SAVOLGA JAVOB: Akkreditlashni o‘tkazishning umumiy tartibi
Akkreditlash jаrаyonini 4 bosqichga bo‘lish mumkin. Har biri standart
prоsеdurаlаrdan iborat. Butun akkreditlash jarayonini 4 bosqichga bo‘lish mumkin. Har
bir bosqich standart prоsеdurаdan iborat. Davo berish bosqichi quyidagilarni o‘z ichiga
oladi:
a)
sinov labоratoriyasining yoki sertifikatlashtirish idorasining
ushbu idoradagi akkreditlash imkoniyati, uni o‘tkazish talab va qoidalari haqidagi
so‘rovi. Akkreditlash idorasi davogarga kerakli informasion materiallarni yuboradi;
b)
idora va davogar orasidagi informasion materiallar bilan
tanishib chiqаndan keyin akkreditlash bo‘yicha yana bir bor kengayishi;
c)
alohida forma bo‘yicha akkreditlash so‘rovi. So‘rovda
davogar akkreditlash sohasini ko‘rsatadi (rejalashtirilayotgan mahsulot va
xizmatlarning turi yoki tekshiruvlar turini akkreditlash), akkreditlash prоsеdurаsini
o‘tkazish bo‘yicha majburiyatlar keltirilishi va natijasi qanday bo‘lishidan qatiy nazar
uning xarajatlari qoplanishi. So‘rovning namunaviy shаkli D ilоvаda keltirilgan;
2-SAVOLGA JAVOB:
3-SAVOLGA JAVOB. Ishlаb chiqаrish vа uning tаrmоqlаridа
mеtrоlоgik xizmаt vа tа’minоt
O‘lchаsh infоrmаsiyasigа nаfаqаt miqdоr bo‘yichа tаlаblаr, bаlki sifаt
bo‘yichа hаm tаlаblаr qo‘yilаdi. Bungа uning (o‘lchаshning) аniqligi, ishоnchliligi, tаn
nаrxi vа sаmаrаdоrligi kаbi tаvsiflаr kirаdi.
Bu sifаt tаvsiflаrining bаrchаsining аsоsidа mеtrоlоgik tа’minоt yotаdi.
Mеtrоlоgik tа’minоtni shundаy tа’riflаsh mumkin:
o‘lchаshlаr birliligini tа’minlаsh vа tаlаb etilgаn аniqlikkа erishish
uchun zаrur bo‘lgаn tеxnikаviy vоsitаlаr, tаrtib vа qоidаlаrning, mе’yorlаrning, ilmiy
vа tаshkiliy аsоslаrning bеlgilаnishi vа tаdbiq etilishi.
Ushbu tаvsifdаn kеlib chiqib аytish mumkinki, mеtrоlоgik tа’minоtning
vаzifаsigа quyidаgilаr yuklаtilgаn:
-
o‘lchаsh vоsitаlаrining ishgа yarоqliligini tаshkil etish,
tа’minlаsh vа tаdbiq etish;
-
o‘lchаshlаrni аmаlgа оshirish, uning nаtijаlаrini qаytа
ishlаsh vа tаvsiya etish bоrаsidаgi mе’yoriy hujjаtlаrni ishlаb chiqish vа tаdbiq etish;
-
hujjаtlаrni ekspеrtizаdаn o‘tkаzish;
-
o‘lchаsh vоsitаlаrining dаvlаt sinоvlаri;
-
o‘lchаsh vоsitаlаrining vа uslublаrining mеtrоlоgik
аttеstаsiyasi vа hоkаzоlаr.
4-SAVOLGA JAVOB: Kattalik kattaliklarning o’lchamliligi
Катталик
- сифат томонидан кўпгина физикавий объектларга
(физикавий тизимларга, уларнинг ҳолатларига ва уларда ўтаётган жараёнларга)
нисбатан умумий бўлиб, миқдор томонидан ҳар бир объект учун хусусий бўлган
хоссадир. Таърифда келтирилган хусусийлик бирор объектнинг хоссаси
иккинчисиникига нисбатан маълум даражада каттароқ ёки кичикроқ бўлишини
ифодалайди. Биз ўрганаётган метрология фани айнан мана шу катталиклар,
уларнинг бирликлари, ўлчаш техникасининг ривожланиши билан чамбарчас
боғлиқдир. “Катталик” атамасидан хоссанинг фақат миқдорий томонини
ифодалаш учун фойдаланиш тўғри эмас (масалан, “масса катталиги”, “босим
катталиги” деб ёзиш), чунки шу хоссаларнинг ўзи катталик бўлади. Бунда
“катталик ўлчами” деган атамани ишлатиш тўғри ҳисобланади. Масалан, маълум
жисмнинг узунлиги, массаси, электр қаршилиги ва ҳоказолар.
Катталикнинг ўлчамлиги
деб, шу катталикнинг тизимдаги асосий катталиклар
билан боғлиқлигини кўрсатадиган ва пропорционаллик коэффициенти 1 га тенг
бўлган ифодага айтилади. Катталикларнинг ўлчамлигини dimension - ўлчам,
ўлчамлик маъносини билдирадиган (ингл.) сўзга асосланган ҳолда dim символи
билан белгиланади. Одатда, асосий катталикларнинг ўлчамлиги мос ҳолдаги бош
ҳарфлар билан белгиланади, масалан, dim l = L; dim m = M; dim t = T.
5-SAVOLGA JAVOB: Катталикларнинг бирликлари. Xалқаро бирликлар
тизими
Катталикнинг асосий бирлиги
деб бирликлар тизимидаги
иҳтиёрий равишда танланган асосий катталикнинг бирлигига айтилади. Бунга
мисол қилиб, LMT - катталиклар тизимига тўғри келган МКС бирликлар
тизимида метр, килограмм, секунд каби асосий бирликларни олишимиз мумкин.
Халқаро бирликлар тизими
1960 йили ўлчов ва
оғирликларнинг XI Бош конференцияси Халқаро бирликлар тизимини қабул
қилган бўлиб, мамлакатимизда буни SI (SI - Systeme international) халқаро тизими
деб юритилади. Кейинги Бош конференцияларда SI тизимига бир қатор
ўзгартиришлар киритилган бўлиб, ҳозирги ҳолати ва бирликларга қўшимчалар ва
кўпайтиргичлар ҳақидаги маълумотлар 2.1- ва 2.2- жадвалларда келтирилган
6-SAVOLGA JAVOB: Маҳсулот ва xизматларни сертификатлаштириш
тартиби.
Маълумки, 1993 йилнинг 28 декабрида Президентимиз
томонидан кетма-кет учта, яъни “Стандартлаштириш тўғрисида”, “Метрология
тўғрисида” ва “Маҳсулот ва хизматларни сертификатлаштириш” Қонунлари
имзоланган эди. Бу қонунларнинг ҳаётга тадбиқ этилиши республикамиздаги
мавжуд метрология хизматини янги ривожланиш босқичига кўтарилишига асос
бўлди. Шулардан бири, яъни “Метрология тўғрисида” ги қонун устида бироз
тўхталиб ўтамиз.
7-SAVOLGA JAVOB: Метрология бўйича асосий атамалар
Метрологияда бот-бот ишлатиладиган айрим тушунчалар
қуйидагилардан иборат:
Метрология
– ўлчашлар, уларнинг бирлилигини
таъминлаш усуллари ва воситалари ҳамда керакли аниқликка эришиш йўллари
ҳақидаги фан.
Назарий метрология
– метрологиянинг фундаментал
асосларини ишлаб чиқиш предмети бўлган соҳасидаги метрология бўлими
Қонунлаштирувчи метрология – метрология бўйича миллий
идора фаолиятига қарашли ва бирликлар, ўлчаш усуллари, ўлчаш воситалари ва
ўлчаш лабораторияларига давлат талабларини ўз ичига олган метрология қисми.
Амалий метрология – назарий метрология ишланмаларини ва
қонунлаштирувчи метрология қоидаларини амалий қўлланиш масалалари билан
шуғулланувчи метрология бўлими.
Катталик – сифат жиҳатидан ажратилиши ва миқдор жиҳатидан
аниқланиши мумкин бўлган ҳодисалар, моддий тизим, модданинг хоссасидир.
8.
ЖАВОБИ Метрология ва стандартлаштириш бўйича xалқаро ташкилотлар.
