xo’jalik yurituvchi sub’ekt tugatilayotganida tugatish balansini tuzish oldidan va boshqa 
hollarda. Tekshirish ko’lamiga ko’ra inventarizatsiya yoppasiga yoki tanlab 
o’tkaziladigan, o’tkazish vaqti bo’yicha rejalashtirilgan yoki to’satdan o’tkaziladigan 
inventarizatsiyalarga bo’linishi mumkin. Inventarizatsiyani o’tkazish uchun xo’jalik 
yurituvchi sub’ektda doimiy inventarizatsiya komissiyasi faoliyat yuritadi. Doimiy 
inventarizatsiya komissiyasi tarkibiga quyidagilar kiradi;  
8.  Xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbari yoki uning yordamchisi;  
9.  Bosh buxgalter;  
10. Boshqa mutaxassislar (muhandis, iqtisodchi va boshqalar);  
11. Ichki audit vakili. 
Doimiy harakatdagi komissiya asosan quyidagi vazifalarni bajaradi: 
a. Qiymatliklar butligini ta’minlash bo’yicha profilaktika ishlarini olib boradi; 
b. Inventarizatsiya o’tkazishni tashkil etadi, ishchi inventarizatsiya komissiyasi 
a’zolariga tegishli maslahat va ko’rsatmalar beradi; 
 
149

---

c. Inventarizatsiya natijalarining to’g’riligini tekshiradi; 
d. Inventarizatsiya o’tkazish tartibi bo’zilganida qaytadan inventarizatsiya o’tkazishga 
buyruq beradi; 
e. Kamomad va nobudgarchilik hollari bo’yicha moddiy-javobgar shaxslardan olingan 
tushuntirish xatlarini ko’rib chiqadi va tegishli choralar ko’rish bo’yicha takliflar beradi. 
Agar ish hajmi ko’p bo’lsa, mulklar va moliyaviy majburiyatlar inventarizatsiyasini bir 
vaqtning o’zida o’tkazish uchun xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbarining buyrug’i bilan 
quyidagi tarkibda ishchi inventarizatsiya komissiyasi tashkil etiladi: 
• 
inventarizatsiya o’tkazishni tayinlagan xo’jalik yurituvchi sub’ektning vakili (komissiya 
raisi);  
• 
mutaxassislar (tovarshunos, muhandis, texnolog, mexanik, ish yurituvchi, iqtisodchi, 
buxgalter va boshqalar). 
Ishchi inventarizatsiya komissiyasi quyidagi vazifalarni bajaradi: 
• 
moddiy boyliklar va pul mablag’larini saqlash va ishlatish joylarida inventarizatsiya 
o’tkazadi;  
• 
xo’jalik yurituvchi sub’ekt buxgalteriyasi bilan birga inventarizatsiya natijasini aniqlashda 
qatnashadi va kamomadni ortiqchasi bilan qoplash, shuningdek tabiiy kamayish normasi 
doirasidagi kamomadni hisobdan chiqarish bo’yicha takliflar ishlab chiqadi;  
• 
tovar-moddiy boyliklarni qabul qilish, saqlash va jo’natish. 
Ularning butligi hisobi va nazoratini yaxshilash, shuningdek normadan ortiq va 
foydalanilmaydigan moddiy qiymatliklarni sotish to’g’risida takliflar kiritadi. 
Ishchi inventarizatsiya komissiyasiga quyidagi majburiyatlar yuklatiladi: 
Inventarizatsiya natijasida aniqlangan mulklarning buxgalteriya ma’lumotlari bilan 
mavjud haqiqiysi orasidagi farqi quyidagicha tartibga solinadi. 
Aybdor shaxslardan qiymatliklarning ortiqcha chiqqanlik sabablari xususidagi 
tushuntirish xatlari olinadi: 
• 
qiymatliklarning qonunchilik bilan belgilangan norma doirasidagi kamomadi xo’jalik 
yurituvchi sub’ekt rahbarining buyrug’i bilan ishlab chiqarish, muomala xarajatlariga yoki 
moliyalashtirish (fondlar)ni kamaytirishga o’tkaziladi;  
• 
qimmatli qogozlar kamomadining aybdori aniqlanganida kamomad summasi aybdor 
shaxslardan undirib olinadi. Agar aybdor shaxslar aniqlanmasa yoki aybdor shaxslardan 
undirib olish sud orqali rad etilgan bo’lsa, kamomad va nobudgarchiliklardan ko’rilgan 
zararlar ishlab chiqarish, muomala xarajatlariga yoki moliyalashtirish (fondlar)ni 
 
