Microsoft Word Moliyaviy hisob

Favqulotda foyda va zararlar hisobi 
Favqulotda hodisalar hisobi quyidagi hisob varaqdarda aks ettiriladi: 
9710 "Favqulotda foydalar" 9720 "Favqulotda zararlar". Zararlar singari favqulodda 
daromadlar ham uchta mezonga muvofiq, bo’lishi kerak: 
• 
juda kamyob (lekin muhim) hodisa bo’lish;  
• 
xo’jalik yurituvchi sub’ektning odatiy faoliyati bilan xech qanday aloqaga ega bo’lmaslik;  
• 
xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariyatining qarorlariga bog’liq, bo’lmaslik. 
Ushbu asosiy mezonlarni e’tiborga olib, shuni ham unutmaslik kerakki. ular juda kup 
hollarda qanday daromadlarni (zararlarni) Favqulotda (ekstraordinar) deb topish mumkin 
degan savolga batafsil javob bermaydi. Na soliqka oid, na buxgalteriya qonunlari bu 
masalani xal etmaydi, holbuki buxgalteriya hisobi xalqaro standartlarida u ancha aniq, 
ta’riflangan. Masalan, favqulodda moddalarga quyidagilar: mol-mulkni tortib olish 
natijalari, yirik baxtsiz xodisalar oqibatlari, joriy etilgan qonunlar yoki me’yoriy hujjatlarga 
muvofiq taqiqlar natijasida yuzaga kelgan zararlar va hokazolar kiritiladi. 
Tabiy ofatlardan keyin inventarlash chog’ida aniqlangan TMZlar etishmasligini aks 
ettirish favqulotda daromadlar va xarajatlar hisob varaqalaridan foydalanishga misol 
bo’lishi mumkin; 
Dt 9720 "Favqulotda zararlar" 
Kt 1010 "Xom ashyo va TMZlar". 
Soliq va yigimlarni to’lash uchun foydani ishlatish quyidagi hisobvaraqlarda amalga 
oshiriladi; 
9810 "Daromad (foyda) solig’i bo’yicha xarajatlar" 
9820 "Foydadan boshqa soliq va yig’imlar bo’yicha xarajatlar". 
9810, 9820 - hisobvaraqlar debeti bo’yicha daromad (foyda) solig’i, yagona soliq yalpi 
tushumdan yagona soliq, infratuzilmani rivojlantirish solig’ini hisoblab yozish byudjetga 
to’lovlar bo’yicha qarzni xisobga olishning tegishli hisobvaraqlari bilan 
korresppndentsiyada aks ettiriladi. Ushbu hisobvaraqlar hisobot yili tugagach, yillik 
buxgalteriya hisobotinn tuzish chog’ida 9910-"Yakuniy moliyaviy natija"hisobvarag’i 
debetiga yopiladi. 
Buxgalteriya hisobi milliy standartlari pa 21-son BKMSga ko’ra hisobot davri uchun 
daromad (foyda) solig’i bo’yicha xarajatlar vaqt farqlari soliq samarasining hisobi asosida 
belgilaiadi. 
Biz uchun yangi bo’lgan ba’zi bir tushunchalarga tuxtaymiz. 
Daromad (foyda) solig’i bo’yicha xarajatlar 
 
186

---

• 
hisob siyosatiga muvofiq, xisoblab chiqariladigan daromad (foyda) solig’i summasi 
(9810-hisobvaraq). 
To’lanadigan daromad (foyda) solig’i - soliq to’g’risidagi qonunlarga binoan hisoblab 
chiqariladigan daromad (foyda) solig’i summasi (6410-hisobvaraq). 
Keyinga koldirilgan soliq majburiyati- soliq solinadigan vaqt farqlariga nisbatan 
kelgusi davrlarda to’lanadigan daromad (foyda) solig’i summasi (6250, 7250-
hisobvaraqlar). 
Keyinga koldirilgan soliq talabi - chegiriladigan vaqt farqlariga nisbatan kelgusi 
davrlarda koplanadigan daromad (foyda) solig’i summasi (0950, 3210-hisobvaraqlar). 
Kelgusi davrlarda keyinga koldirilgan soliq talabining hisobi ushbu davrlarda soliq 
solinadigan daromadning kamayishida ifodalanadi. Keyinga koldirilgan soliq majburiyati 
kelgusida soliq solinadigan daromadni ko’paytiradi. 
Masalan, xo’jalik yurituvchi sub’ektning soliq solinadigan daromadi hisobot davrida 
850 ming so’mni, 3210 -"Vaqt farqlari bo’yicha muddati kechiktirilgan daromad (foyda) 
solig’i hisobvarag’i bo’yicha saldo 80 ming so’mni tashkil egadi. Buning ma’nosi shuki, 
o’tgan hisobot davrlarida soliq solinadigan daromad balans foydasidan katta bo’lgan, 
xo’jalik yurituvchi sub’ekt esa byudjetga hisob siyosatiga ko’ra hisoblab yozilganidan 80 
ming so’m ko’p summani to’lagan. 
Muddati kechiktirilgan daromad (foyda) solig’i summasi bo’lmasa, aytaylik, vaqt 
farqlari bo’yicha 3210-hisobvaraqda byudjetga 850 000 x 20% = 170000 so’m to’lanishi 
kerak edi. Biroq 3210-hisobvaraq bo’yicha saldo bu summani kamaytiradi va xo’jalik 
yurituvchi sub’ekt byudjetga 80000 so’mni kam to’laydi: 
Dt 6410 "Daromad (foyda) solig’i bo’yicha byudjetdan qarz" 80 000 
Kt 3210 "Vaqt farqlari bo’yicha muddati kechiktirilgan daromad (foyda) solig’i" 80 
000. 
Demak, xo’jalik yurituvchi sub’ekt unga nisbatan chegirmalar amalga oshirilishi 
mumkin bo’lgan, etarlicha soliq, solinadigan daromadni ishlab topgan takdirdagina xo’jalik 
yurituvchi sub’ekt soliq, to’lovlarini qisqartirish shaklida iktisodiy foyda oladi. Shuning 
uchun xo’jalik yurituvchi sub’ekt unga nisbatan chegiriladigan vaqt farqlari ishlatilishi 
mumkin bo’lgan soliq solinadigan daromad olishi extimoli mavjud bo’lganda keyinga 
koldirilgan soliq, talabini tan olishdan ma’no bor. 
Biroq, agar xo’jalik yurituvchi sub’ekt etarlicha soliq solinadigan daromadni ishlab 
topmasa, me’yoriy hujjatlardan u chegiriladigan vaqt farqlarini keyingi davrlarga o’tkaza 
olishi mumkinligi ravshan emas. Agar o’tkaza olsa, oldindagi kancha davrlarga o’tkazishi 
anik, emas. 
 