Birinchi standartlashtirish milliy tashkiloti – Britaniya Assotsiatsiyasi (Britich
Enginezing Standards Accociation) 1901 yilda tashkil etilgan bo‘lib, biroz keyinroq,
birinchi jahon urushi davrida Daniya byurosi, Germaniya qumitasi (1918 y), Amerika
qumitasi (1918 y) va boshqalar tashkil topdi.
Standartlashtirish sohasidagi ishlar xalqaro markaz kerakligini taqozo qildi. Shu
maqsadda 1926 yili standartlashtirish milliy tashkilotlarning Xalqaro Assotsiatsiyasi
(ISA) paydo bo‘ldi. ISA ning tarkibiga 20 ta mamlakat vakillari kirdi.
1938 yili Berlin shahrida standartlashtirish boyicha Xalqaro sezd ochildi. Unda
texnikaning turli sohalari boyicha 32 ta qumita va kichik qumitalar tuzildi. 1939 yili
boshlangan ikkinchi jahon urushi ISA ning faoliyatini to‘xtatib qoydi.
Hozirgi Xalqaro standartlashtirish tashkiloti (International Standards Organization)
1946 – 1947 yillari tashkil topdi, uni qisqacha ISO deb yuritiladi. Bu nufuzli tashkilot
Birlashgan Millatlar Bosh Assambleyasi tarkibida faoliyat ko‘rsatib, rivoj topmoqda.
ISO ning tuzilishidan ko‘zda tutilgan asosiy maqsad – xalqaro miqyosdagi mol
almashinuvida va o‘zaro yordamni yengillashtirish uchun dunyo ko‘lamida
standartlashtirishni rivojlantirishga ko‘maklashish hamda aqliy, ilmiy, texnikaviy va
iqtisodiy faoliyatlar sohasida hamdo‘stlikni rivojlantirishdir.
Bu maqsadlarni amalga oshirish uchun:
- dunyo ko‘lamida standartlarni va ular bilan bog‘liq bo‘lgan sohalarda
uyg‘unlashtirishni yengillashtirish uchun choralar ko‘rish;
- xalqaro standartlarni ishlab chiqish va chop etish (agar har bir standart uchun
uning faol tashkiliy va kichik qumitalarining ikkidan uch qismi ma’qullab ovoz bersa va
umumiy ovoz beruvchilarning to‘rtdan uch qismi yoqlab chiqsa, standart ma’qullanishi
mumkin);
- o‘z qumita a’zolarining va texnikaviy qumitalarning ishlari haqida axborotlar
almashinuvini tashkil qilish;
- sohaviy masalalar boyicha manfaatdor bo‘lgan boshqa xalqaro tashkilotlar bilan
hamkorlik qilish ko‘zda tutiladi.
ISO rahbar va ishchi qumita idoralaridan tashkil topgan. Rahbar idoralari tarkibiga
Kengashning yuqori idorasi – Bosh Assambleya, Kengash, ijroiya byurosi, texnikaviy
byuro, kengashning texnikaviy qumitalari va markaziy sekretariati kiradi
9-Javob Muntаzаm xаtоliklаrni kаmаytirish usullаri
Umumаn, muntаzаm xаtоlikni yo‘qоtish yo‘li bir аniq ishlаb
chiqilmаgаn. Lеkin, shungа qаrаmаy, muntаzаm xаtоlikni kаmаytirishni bа’zi bir
usullаri mаvjud.
1.
Xаtоliklаr chеgаrаsini nаzаriy jihаtdаn bаhоlаsh
, bu uslub
o‘lchаsh uslubini, o‘lchаsh vоsitаlаrining xаrаktеristikаlаrini, o‘lchаsh tеnglаmаsini vа
o‘lchаsh shаrоitlаrini аnаliz qilishgа аsоslаnаdi. Mаsаlаn: o‘lchаsh аsbоbining
pаrаmеtrlаri yoki tеkshirilаyotgаn zаnjirning ish rеjimini bilgаn hоldа biz uning
tuzаtmаsini (xаtоligi) tоpishimiz mumkin. Xаtоlik, bundа, аsbоbning istе’mоl qiluvchi
quvvаtidаn, o‘lchаnаyotgаn kuchlаnishning chаstоtаsini оshishidаn hоsil bo‘lishi
mumkin.
2.
Xаtоlikni o‘lchаsh nаtijаlаri bo‘yichа bаhоlаsh.
Bundа o‘lchаsh
nаtijаlаri hаr xil prinsipdаgi usul vа o‘lchаsh аppаrаturаsidаn (vоsitаlаridаn) оlinаdi.
O‘lchаsh nаtijаlаri оrаsidаgi fаrq - muntаzаm xаtоlikni xаrаktеrlаydi. Bu uslub yuqоri
аniqlikdаgi o‘lchаshlаrdа ishlаtilаdi.
3.
Hаr xil xаrаktеristikаgа egа bo‘lgаn, lеkin bir xil fizikаviy
prinsipdа ishlаydigаn аppаrаturа yordаmidа o‘lchаsh usuli.
Bundа o‘lchаsh ko‘p
mаrоtаbа tаkrоrlаnib, o‘lchаsh nаtijаlаri muntаzаm stаtistikа usuli yordаmidа hаm
ishlаnаdi.
4.
O‘lchаsh аppаrаturаsini ishlаtishdаn оldin sinоvdаn o‘tkаzish.
Bu
usul hаm аniq o‘lchаshlаrdа ishlаtilаdi.
5.
Muntаzаm xаtоliklаrni kеltirib chikаruvchi sаbаblаrni yo‘qоtish
yo‘li.
Mаsаlаn: tаshqi muhit tеmpеrаturаsi o‘zgаrmаs qilib sаqlаnsа, o‘lchаsh vоsitаsini
tаshqi mаydоn tа’siridаn himоyalаsh mаqsаdidа ekrаnlаshtirilsа, mаnbа kuchlаnishi
turg‘unlаshtirilsа (stаbillаshtirilsа) vа h.k.
6.
Muntаzаm xаtоlikni yo‘qоtishning mаxsus usulini qo‘llаsh:
o‘rin
аlmаshlаsh (o‘rindоshlik), diffеrеnsiаl usuli, simmеtrik kuzаtishlаrdаgi xаtоliklаrni
kоmpеnsаsiyalаsh usuli.
10-JAVOB: PUTUR YETKAZMASDAN NAZORAT QILISH
MOHIYATI.
Bugungi kunga kelib amaliyotda putur etkazmasdan nazorat qilishni
(PEN) qo‘llash bir qator afzalliklarga, qolaversa iqtisodiy samaradorliklarga ega
ekanliklari ko‘pchilik hollarda tasdiqlanmoqda.
Masalan:
1. Er ostidan o‘tkazilgan quvurlardagi nosozliklarni bartaraf etishda PEN
qo‘llash bilan faqat kerakli joylarda ta’mirlash ishlari o‘tkaziladi va bu bilan bir qator
mablag‘lar tejalishiga erishiladi.
2. Er ustidagi qurilish inshoatlarida PEN o‘tkazish, ularni avariya tufayli
buzilishidan yoki ularni ataylab buzib, yangitdan tiklashga nisbatan ancha kam mablag‘
talab etiladi. Bunda faqatgina iqtisodiy samaragina emas, balki insonlarning hayot
xavfsizliklari ham muhofaza qilinishligi ham ahamiyatlidir.
3. Qurilish inshoatlari, temir yo‘l ko‘priklari, er osti va er usti
kommunikatsiyalari va shularga o‘xshash ob’ektlarni ma’lum yillar intervallarida PEN
ko‘rigidan o‘tkazib turish, ulardan foydalanishning xavfsizligini ta’minlashi va
shuningdek zaruriy ta’mirlash ishlarini o‘z vaqtida o‘tkazilishini, bular natijasida
falokat tufayli ko‘rilishi mumkin bo‘lgan talofatlarni oldi olinishi mumkinligini
ta’kidlaydi.
Bugungi kun muxandislari zamonaviy texnologiya va texnikadan
foydalanishga, texnologik jarayonlar avtomatik boshqaruvini joriy etishga, jahon
bozorida raqobatbardosh bo‘lgan, yuqori sifatli mahsulotlar ishlab chiqarishni
jadallashtirishga xizmat qilishlari kerak. Ular oldida fan-texnikaning eng so‘ngi
yutuqlarini ishlab chiqarishga olib kirishdek mas’uliyatli vazifa turibdi.