150

---

kamaytirishga o’tkaziladi. Bunday zararlar kelgusida soliqka tortiladigan bazaga 
qo’shiladi. 
Investitsiyalar – bu xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning qimmatbaho qog’ozlarni sotib 
olish uchun qilingan xarajatlar hisoblanadi, ya’ni qo’shma sho’’ba xo’jalik yurituvchi 
sub’ektlari, aktsionerlik kapitallari va kooperativ xo’jaliklarga moliyaviy, asosiy, nomoddiy 
va boshqa aktivlarni qo’yish, shuningdek, boshqa xo’jalik yurituvchi sub’ekt va 
tashkilotlarga taqdim qilingan zayomlar ko’rinishidagi debitorlik qarzlari hisoblanadi. 
Hozirgi paytda Davlat korxonalari bilan bir qatorda xususiy, oilaviy, kooperativ 
(shirkat), kichik va ijara xo’jalik yurituvchi sub’ektlari, jamoat va boshqa turdagi xo’jalik 
yurituvchi sub’ektlar paydo bo’lishiga ruxsat etilgan. Shu munosabat bilan hamda xo’jalik 
yuritishning bozor iqtisodiyotiga o’tish munosabati bilan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar, 
tashkilotlar va shaxslar o’rtasidagi hisob-kitob muomalalarida har xil qimmatli qog’ozlardan 
foydalanish tobora kengayib boradi. 
Investitsiyalar bo’lingan muddatini hisobga olgan holda qisqa muddatli (bir yilgacha 
muddatga qo’yilgan qo’yilmalar) va uzoq muddatli (bir yildan oshiq muddatga) 
qo’yilmalarga bo’linadi. Bundan tashqari, investitsiyalarni u yoki bu kotegoriyaga olib 
borish, qimmatli qog’ozlarni safarbar qilish maqsadlariga bog’liq bo’ladi. Masalan, qayta 
sotish va yil davomida ulardan daromad olish maqsadida qo’lga kiritilgan, muddati bir 
yildan ortiq bo’lgan aktsiya va obligatsiyalar qisqa muddatli qo’yilmalarga tegishli bo’ladi. 
Investitsiyalarni amalga oshirilganligi haqida dalolat beruvchi hujjatlar, olingan 
aktsiyalar, har xil sertifikatlar, obligatsiyalar, qilingan investitsiyalar summalariga 
guvohnomalar, zayomlarni berish uchun shartnomalar kiradi. 
Investitsiya qilingan summalarga xo’jalik yurituvchi sub’ektlar huquqlarini 
tasdiqlovchi hujjatlar olinmagan investitsiyalar mablag’lari umumlashtirilgan holda hisobga 
olinadi. Qimmatli qog’ozlarni sotilganligini tasdiqlovchi hujjatlar — bu oldi-sotdi aktlari, 
to’lov topshiriqnomalari, qaysiki obligatsiyalarni to’lanishini va berilgan zayomlarni 
qaytarilishini tasdiqlaydilar. 
Buxgalteriya hisobida investitsiyalarni yuritish, qimmatbaho qog’ozlarni sotish va 
olish, ularni hisobini ikki xil tarzda yuritiladi: 
f. qisqa muddatli investitsiyalar (bir yilgacha muddatda); 
g. uzoq muddatli investitsiyalar (bir yildan oshiq muddatga). 
5800 - "Qisqa muddatli investitsiyalar" schyoti xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning bir 
yildan ortiq bo’lmagan muddatga, ya’ni qisqa muddatga boshqa xo’jalik yurituvchi 
sub’ektlarning qimmatli qog’ozlariga, davlat va mahalliy zayomlarning foizli 
obligatsiyalariga hamda xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan barcha xo’jalik yurituvchi 
sub’ektlarga berilgan zayomlarga qilingan qo’yilmalari(investitsiyalari) va ularning 
 