187

---

Bundan shunday xulosa kelib chikadiki, ayniksa chegirilayotgan vaqt farqlarini keyingi 
davrlarga o’tkazish imkoniyatlari chegaralangan bo’lsa, xo’jalik yurituvchi sub’ektlar 
soliqlarni rejalashtirishning turli variantlaridan foydalanishlari kerak. 
Qaralayotgan holatda soliqlarni rejalashtirish imkoniyatlari - xo’jalik yurituvchi 
sub’ekt avvalgi davrlardan o’tkazilgan vaqt, farqlarini chegirish uchun tegishli davrda soliq 
solinadigan daromadni yaratish yoki kupaytirish uchun amalga oshirishi mumkin bo’lgan 
harakatlardir. 
Soliq solinadigan daromad keltiradigan biror-bir boshqa investitsiya olish uchun soliq 
solinmaydigan daromad (masalan, davlat qimmatli qog’ozlaridan daromad) keltiradigan 
aktivni sotish bilan ham yaratilishi mumkin. 
Yana bir marta ta’kidlash zarurki, 21-son BHMS vaqt farqlarini aks ettirish qismida 
soliq qonunchiligi bilan bog’lanmagan, zero unda vaqt farqlarining soliq hisobi tushunchasi 
mavjud emas. Shu sababli 21-son BXMS mazkur qismida xozirda buxgalteriya hisobi 
amaliyotida foydalanilishi mumkin emas. Yaqin orada bunga imkon yaratiladi deb umid 
kilamiz. 
9820 - hisobvaraq, xo’jalik yurituvchi sub’ektlar foydasidan to’lanadigan boshqa 
soliqlarni hisoblab yozishlarni aks ettirish uchun ishlatiladi. Masalan, infratuzilmani 
rivojlantirish solig’i quyidagicha hisoblab yoziladi: 
Dt 9820 "Foydadan boshqa soliqlar va yig’imlar bo’yicha xarajatlar" 
Kt 6410 "Byudjetdan to’lovlar bo’yicha qarz". 
9910 - "Yakuniy moliyaviy natija" hisobvarag’i hisobot yilida xo’jalik yurituvchi 
sub’ekt faoliyatining Yakuniy moliyaviy natijasini shakllantirish to’g’risidagi axborotni 
umumlashtirish uchun muljallangan. Yakuniy moliyaviy natija (foyda yoki zarar) faoliyat 
ushbu turlari bo’yicha xarajatlar summasiga kamaytirilgan asosiy faoliyat bo’yicha 
daromadlar, moliyaviy faoliyat bo’yicha daromadlar va favqulodda daromadlarning 
moliyaviy natijasidan jamlanadi. 9910-hisobvaraq debeti bo’yicha xo’jalik yurituvchi 
sub’ekt zararlari (xarajatlari), krediti bo’yicha esa - foydasi (daromadlari) aks ettiriladi. 
Hisobot davri uchun debet va kredit aylanmalarini kiyoslash hisobot davrining Yakuniy 
moliyaviy natijasini ko’rsatadi. Har bir hisobot davrining oxirida 9910-"Yakuniy moliyaviy 
natija"hisobvarag’ining debet va kredit tomonlari ko’rsatkichlari kushiladi va hisobot davri 
uchun umumiy balans foydasi (yoki zarari)ni tavsiflaydigan, ushbu hisobvaraq bo’yicha 
umumiy saldo hisoblanadi. 
Hisobot yili tugagach, yillik buxgalteriya hisobotini tuzish chog’ida 9910 - "Yakuniy 
moliyaviy natija" hisobvarag’i yopiladi. Hisobot yilining sof foydasi (zarari) 9910 - 
hisobvaraqdan 8710 - "Hisobot yilining taksimlanmagan foydasi (zarari) "hisobvarag’ining 
debetiga (zarar) yoki kreditiga (sof foyda) o’tkaziladi. 
Foyda olinganda: 
 
188

---

Dt 9910 "Yakuniy moliyaviy natija" 
Kt 8710 "Hisobot davrining taksimlanmagan foydasi (koplanmagan zarar)" 
Zarar kilganda: 
Dt 8710 "Hisobot davrining taksimlanmagan foydasi (koplanmagan zarari)" 
Kt 9910 "Yakuniy moliyaviy natija".