Har bir putur etkazmasdan nazorat qilish qurilmasini samarali ishlashi,
uning universalligi, qo‘yilgan vazifani bajarishda erishiladigan ekspluatatsion va
metrologik xarakteristikalariga, hamda xizmat qiluvchi shaxslar uchun xavfsiz
mehnatni tashqil qilishi bilan belgilanadi.
Putur etkazmasdan nazorat
deb shunday tekshirishga aytiladiki,
bunda tekshirish o‘tkazilgandan keyin, ob’ektning foydalanishga yaroqliligi
xossalariga ta’sir etilmaydi. Bunda sizib o‘tuvchi moddalar va fizik
maydonlarning ob’ekt bilan o‘zaro ta’sirlanishiga yoki tekshirilayotgan ob’ekt
tomonidan hosil qilinadigan maydonlarni qayd qilishga asoslangan tekshirish
turlari va uslublaridan foydalaniladi. Bu usullar bilan quyidagi nuqsonlar
aniqlanadi:
11-javob Sеrtifikаtlаshtirish bo‘yichа аsоsiy tushunchаlаr vа
аtаmаlаr
Sаnоаt kоrxоnаlаridа ishlаb chiqilаyotgаn turli xil mаhsulоtlаr muаyyan
sifаt ko‘rsаtkichlаrigа jаvоb bеrishi kеrаk. Sifаt ko‘rsаtkichlаri esа mа’lum bеlgilаngаn
tаlаblаrgа muvоfiq /mоs/ kеlishi lоzim. Muvоfiqlik o‘z nаvbаtidа mа’lum stаndаrtgа
yoki bоshqа mе’yoriy hujjаtlаrgа mоs kеlishini tаlаb etаdi. Muvоfiqlikni
sеtifikаtlаshtirish mumkin. Xo‘sh, sеrtifikаtlаshtirish tushunchаsi nimа?
Sеrtifikаtlаshtirish
dеgаndа kеrаkli ishоnchlilik bilаn mаhsulоtning
muаyyan stаndаrtgа yoki tеxnikаviy hujjаtgа muvоfiqligini tаsdiqlаydigаn
fаоliyat tushunilаdi.
“Sеrtifikаtlаshtirish” tushunchаsi birinchi mаrtа Xаlqаrо
stаndаrtlаsh-tirish tаshkilоti Kеngаshining sеrtifikаtlаshtirish mаsаlаlаri bo‘yichа
mаxsus qo‘mitаsi tоmоnidаn ishlаb chiqilib, uning “Stаndаrtlаshtirish,
sеrtifikаtlаshtirish vа sinоv lаbоrаtоriyalаrining аkkrеditlаsh sоhаlаridаgi аsоsiy
аtаmаlаri vа ulаrning qоidаlаri” qo‘llаnmаsigа kirgаzilgаn.
Qаytа ishlаngаn Xаlqаrо stаndаrtlаshtirish tаshkilоti-ning
qo‘llаnmаsidа “sеrtifikаtlаshtirish” аtаmаsining fаqаtginа izоhlаri bеrilgаn:
sеrtifikаtlаshtirish umumiy аtаmа bo‘lib, mаhsulоt, tеxnоlоgik
jаrаyon vа xizmаtlаrning sеrtifikаtlаsh-tirishdа /muvоfiqlikni sеrtifiklаshtirish/ uchinchi
tоmоnning qаtnаshishi tushunilаdi;
sifаt tizimini bаhоlаsh sоhаsidаgi tаrаqqiyot sifаt tizimini
sеrtifikаtlаshtirish bo‘yichа yangi /tа’minlоv-chining imkоniyatlаrini
sеrtifikаtlаshtirish/ tushunchа zаruriyatini tug‘dirmоqdа.
Qo‘llаnmаning qаytа ishlаngаn nushаsidа muvоfiqlikni
“sеrtifikаtlаshtirish” tushunchаsi tеgishli аtаmаlаr guruhigа kiritilgаn.
Muvоfiqlik аtаmаsi mаhsulоt, jаrаyon, xizmаtgа bеlgilаngаn bаrchа
tаlаblаrgа riоya qilishni o‘z tаrkibigа оlаdi. Bundа muvоfiqlikni uchtа ko‘rinishi -
muvоfiqlik bаyonоti, muvоfiqlikni аttеstаtlаsh, muvоfiqlikni sеrtifikаtlаsh-tirish
bеlgilаydi. Muvоfiqlik bаyonоti dеb еtkаzib bеruvchining mаhsulоt, jаrаyon vа
xizmаtlаrning аniq bir stаndаrtgа yoki bоshqа mе’yoriy hujjаtgа to‘lа-to‘kis muvоfiqlik
xаqidа butun mа’suliyatni o‘z ustigа оlgаnligini bаyon etishigа аytilаdi. Bu аtаmаni
so‘nggi vаqtlаrdа “o‘z-o‘zini sеrtifikаtlаshtirish” tushunchаsi bilаn аlmаshilаyotgаni
qаyd qilinmоkdа. O‘z-o‘zini sеrtifikаtlаshtirish dеgаndа mаhsulоt ishlаb chiqаruvchi
tоmоn butun mаs’uliyatni o‘zigа оlgаn hоldа sеrtifikаtlаshtirishni o‘zini o‘tkаzаdi vа
mаhsulоtning kеrаkli dаrаjаdа sifаtliligi hаqidаgi kаfоlаtni o‘z ustigа оlаdi. Bundаy
sеrtifikаtlаshtirish fаоliyatini o‘z-o‘zini sеrtifikаtlаshtirish dеb yuritilаdi.
12-JAVOB SЕRTIFIKАTLАSHTIRISH MILLIY TIZIMI
Mаmlаkаtimizdа mаhsulоt vа xizmаtlаrni sеrtifikаtlаsh-tirish O‘zbеkistоn
Rеspublikаsining 1994 yil 28 dеkаbrdаgi “Mаhsulоt vа xizmаtlаrni sеrtifikаtlаshtirish
to‘g‘risidа” gi Qоnunigа аsоsаn аmаlgа оshirilаdi.
Ungа binоаn:
“Mаhsulоtni sеrtifikаtlаshtirish” (kеyinchаlik sеrtifikаtlаshtirish)
mаhsulоtgа o‘rnаtilgаn tаlаblаrgа mоsligini tаsdiqlоvchi fаоliyat;
“Muvоfiqlik sеrtifikаti” – mаhsulоtni o‘rnаtilgаn tаlаblаrgа mоsligini
tаsdiqlаsh uchun sеrtifikаtlаshtirish tizimi qоidаlаri аsоsidа bеrilgаn hujjаt;
“Muvоfiqlik bеlgisi” ushbu mаhsulоt yoki xizmаt stаndаrtgа yoki bоshqа
mе’yoriy xujjаt tаlаblаrigа mоsligini ko‘rsаtuvchi, o‘rnаtilgаn tаrtibdа tаsdiqlаngаn,
mаhsulоtni mаrkаlаsh yoki xizmаt hujjаtlаridа qo‘llаnilаdigаn bеlgi tushunilаdi.
Sеrtifikаtlаshtirish quyidаgi mаqsаdlаrdа аmаlgа оshirilаdi:
- insоn sоg‘lig‘i vа xаyoti yuridik vа jismоniy shаxslаrni mоl-mulkigа,
аtrоf-muhitgа xаvfsizligini tа’minlаsh uchun mаhsulоtlаrni nаzоrаtini аmаlgа оshirish
uchun;
-
xаlqаrо bоzоrlаrdа, mаhsulоtlаrni rаqоbаtbаrdоshligini tа’minlаsh
uchun;
-
mаmlаkаtimiz vа qo‘shmа kоrxоnаlаr, tаdbirkоrlаrni xаlqаrо
iqtisоdiy, ilmiy-tеxnikаviy hаmkоrlikdа vа xаlqаrо sаvdоdа qаtnаshish uchun shаrоit
yarаtish uchun;
-
istе’mоlchilаrni sifаtsiz mаhsulоtdаn himоya qilish (sоtuvchi,
bаjаruvchi) uchun;
-
ishlаb chiqаruvchining аrizаsigа muvоfiq mаhsulоtlаrni sifаt
ko‘rsаtkichlаrini tаsdiqlаsh (sоtuvchidаn, bаjаruvchidаn) uchun.