151

---

harakatini umumlashtirish uchun xizmat qiladi. Bunda foizli obligatsiyalar va shu kabi 
qimmatli qog’ozlar hamda boshqa xo’jalik yurituvchi sub’ektlarga berilgan zayomlarga 
qo’yilmalar "Qisqa muddatli investitsiyalar" schyotida hisobga olinishi uchun ularni uzish 
muddati bir yildan ortiqbo’lmasligi shart qilib qo’yilgan. Uzish (koplash) muddati 
belgilanmagan boshqa qimmatli qog’ozlar "Qisqa muddatli investitsiyalar" schyotida 
hisobga olinishi uchun bu qo’yilmalardan daromadning olinishi bir yildan ortiq muddatga 
mo’ljallanmagan bo’lishi shart. 
Qisqa muddatli investitsiyalarni hisobga oluvchi schyotlar bo’yicha analitik hisob ikki 
xil xususiyatini e’tiborga olgan holda olib boriladi: 
h. qisqa muddatli investitsiyalarning turlari bo’yicha; 
i. qo’yilmalar amalga oshirilgan ob’ektlar bo’yicha (qimmatbaho qog’ozlarni sotuvchi 
xo’jalik yurituvchi sub’ektlar, va xokazolar). 
Analitik hisobning tuzilishi qisqa muddatli qo’yilmalarning mamlakat hududidagi va 
xorijdagi ob’ektlari bo’yicha ma’lumotlarga ega bo’lishini ham ta’minlash kerak. 
Boshqa xo’jalik yurituvchi sub’ektlar ustav kapitaliga investitsiyalar qilinganda hamda 
qimmatli qog’ozlar sotib olinganda pul mablag’lari schyoti debetlanadi. 
Aktsiyalar bo’yicha olingan daromadlar summalari, obligatsiyalar bo’yicha foizlar, 
hisob-kitob schyotida 9710 "Favqulodda foyda(zarar)"larning schyotlari bilan 
korrespondentsiyalangan holda hisobga olinadi. Bunda quyidagi provodka beriladi: 
Debet - 5110, Kredit - 9710. 
Misol. 
Xo’jalik yurituvchi sub’ekt o’zining filialiga 100000 so’m miqdorida foizsiz zayom 
taqdim etdi. Bunda quyidagi provodka beriladi: 
Debet – 5810 "Qisqa muddatli investitsiyalar" — 100000. 
Kredit – 5110 "Hisob-kitob schyoti" — 100000 so’m. 
Zayomni qaytarilgan holatda buxgalteriya provodkasining aksi beriladi. 
Xo’jalik yurituvchi sub’ekt aktivida mavjud bo’lgan aktsionerlik jamiyatlaridan sotib 
olingan aktsiya yoki obligatsiyalar turli xil sabablar bilan sotilishi mumkin: 
• 
aktsiya ko’zlangan daromadni keltirilmaganda;  
• 
aktsiya yoki obligatsiyalar uzoq davr mobaynida daromad olish uchun emas, balki ushbu 
qimmatli qog’ozlarni kelgusida sotish natijasida daromad olish uchun sotib olingan bo’lsa. 
Misol. 
1. Brokerlik kontorasi fond birjasida kelgusida sotish maqsadida aktsionerlik 
jamiyatining aktsiyalarini 200000 so’mga 20 dona sotib oldi: 
Debet - 5810 "Qisqa muddatli investitsiyalar" — 200000. Kredit- 5110 "Hisob-kitob 
schyoti" — 200000so’m. 
 