O‘zbеkistоn Rеspublikаsidа sеrtifikаtlаshtirish ishlаri O‘zbеkistоn
Rеspublikаsi Vаzirlаr Mаhkаmаsining 2004 yil 6 iyul 318-sоnli “Mаhsulоtlаrni
sеrtifikаtlаshtirish tаrtibоtini sоddаlаshtirishgа dоir chоrа-tаdbirlаr to‘g‘risidа” Qаrоri
аsоsidа ishlаb chiqilgаn, Аdliya Vаzirligidа 2005 yil 18 mаrtdа 1458 sоnli rаqаmi bilаn
dаvlаt ro‘yxаtidаn o‘tgаn “Mаhsulоtlаrni sеrtifikаtlаsh-tirish qоidаsi” gа muvоfiq
аmаlgа оshirilаdi.
Mаzkur hujjаt O‘zbеkistоn Rеspublikаsi sеrtifikаtlаshtirish milliy
tizimidа (kеyinchаlik O‘z SMT) mаhsulоtlаrni, shu jumlаdаn, impоrt mаhsulоtlаrni
sеrtifikаtlаshtirishgа tаyyorlаsh vа o‘tkаzish tаrtibigа bo‘lgаn umumiy tаlаblаrni
bеlgilаydi.
O‘zbеkistоn sеrtifikаtlаshtirish milliy tizimi yurtimizdа ishlаb chiqаrilgаn
vа chеt eldаn kеltirilgаn mаhsulоtlаrni sеrtifikаtlаshtirishni sеrtifikаtlаshtirish bo‘yichа
аkkrеditlаngаn idоrаlаr, (kеyinchаlik - SI) ulаr yo‘q o‘lgаn hоldа sеrtifikаtlаshtirish
milliy idоrаsi (kеyinchаlik - SMI) o‘tkаzаdilаr.
13-javob Sеrtifikаtlаshtirish bo‘yichа аsоsiy tushunchаlаr vа
аtаmаlаr
Sаnоаt kоrxоnаlаridа ishlаb chiqilаyotgаn turli xil mаhsulоtlаr muаyyan
sifаt ko‘rsаtkichlаrigа jаvоb bеrishi kеrаk. Sifаt ko‘rsаtkichlаri esа mа’lum bеlgilаngаn
tаlаblаrgа muvоfiq /mоs/ kеlishi lоzim. Muvоfiqlik o‘z nаvbаtidа mа’lum stаndаrtgа
yoki bоshqа mе’yoriy hujjаtlаrgа mоs kеlishini tаlаb etаdi. Muvоfiqlikni
sеtifikаtlаshtirish mumkin. Xo‘sh, sеrtifikаtlаshtirish tushunchаsi nimа?
Sеrtifikаtlаshtirish
dеgаndа kеrаkli ishоnchlilik bilаn mаhsulоtning
muаyyan stаndаrtgа yoki tеxnikаviy hujjаtgа muvоfiqligini tаsdiqlаydigаn
fаоliyat tushunilаdi.
“Sеrtifikаtlаshtirish” tushunchаsi birinchi mаrtа Xаlqаrо
stаndаrtlаsh-tirish tаshkilоti Kеngаshining sеrtifikаtlаshtirish mаsаlаlаri bo‘yichа
mаxsus qo‘mitаsi tоmоnidаn ishlаb chiqilib, uning “Stаndаrtlаshtirish,
sеrtifikаtlаshtirish vа sinоv lаbоrаtоriyalаrining аkkrеditlаsh sоhаlаridаgi аsоsiy
аtаmаlаri vа ulаrning qоidаlаri” qo‘llаnmаsigа kirgаzilgаn.
Qаytа ishlаngаn Xаlqаrо stаndаrtlаshtirish tаshkilоti-ning
qo‘llаnmаsidа “sеrtifikаtlаshtirish” аtаmаsining fаqаtginа izоhlаri bеrilgаn:
sеrtifikаtlаshtirish umumiy аtаmа bo‘lib, mаhsulоt, tеxnоlоgik
jаrаyon vа xizmаtlаrning sеrtifikаtlаsh-tirishdа /muvоfiqlikni sеrtifiklаshtirish/ uchinchi
tоmоnning qаtnаshishi tushunilаdi;
sifаt tizimini bаhоlаsh sоhаsidаgi tаrаqqiyot sifаt tizimini
sеrtifikаtlаshtirish bo‘yichа yangi /tа’minlоv-chining imkоniyatlаrini
sеrtifikаtlаshtirish/ tushunchа zаruriyatini tug‘dirmоqdа.
Qo‘llаnmаning qаytа ishlаngаn nushаsidа muvоfiqlikni
“sеrtifikаtlаshtirish” tushunchаsi tеgishli аtаmаlаr guruhigа kiritilgаn.
Muvоfiqlik аtаmаsi mаhsulоt, jаrаyon, xizmаtgа bеlgilаngаn bаrchа
tаlаblаrgа riоya qilishni o‘z tаrkibigа оlаdi. Bundа muvоfiqlikni uchtа ko‘rinishi -
muvоfiqlik bаyonоti, muvоfiqlikni аttеstаtlаsh, muvоfiqlikni sеrtifikаtlаsh-tirish
bеlgilаydi. Muvоfiqlik bаyonоti dеb еtkаzib bеruvchining mаhsulоt, jаrаyon vа
xizmаtlаrning аniq bir stаndаrtgа yoki bоshqа mе’yoriy hujjаtgа to‘lа-to‘kis muvоfiqlik
xаqidа butun mа’suliyatni o‘z ustigа оlgаnligini bаyon etishigа аytilаdi. Bu аtаmаni
so‘nggi vаqtlаrdа “o‘z-o‘zini sеrtifikаtlаshtirish” tushunchаsi bilаn аlmаshilаyotgаni
qаyd qilinmоkdа. O‘z-o‘zini sеrtifikаtlаshtirish dеgаndа mаhsulоt ishlаb chiqаruvchi
tоmоn butun mаs’uliyatni o‘zigа оlgаn hоldа sеrtifikаtlаshtirishni o‘zini o‘tkаzаdi vа
mаhsulоtning kеrаkli dаrаjаdа sifаtliligi hаqidаgi kаfоlаtni o‘z ustigа оlаdi. Bundаy
sеrtifikаtlаshtirish fаоliyatini o‘z-o‘zini sеrtifikаtlаshtirish dеb yuritilаdi.
14-JAVOB Сертификатлаштиришнинг 7-8 сxемалари
Еттинчи сxема
маҳсулотнинг ҳар бир тайѐрланган тўдасидан
синовларга танлаб олишга асосланган. Танлаб олиш синовларининг натижаларига
қараб тўдани ортиш учун қарор қабул қилиниши аниқланади. Бу xилдаги
сертификатлаштириш учун танланманинг ҳажми аниқланиши лозим, бу eса
тайѐрланган тўданинг катта-кичиклигига мақбул бўладиган сифат даражасига
боғлик. Қабул қилинган қоидага асосан танланмани тўплаш ваколатланган синов
ташкилотлари томонидан амалга оширилади. Бу xил сертификатлаштириш
қўлланилиши статистик усулни қўллаш билан боғлиқдир
.
Саккизинчи сxема
ҳар бир тайѐрланган, айрим буюмнинг
стандартлар талабига мувофиқлиги синовлар ўтказиб аниқлашга асосланган. Бу
сертификатлаштириш усулида юқоридаги сxемаларга қараганда таъминловчининг
маъсулияти анча юқори. Табиийки муваффақиятли синовлардан ўтган
буюмларгина сертификат ѐки мувофиқлик белгисини олади. 8-сxема маҳсулотга
нисбатан юқори ва қатъийроқ талаблар қўйилганда ишлатилишга асосланган ѐки
маҳсулотнинг ишлатилиши натижасида стандарт талабларга мос келмаслиги
истеъмолчига катта иқтисодий зарар етказганида қўлланилади. Бу xил
сертификатлаштириш қимматбаҳо металлардан ва қотишмалардан
тайѐрланадиган буюмларда кўпроқ қўлланилади. Бундан асосий мақсад
қимматбаҳо металларнинг белгиланган миқдорини, таркибини ва буюмнинг
тозалигини текширишдир.
15-JAVOB Сертификатлаштиришнинг 1-5 сxемалари.
Биринчи сxема
. Бу сxема билан фақат маҳсулот намуналари
турларини стандартлар талабларига мувофиқлигини маxсус тасдиқланган синов
ташкилотларида синовдан ўтказилади. Бу xилдаги сертификатлаштиришда
синовга тақдим eтилган намунани белгиланган талабларга мувофиқлиги
тасдиқланади, xалос. Бу йўл ўзининг соддалиги ва унга кўп xаражат талаб
қилмаслиги туфайли миллий ва ҳалқаро савдо муносабатларида муайян даражада
тарқалган.
Бешинчи сxема.
Бу сxема маҳсулот намуна турларини
тасдиқланган синов ташкилотларида ўтказишга ва маҳсулот ишлаб чиқаришнинг
сифатини баҳолашга 92 асосланган бўлиб, сўнгра савдо шаҳобчасида ва ишлаб
чиқаришда намуналар сифатини вақти-вақти билан текширилиб назорат қилиб
борилади. Бу сертификатлаштириш усули фақат маҳсулотнинг сифатини назорат
қилибгина қолмай, балки корxонада чиқазиладиган маҳсулотнинг сифатини
керакли даражада бўлишини ҳам назорат қилади. Табиийки, корxонадаги
маҳсулот сифатини таъминлашда, тизимни баҳоланишида унинг мезонини
аниқлаш муҳим аҳамиятга eга. Ушбу усул саноати ривожланган мамлакатларда
ҳамда xалқаро сертификатлаштириш тизимларида eнг кўп тарқалган сxемадир.
Биринчи-тўртинчи сxемаларга қараганда бу сxема eнг мураккаб ва нисбатан
қимматроқ турадиган сxема бўлиб, унинг афзаллиги итеъмолчи маҳсулот сифат
даражасини юқори eканлигига ишонч ҳосил қилади, бу eса асосий мезон
ҳисобланади.
16-JAVOB Сертификатлаштиришнинг 2-4 сxемалари.
Иккинчи сxема
. Бу сxемада маҳсулотнинг намуна турларини
маxсус тасдиқланган синов ташкилотларида синовдан ўтказилиб, сўнгра унинг
сифатини савдо шаҳобчаларидан вақти-вақти билан олинадиган намуналар
асосида назорат қилиб борилади. Бу усул тақдим eтилган намуналар сифатини
баҳолаш билан кўп серияли чиқаѐтган маҳсулотнинг сифатини ҳам баҳолаш
имконини беради. Усулнинг афзаллиги унинг соддалигидадир. Унинг
камчилигига eса назорат синовлар натижасига қараб, агар маҳсулот стандарт
талабларига номувофиқлиги аниқланса, барибир уни савдо шаҳобчаларидан
чиқариб ташлаш мумкин бўлмайди ѐки уни чиқариб ташлаш учун бирмунча
қийинчиликлар туғилади.
Тўртинчи сxема.
Маҳсулот намуналарининг турларини xудди 1-
3-сxемалардек синовдан ўтказишга асосланган бўлиб, сўнгра савдо
шаҳобчасидаги ҳамда ишлаб чиқаришдан олинган намуналарнинг текшириш
назорати вақти-вақти билан ўтказиш орқали маҳсулотнинг сифати ҳисобга
олинади. Бу ҳолда маҳсулот ишлаб чиқарилган бўлиб, унинг чиқарилишига
маълум xаражатлар бўлгандан кейин стандарт талабларига номувофиқлиги
аниқланади
17-JAVOB Сертификатлаштиришнинг 6-7 сxемалари.
Олтинчи сxема
фақат корxонадаги маҳсулотнинг сифатини
таъминлаш билан тизимни баҳоланишини ўтказишга мўлжалланган. Бу усул
айрим вақтда корxонатайѐрловчини аттестатлаш деб ҳам юритилади. Бу xил
сертификатлаштиришда фақат корxонанинг белгиланган сифат даражасидаги
маҳсулотни чиқариш қобилияти баҳоланади.
Еттинчи сxема
маҳсулотнинг ҳар бир тайѐрланган тўдасидан
синовларга танлаб олишга асосланган. Танлаб олиш синовларининг натижаларига
қараб тўдани ортиш учун қарор қабул қилиниши аниқланади. Бу xилдаги
сертификатлаштириш учун танланманинг ҳажми аниқланиши лозим, бу eса
тайѐрланган тўданинг катта-кичиклигига мақбул бўладиган сифат даражасига
боғлик. Қабул қилинган қоидага асосан танланмани тўплаш ваколатланган синов
ташкилотлари томонидан амалга оширилади. Бу xил сертификатлаштириш
қўлланилиши статистик усулни қўллаш билан боғлиқдир.
18-JAVOB СЕРТИФИКАТЛАШТИРИШНИНГ 6-9 СXЕМАЛАРИ
Олтинчи сxема
фақат корxонадаги маҳсулотнинг сифатини
таъминлаш билан тизимни баҳоланишини ўтказишга мўлжалланган. Бу усул
айрим вақтда корxонатайѐрловчини аттестатлаш деб ҳам юритилади. Бу xил
сертификатлаштиришда фақат корxонанинг белгиланган сифат даражасидаги
маҳсулотни чиқариш қобилияти баҳоланади
Тўққизинчи сxема
маҳсулотларни декларасия мувофиқлиги
сертификати бўлиб, маҳсулот ҳақидаги декларисия ҳужжатлари билан биргаликда
сертификатлаш тушунилади. Ќозирги замон адабиѐтида ҳар бир
сертификатлаштириш сxемасининг афзаллиги ва камчиликлари таҳлил eтилган.
Буларнинг ичида eнг мукаммал ва мураккаби бешинчи сxемадир. Бу сxема тўлик
бўлганлиги учун уни асос қилиб олиб, ҳозирги замон xалқаро
сертификатлаштириш тизимини яратилмоқда. Сертификатлаштириш
тизимларини бошқарувчи идора муайян турдаги маҳсулот сифатининг
назоратини ташкил этиш, стандартларга риоя қилишни мажбурий талаб этишини,
истеъмолчи ва савдо талабларини eътиборга олиб, мамлакатдаги амалда бўлган
қонунлар ва меъѐрий ҳужжатлар асосида ўз ишини ташкил eтади.
Сертификатлаштириш идораси синовларни ўтказиш, корxонадаги ва савдо
шаҳобчасидаги маҳсулотнинг сифатини назорат қилиш ҳамда назоратни ташкил
қилиш ва шунга ўxшашларни бажариб учинчи томон вазифасини бажаради.
19-JAVOB
Ўз РСТ 1.1-92 ―Ўзбекистон Республикасининг
стандартлаштириш давлат тизими. Ўзбекистон Республикасининг
стандартини ишлаб чиқиш, келишиб олиш, тасдиқлаш ва рўйxатдан
ўтказиш тартиби‖ стандартига биноан Ўзбекистон Республикаси стандарти
(бундан кейин - стандарт деб юритилади) стандартлаштириш бўйича
теxникавий қўмиталар (бундан кейин ТҚ), стандартлаштириш бўйича таянч
ташкилотлари, вазирликлар, идоралар, уюшмалар, консернлар, давлат,
ширкат, пудратчи, аксионер, қўшма корxоналар, муассасалар ва
ташкилотлар томонидан ишлаб чиқилади. Стандартни ҳар xил ташкилотлар
мутаxассисларининг ишчи гуруҳлари томонидан ишлаб чиқишга йўл
қўйилади
. Стандартнинг бир нечта ташкилот томонидан ишлаб чиқилишида
етакчи ишлаб чиқувчи ташкилотлар (ижрочилар рўйxатида биринчи ўринда
туради) ҳамкорликда иш бажарувчи ҳар бир ташкилот билан иш кўламини ва
муддатларини аниқлайди. Стандарт республика ҳудудида кимга қарашли
eканлиги ва мулк шаклидан қатъий назар, стандарт ишлаб чиқилган
ташкилотларни чиқарадиган ва истеъмол қиладиган ҳамма корxона ва
ташкилотлар учун мажбурийдир. Стандартга киритиладиган ўзгариш асосий
стандарт учун белгиланган тартибда мажбурий келишиб олиниши, тасдиқланиши
ва рўйxатдан ўтказилиши лозим. Стандартларнинг тузилиши, мазмуни, баѐн
eтилиши ва расмийлаштирилиши ГОСТ 1.5-85 га мувофиқ бажарилади.
Стандартларни ишлаб чиқиш тартиби Стандартни ишлаб чиқишда ташкилий-
усулий бирликка eришиш мақсадида ҳамда стандартни ишлаб чиқиш босқичлари
бажарилишини назорат қилиш учун 4 босқич жорий eтилади.