152

---

2. Brokerlik kontorasi oldin sotib olgan 20ta aktsiyasini sotish bahosida 250000 so’mga 
sotdi: 
Debet - 5110 "Hisob-kitob schyoti" — 250000so’m; 
Kredit - 9210 "Asosiy vositalar tugatilishi" — 250000so’m. 
3. Sotib olingan aktsiyalarning balans narxi hisobdan chiqarildi — 200000 so’m: 
Debet - 9220 "Boshqa aktivlarni tugatilishi" — 200000so’m. Kredit - 5810 "Qisqa 
muddatli investitsiyalar" — 200000. 
4. Amalga oshirilgan muomalaning moliyaviy natijasi: 
250000 – 200000 = 50000 so’mga quyidagi provodka beriladi: 
Debet - 9220 "Boshqa aktivlarni tugatilishi" — 50000 so’m; 
Kredit - 9710 "Favqulodda foyda (zarar)lar schyoti" — 50000 so’m. 
Obligatsiyalarni sotib olish uchun qilingan xarajatlar summasi o’rtasidagi va ularni 
aylanish davri mobaynidagi nominal qiymatidagi farqi bir xilda(har oyda) xo’jalik faoliyati 
natijalariga olib boriladi. Bunda ikki xil variant bo’lishi mumkin: obligatsiya nominal 
qiymatidan kattaroqqiymatga sotib olindi. 
Bu holatda amaldagi qiymatlar o’rtasidagi farqni bir qismini har oyda zararga o’tkazish 
yo’li bilan nominalga etkaziladi. 
• 
obligatsiya nominaldan kamroq bo’lgan qiymatga sotib olingan bo’lsa, ya’ni chegirma 
asosida. Bu xildagi variantda, sotib olish qiymati, o’zish vaqti kelguncha, har oydagi 
farqlarning bir qismini xo’jalik yurituvchi sub’ekt foydasiga hisoblash yo’li bilan 
nominalga etkaziladi. Qisqa muddatli obligatsiyalar va boshqa shu turdagi qimmatli 
qog’ozlar uchun amalda pul mablag’larini olgunga qadar foydaga foizlarni hisobga 
kiritishga yo’l qo’yish mumkin. Misol.  
• 
xo’jalik yurituvchi sub’ekt 5ta obligatsiyani 250000 so’mga sotib oldi, ularni nominal 
qiymati — 230000 so’m. Obligatsiyaning o’zish muddati 10 oy. 
Amaldagi va nominal qiymatlar o’rtasidagi farq 20000 so’mni tashkil kiladi. Ushbu 
farq 10 y ichida qoplanishi kerak. 
Har oyda uchirish summasi 2000 so’mni (20000 : 10) tashkil qiladi. har oyda bu 
summaga quyidagicha yozuv qilinadi: 
Debet 9710 "Favkulotda foyda (zarar)lar schyoti" — 2000 so’m. Kredit 5800 "Qiska 
muddatli investitsiyalar schyoti" - 2000 Bu yo’l bilan, o’zish muddati etib kelganda 
amaldagi qiymat nominalga etadi. 
Nominal qiymati 250000 so’m bo’lgan 5 ta obligatsiya 230000 so’mga sotib olindi. 
Muddati o’zish (qoplash) vaqti 10 oy. Bu holda har oyda farq summasiga quyidagi farq 
summasiga quyidagi buxgalteriya provodkasi beriladi: 
Debet 5810 "Qisqa muddatli investitsiyalar" — 2000so’m. 
 
153

---

Kredit 9710 "Favkulotda foyda (zarar)lar schyoti" — 2000so’m. 
5810 - "Qimmatli qog’ozlar" schyotida aktsiyalarga, davlatning foizli aktsiyalariga va 
mahalliy qarzlarga, shuningdek boshqa qimmatli qog’ozlarga qo’yilgan qisqa muddatli 
investitsiyalarnng holati va harakati hisobga olinadi. 
Obligatsiya va boshqa qimmatli qog’ozlar 5810 - "Qimmatli qog’ozlar" schyotiga sotib 
olish qiymatida kirim qilinadi. 
Qimmatli qog’ozlarni sotishdan ko’rilgan moliyaviy natijalar 9590 - "Boshqa 
moliyaviy faoliyatlardan olingan daromadlar" schyotining kreditida yoki 9690 - "Boshqa 
moliyaviy faoliyatlar bo’yicha xarajatlar" schyotining debetida aks ettirladi. 
5830 - "Berilgan qisqa muddatli qarzlar" schyotida xo’jalik yurituvchi sub’ektnning 
boshqa xo’jalik yurituvchi sub’ektlrga qisqa muddatga bergan pul mablag’lari yoki boshqa 
qarzlarning holati hisobga olinadi. 
Berilgan qarzlar 5830 - "Berilgan qisqa muddatli qarzlar" schyotining debeti va pul 
mablag’lari schyotlarining kreditida aks ettiriladi. Qarzlarning qaytarilishi pul mablag’lari 
schyotlarining debetida va 5830 schyotining krediti bo’yicha aks ettiriladi. 
5890 - "Boshqa joriy investitsiyalar" schyotida xo’jalik yurituvchi sub’ektning bank va 
boshqa omonatlarga so’mda va xorijiy valyutadagi qo’yilmalarning harakati hisobga 
olinadi. 
Omonatlarga pul mablag’larining o’tkazilishi 5890 schyotining debetida va tegishli pul 
mablag’lari schyotining kredita bo’yicha aks ettiriladi.