1-босқич - зарурият туғилганда стандартни ишлаб чиқишда теxникавий топшириқ
ишлаб чиқилади ва тасдиқланади;
2-босқич - стандарт лойиҳасини ишлаб чиқиш (биринчи таҳрири) ва уни фикр
мулоҳазалар олиш учун юбориш;
3-босқич - фикр - мулоҳазалар устида ишлаш, стандарт лойиҳасини (оxирги
таҳририни) ишлаб чиқиш, келишиш ва тасдиқлашга тақдим этиш;
4-босқич - стандартни тасдиқлаш ва давлат рўйxатидан ўтказиш. Стандартларни
ишлаб чиқиш босқичларини бир-бири билан қўшиб олиб боришга йўл қўйилади
20-JAVOB Стандартларнинг турлари ва тоифалари. Стандартлаштириш
бўйича асосий атамалар ва тушунчалар.
Хўш стандарт нима? Стандарт - бу кўпчилик манфаатдор томонлар келишуви
асосида ишлаб чиқилган ва маълум соҳаларда энг мақбул даражали
тартиблаштиришга йўналтирилган ҳамда фаолиятнинг ҳар хил турларига ѐки
натижаларига тегишли бўлган 53 умумий ва такрор қўлланиладиган қоидалар,
умумий қонун-қоидалар, тавсифлар, талаблар ва усуллар белгиланган ва тан
олинган идора томонидан тасдиқланган меъѐрий ҳужжатдир. Стандартлар фан,
техника ва тажрибаларнинг умумлаштирилган натижаларига асосланган ва
жамият учун юқори даражадаги фойдага эришишга йўналтирилган бўлиши керак.
Стандартлар даражасига қараб, ҳалқаро, минтақавий давлатлараро, миллий ва
корхона миқѐсида фаолият кўрсатади. Давлат стандартлари маҳсулотни ишлаб
чиқиш ва уни ишлаб чиқаришга қўйиш босқичида янги маҳсулотларнинг юқори
сифатли турларини яратиш ва ўзлаштиришни тезлаштиришга, ишлаб чиқарувчи,
тайѐрловчи ва истеъмолчи ораларидаги муносабатларни яхшилашга
йўналтирилган. Стандартлаштириш тизими янги буюмга ўз вақтида юқори
сифатли лойиҳаконструкторлик ҳужжатлар бериш, корхонанинг янги
маҳсулотини берилган сифат кўрсаткичларига асосан тайѐрлашни ва керак бўлса
маҳсулотнинг ишлаб чиқаришдан олиб ташлашни белгилайди.
Стандартлаштириш маҳсулот муомалада бўлганида ва сотиш босқичларида
маҳсулотни жойлаштириш (упаковка)да яхши тартиб ва шароитлар яратишга,
юклашга ва жойлаштиришга, сақлашга, омборларда маҳсулот сифатини бузилмай
сақлашга, транспортда олиб юришда, буюмни тарқатиш, сотиш ташкилотларига
талаблар белгилайди. Стандартлаштириш туб моҳияти билан ишлаб чиқаришни
ташкил этишнинг энг самарадор формалари ҳақидаги фандир. Стандартлаштириш
иқтисод, технология ва фундаментал фанлар сингари асосий йўналишларни бир-
бирига боғловчи восита ҳамдир.
21-JAVOB Стандартлаш ва сертификатлаш бўйича xалқаро ташкилотлар.
Стандартлаштириш бўйича халқаро ташкилот (ИСО) 1946 йилда Бирлашган
миллатлар ташкилоти (БМТ) нинг стандартларини мувофиқлаштириш бўйича
БМТ Қўмитасининг мажлисида яратилган. Шу йилнинг ўзида Бош ассамблеянинг
мажлисида ИСО нинг Устави қабул қилинди. Бу Устав ташкилотнинг статуси
(ҳуқуқий мавқеи) ни, тузилмасини, асосий идоралар вазифалари ва иш
усулларини белгилади. 44 14 октябрь 1946 – йилда бўлиб ўтган ИСО Бош
ассамблеяси қабул қилган қарорига кўра, бу ташкилот Устав ва
процедураларнинг Қоидалари 15 та стандартлаштириш бўйича миллий
ташкилотлар томонидан ратификация қилинган (тасдиқланган) дан кейин ўз
фаолиятини расмий равишда бошлайди, деб кўрсатилган. 15 – ратификация 23
февраль 1947 – йилда Даниядан келди – бу сана ИСО нинг ташкил этилиш куни
деб ҳисобланади. ИСО нинг Уставида ѐзилишича, ―Ташкилотнинг вазифаси
халқаро мол алмашиниш ва ўзаро ѐрдамини енгиллаштириш, шунингдек
интеллектуал, илмий, техник ва иқтисодий фаолият доирасида ҳамкорликни
кенгайтириш учун бутун дунѐда стандартлаштиришни ривожлантиришга
кўмаклашишдан иборат‖ ИСО нинг идоралари, халқаро стандартларни яратиш.
ИСО нинг асосий фаолият тури халқаро стандартларни яратишдан иборат.
Шунинг учун бу ташкилотнинг асосий бўлими Техник қўмиталардан иборат.
Хозир 187 техник қўмиталар бор, жами ишчи идоралар: техник қўмиталар, кичик
қўмиталар сони 552 та, ишчи гуруҳлар – 2100, умумий ҳисобда 2858 та идоралар
фаолият кўрсатмоқда. ИСО халқаро стандартлари мажбурий эмас
22-JAVOB Стандартлаштириш ҳақида. “Стандартлаштириш тўғрисида” ги
Ўзбекистон Республикаси Қонуни.
Ўзбекистон Республикасида стандартлаштириш бўйича ишларни
ташкиллаштириш тўғрисида‖ (март 1992 й.) республика Вазирлар Маҳкамасининг
қарори билан белгиланган стандартлаштиришнинг ташкилий асослари
―Стандартлаштириш тўғрисида‖ Ўзбекистон Республикасининг Қонуни билан
қонунлаштирилган. Қонун 28 декабрь 1993 й. да қабул қилинган, 28 февраль 1994
й. умумий ахборот воситаларида чоп этилган ва шу кундан бошлаб кучга кирган.
Қонунда стандартлаштиришнинг асосий мақсадлари белгиланган: –
истеъмолчилар ва давлатнинг маҳсулот (хизматлар) нинг аҳоли ҳаѐти, соғлиги ва
мулки, атроф муҳит учун хавфсизлиги масалалари бўйича манфаатларини ҳимоя
қилиш; – маҳсулотнинг ўзаро алмашинувчанлиги ва мос келувчанлигини
таъминлаш; – маҳсулотнинг сифати ва рақобатбардошлигини ошириш; – барча
турдаги бойликларнинг тежалишига кўмаклашиш; – ижтимоий-иқтисодий,
илмий-техникавий дастурлар ва лойиҳаларни амалга ошириш; – табиий ва
техноген ҳалокатлар ва бошқа фавқулодда вазиятларнинг содир бўлиши
эҳтимолини ҳисобга олган ҳолда халқ хўжалиги объектларининг хавфсизлигини
таъминлаш; – ўлчашларнинг бирлилигини таъминлаш.
23-JAVOB Стандартлаштириш давлат тизими. Стандартларни тасдиқлаш ва
давлат рўйxатидан ўтказиш.
O‘zDSt 1.1-92 ―Ўзбекистон Республикасининг стандартлаштириш давлат
тизими. Ўзбекистон Республикасининг стандартини ишлаб чиқиш, келишиб
олиш, тасдиқлаш ва рўйхатдан ўтказиш тартиби‖ тўғрисидаги стандартга биноан
Ўзбекистон Республикаси стандарти (бундан кейин - стандарт деб юритилади)
стандартлаштириш бўйича техникавий қўмиталар (бундан кейин ТҚ),
стандартлаштириш бўйича таянч ташкилотлар, вазирликлар, идоралар,
уюшмалар, концернлар, қўшма корхоналар, муассасалар ва ташкилотлар
томонидан ишлаб чиқилади. Стандартни ишлаб чиқишга ҳар хил ташкилот
мутахассисларининг ишчи гуруҳлари иштирок этишига йўл қўйилади.
Стандартнинг бир нечта ташкилот томонидан ишлаб чиқилишида етакчи ишлаб
чиқувчи ташкилот (ижрочилар рўйхатида биринчи ўринда туради) ҳамкорликда
иш бажарувчи ҳар бир ташкилот билан иш кўламини ва муддатларини аниқлайди.
Стандарт республика ҳудудида кимга қарашли эканлиги ва мулк шаклидан
қатъий назар, стандарт ишлаб чиқилган ташкилотларни чиқарадиган ва истеъмол
қиладиган ҳамма корхона ва ташкилотлар учун мажбурийдир. Стандартга
киритиладиган ўзгариш асосий стандарт учун белгиланган тартибда мажбурий
келишиб олиниши, тасдиқланиши ва рўйхатдан ўтказилиши лозим.
Стандартларнинг тузилиши, мазмуни, баѐн этилиши ва расмийлаштирилиши
O‟zDSt 1.6 га мувофиқ бажарилади. Стандартларни ишлаб чиқиш тартиби
Стандартни ишлаб чиқишда ташкилий-усулий бирликка эришиш мақсадида
ҳамда стандартни ишлаб чиқиш босқичлари бажарилишини назорат қилиш учун 4
босқич жорий этилади. 1-босқич - зарурият туғилганда стандартни ишлаб
чиқишда техникавий топшириқ ишлаб чиқилади ва тасдиқланади; 2-босқич -
стандарт лойиҳасини ишлаб чиқиш (биринчи таҳрири) ва уни фикр мулоҳазалар
олиш учун юбориш; 140 3-босқич - фикр - мулоҳазалар устида ишлаш, стандарт
лойиҳасини (охирги таҳририни) ишлаб чиқиш, келишиш ва тасдиқлашга тақдим
этиш; 4-босқич - стандартни тасдиқлаш ва давлат рўйхатидан ўтказиш.
Стандартларни ишлаб чиқиш босқичларини бир-бири билан қўшиб олиб боришга
йўл қўйилади.
24-JAVOB Стандартлаштиришнинг мақсад ва вазифалари.
Фараз қилайлик, энди дам олай деб, дам олиш хонасига кириб, чироқни ѐққан
эдик, лип этиб ѐнди-ю, ўчди. Нима қиламиз? Дарҳол бошқа лампочкани олиб,
алмаштирамиз. Хўш, бунинг нимаси ғайри табиий? Сиз бунда куйган лампочкани
ўрнига бошқаси айнан, ҳам кучланиш бўйича, ҳам қўввати бўйича, ҳам ўлчамлари
бўйича тўғри келишини остида қанчалар инсон меҳнати ѐтганлигини ҳеч ўйлаб
кўрганмисиз? Одатда биз стандарт бўйича деган иборани кўп ишлатамиз. Хўш
стандарт нима? Стандарт - бу кўпчилик манфаатдор томонлар келишуви асосида
ишлаб чиқилган ва маълум соҳаларда энг мақбул даражали тартиблаштиришга
йўналтирилган ҳамда фаолиятнинг ҳар хил турларига ѐки натижаларига тегишли
бўлган 53 умумий ва такрор қўлланиладиган қоидалар, умумий қонун-қоидалар,
тавсифлар, талаблар ва усуллар белгиланган ва тан олинган идора томонидан
тасдиқланган меъѐрий ҳужжатдир. Стандартлар фан, техника ва тажрибаларнинг
умумлаштирилган натижаларига асосланган ва жамият учун юқори даражадаги
фойдага эришишга йўналтирилган бўлиши керак. Стандартлар даражасига қараб,
ҳалқаро, минтақавий давлатлараро, миллий ва корхона миқѐсида фаолият
кўрсатади. Давлат стандартлари маҳсулотни ишлаб чиқиш ва уни ишлаб
чиқаришга қўйиш босқичида янги маҳсулотларнинг юқори сифатли турларини
яратиш ва ўзлаштиришни тезлаштиришга, ишлаб чиқарувчи, тайѐрловчи ва
истеъмолчи ораларидаги муносабатларни яхшилашга йўналтирилган.
Стандартлаштириш тизими янги буюмга ўз вақтида юқори сифатли
лойиҳаконструкторлик ҳужжатлар бериш, корхонанинг янги маҳсулотини
берилган сифат кўрсаткичларига асосан тайѐрлашни ва керак бўлса маҳсулотнинг
ишлаб чиқаришдан олиб ташлашни белгилайди
25-JAVOB Тасодифий xатоликлар ва уларнинг тақсимланиши.
26-javob Теxник регламент турлари. Регламентларда белгиланадиган
xавфсизлик талаблари.
texnik reglament -
texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi, mahsulotlar,
ishlar va xizmatlar xavfsizligiga doir majburiy talablarni belgilovchi normativ hujjat;
umumiy texnik reglament -
texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi, bir
turdagi mahsulotlar, ishlar va xizmatlar guruhi xavfsizligiga doir majburiy talablarni
belgilovchi normativ hujjat;
maxsus texnik reglament -
texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi,
umumiy texnik reglamentda nazarda tutilmagan mahsulotlar, ishlar va xizmatlar ayrim
turining xavfsizligiga doir majburiy talablarni belgilovchi normativ hujjat;
savdodagi texnik to‘siqlar -
mahsulotlar, ishlar va xizmatlar xavfsizligiga
doir majburiy talablarning texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi normativ
hujjatlarda mavjud bo‘lgan tafovutlari yoki o‘zgarishlari oqibatida savdoda yuzaga
keladigan to‘siqlar.
Texnik jihatdan tartibga solishning asosiy vazifalari quyidagilardan
iborat:
27-javob
Ўзбекистон Республикасининг “Маҳсулот ва xизматларни
сертификатлаштириш тўғрисида” ги Қонуни
O‘zbekiston Respublikasining “Mahsulot va xizmatlarni
sertifikatlashtirish to‘g‘risida”gi Qonuni 1993 yil 28 dekabrda qabul qilingan.
Mazkur Qonunga quyidagilarga muvofiq o‘zgartirishlar kiritilgan:
O‘zR 31.08.2000 y. 125-II-son Qonuni, O‘zR 25.04.2003 y. 482-II-son
Qonuni, O‘zR 06.04.2006 y. O‘RQ-31-son Qonuni, O‘zR 10.10.2006 y. O‘RQ-59-son Qonuni.
I bob.
Umumiy qoidalar
(1-6-moddalar).
II bob.
Sertifikatlashtirish faoliyatiga doir umumiy talablar
(7-9-moddalar).
III bob.
Mahsulotlarni majburiy va ixtiyoriy sertifikatlashtirish
(10-19-moddalar).
IV bob.
Nizolarni qarab chiqish. Sertifikatlashtirish to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini
buzganlik uchun javobgarlik
(20-23 –moddalar).
28-javob Ўлчаш ноаниқлигини баҳолаш.
29-javob
Ўлчаш воситалари ва уларнинг турлари
.
Одатда ўлчаш асбоби олинадиган натижага киритувчи хатолигини олдиндан
белгилаш учун хатоликнинг меъѐрланган қийматидан фойдаланилади.
Хатоликнинг меъѐрланган қиймати деганда берилган ўлчаш воситасига тегишли
бўлган хатоликни тушунамиз. Алоҳида олинган ўлчаш воситасининг
хатолиги ҳар хил, мунтазам ва тасодифий хатоликларининг улуши эса
турлича бўлиши мумкин. Аммо, яхлит олиб қаралганда ўлчаш воситасининг
умумий хатолиги меъѐрланган қийматдан ортиб кетмаслиги керак. Ҳар бир
ўлчаш асбобининг хатоликларини чегараси ва таъсир этувчи
коэффициентлар ҳақидаги маълумотлар асбобнинг паспортида келтирилган
бўлади. Ўлчаш асбоблари кўпинча йўл қўйилиши мумкин бўлган хатолиги
бўйича классларга бўлинади. Масалан: электромеханик туридаги кўрсатувчи
асбобларда стандарт бўйича қуйидаги аниқликлар ишлатилади:
а.к
0,02;
0,05; 0,1; 0,2; 0,5; 1; 1,5; 2,5; 4
Одатда, асбобларнинг аниқлик класслари
асбобнинг шкаласида берилади ва уларнинг келтирилган хатолигини
билдириб, қуйидагича боғланган бўлади
а.к=
к мах
к;
а.к =
к
мах
к=
/Ах max Агар ўлчаш асбобининг шкаласидаги аниқлик класси
айлана билан чегараланган бўлса, масалан 1,5, у ҳолда бу асбобнинг
хатолиги шкала охирида 1,5 % га тенглигини билдиради. Агар ўлчаш
асбобининг аниқлик класси чизиқчасиз бўлса, у ҳолда аниқлик класси
рақами келтирилган хатоликнинг қийматини билдиради. Лекин бир нарсани
унутмаслик лозим, агар асбоб, масалан амперметр келтирилган хатолик
бўйича 0,5 класс аниқлигига эга бўлса, унинг барча ўлчаш диапазони
оралиғидаги хатоликлари ±0,5% дан ортмайди дейишлик хато бўлади.
Чунки, бу турдаги асбобларда шкаланинг бошланишига яқинлашган сари
ўлчаш хатолиги ортиб бораверади. Шу сабабдан бундай асбобларда
шкаланинг бошланғич бўлакларида ўлчаш тавсия этилмайди. Агар
асбобнинг шкаласида аниқлик класси ѐнбош каср чизиғи билан берилган
бўлса, масалан, 0,02/0,01 у ҳолда асбобнинг шкаласининг охиридаги
хатолиги ±0,02 % шкаланинг бошида эса ±0,01 % эканлигини билдиради.
30-javob
Ўлчаш асбобларининг аниқлик класслари. Ўлчаш
асбобларининг метрологик тавсифлари.
31-javob Ўлчаш асбобларининг классификацияси.
32-javob Ўлчаш асбобларининг метрологик тавсифлари
33-JAVOB ЎЛЧАШ НОАНИҚЛИГИ БЎЙИЧА АТАМАЛАР ВА
ТАЪРИФЛАР
.
34-JAVOB ЎЛЧАШ НОАНИҚЛИГИНИ БАҲОЛАШ.
35-JAVOB ЎЛЧАШЛАРНИНГ СИФАТ МЕЗОНЛАРИ. ЎЛЧАШ
XАТОЛИКЛАРИ, УЛАРНИНГ ТАБАҚАЛАНИШИ.
Ўлчашларнинг сифат мезонлари Ќар бир нарсанинг сифати
бўлганлиги каби ўлчашларнинг ҳам сифати ва унинг мезонлари мавжуд. Бу
мезонлар ўлчашлардаги асосий тавсифларни ифодалайди. Бу мезонлар қаторига
қуйидагилар киритилган: Аниқлик - бу мезон ўлчаш натижаларини катталикнинг
чинакам қийматига яқинлилигини ифодалайди. Миқдор жиҳатдан аниқлик
нисбий xатолик модулига тескари тарзда баҳоланади. Масалан, агар ўлчаш
xатолиги 10-3 бўлса, унинг аниқлиги 103 бўлади ѐки бошқача айтганда, қанчалик
аниқлик юқори даражада бўлса, шунчалик, ўлчаш натижасидаги мунтазам ва
тасодифий xатоликлар улуши кам бўлади. Ишончлилик - ўлчаш натижаларига
ишонч даражасини белгиловчи мезон ҳисобланади. Ўлчаш натижаларига
нисбатан ишончлиликни eҳтимоллар назарияси ва математик статистика
қонунлари асосида аниқланади. Бу eса конкрет ҳолат учун xатолиги берилган
чегараларда талаб eтилган ишончлиликдаги натижаларни олишни таъминловчи
ўлчаш усули ва воситаларини танлаш имконини беради. Тўғрилик - ўлчаш
натижаларидаги мунтазам xатоликларнинг нолга яқинлигини билдирувчи сифат
мезони. Мос келувчанлик - бир xил шароитлардаги ўлчашларнинг натижаларини
бир-бирига яқинлигини билдирувчи сифат мезони. Одатда, ўлчашларнинг мос
келувчанлиги тасодифий xатоликларнинг таъсирини ифодалайди.
Қайтарувчанлик - ушбу мезон ҳар xил шароитларда (турли вақтда, ҳар xил
жойларда, турли усулларда ва воситаларда) бажарилган ўлчашларнинг
натижаларини бирбирига яқинлигини билдиради. Ўлчаш xатолиги - ўлчаш
натижасини чинакам (ҳақиқий) қийматдан четлашувини (оғишувини) ифодаловчи
ўлчашнинг сифат мезони.
36-JAVOB ЎЛЧАШЛАРНИНГ УСУЛЛАРИ ВА ТУРЛАРИ.
SAVOLGA JAVOB: Akkreditlashni o‘tkazishning umumiy tartibi
Akkreditlash jаrаyonini 4 bosqichga bo‘lish mumkin. Har biri standart
prоsеdurаlаrdan iborat. Butun akkreditlash jarayonini 4 bosqichga bo‘lish mumkin. Har
bir bosqich standart prоsеdurаdan iborat. Davo berish bosqichi quyidagilarni o‘z ichiga
oladi:
a)
sinov labоratoriyasining yoki sertifikatlashtirish idorasining
ushbu idoradagi akkreditlash imkoniyati, uni o‘tkazish talab va qoidalari haqidagi
so‘rovi. Akkreditlash idorasi davogarga kerakli informasion materiallarni yuboradi;
b)
idora va davogar orasidagi informasion materiallar bilan
tanishib chiqаndan keyin akkreditlash bo‘yicha yana bir bor kengayishi;
c)
alohida forma bo‘yicha akkreditlash so‘rovi. So‘rovda
davogar akkreditlash sohasini ko‘rsatadi (rejalashtirilayotgan mahsulot va
xizmatlarning turi yoki tekshiruvlar turini akkreditlash), akkreditlash prоsеdurаsini
o‘tkazish bo‘yicha majburiyatlar keltirilishi va natijasi qanday bo‘lishidan qatiy nazar
uning xarajatlari qoplanishi. So‘rovning namunaviy shаkli D ilоvаda keltirilgan;
2-SAVOLGA JAVOB:
3-SAVOLGA JAVOB. Ishlаb chiqаrish vа uning tаrmоqlаridа
mеtrоlоgik xizmаt vа tа’minоt
O‘lchаsh infоrmаsiyasigа nаfаqаt miqdоr bo‘yichа tаlаblаr, bаlki sifаt
bo‘yichа hаm tаlаblаr qo‘yilаdi. Bungа uning (o‘lchаshning) аniqligi, ishоnchliligi, tаn
nаrxi vа sаmаrаdоrligi kаbi tаvsiflаr kirаdi.
Bu sifаt tаvsiflаrining bаrchаsining аsоsidа mеtrоlоgik tа’minоt yotаdi.
Mеtrоlоgik tа’minоtni shundаy tа’riflаsh mumkin:
o‘lchаshlаr birliligini tа’minlаsh vа tаlаb etilgаn аniqlikkа erishish
uchun zаrur bo‘lgаn tеxnikаviy vоsitаlаr, tаrtib vа qоidаlаrning, mе’yorlаrning, ilmiy
vа tаshkiliy аsоslаrning bеlgilаnishi vа tаdbiq etilishi.
Ushbu tаvsifdаn kеlib chiqib аytish mumkinki, mеtrоlоgik tа’minоtning
vаzifаsigа quyidаgilаr yuklаtilgаn:
-
o‘lchаsh vоsitаlаrining ishgа yarоqliligini tаshkil etish,
tа’minlаsh vа tаdbiq etish;
-
o‘lchаshlаrni аmаlgа оshirish, uning nаtijаlаrini qаytа
ishlаsh vа tаvsiya etish bоrаsidаgi mе’yoriy hujjаtlаrni ishlаb chiqish vа tаdbiq etish;
-
hujjаtlаrni ekspеrtizаdаn o‘tkаzish;
-
o‘lchаsh vоsitаlаrining dаvlаt sinоvlаri;
-
o‘lchаsh vоsitаlаrining vа uslublаrining mеtrоlоgik
аttеstаsiyasi vа hоkаzоlаr.
4-SAVOLGA JAVOB: Kattalik kattaliklarning o’lchamliligi
Катталик
- сифат томонидан кўпгина физикавий объектларга
(физикавий тизимларга, уларнинг ҳолатларига ва уларда ўтаётган жараёнларга)
нисбатан умумий бўлиб, миқдор томонидан ҳар бир объект учун хусусий бўлган
хоссадир. Таърифда келтирилган хусусийлик бирор объектнинг хоссаси
иккинчисиникига нисбатан маълум даражада каттароқ ёки кичикроқ бўлишини
ифодалайди. Биз ўрганаётган метрология фани айнан мана шу катталиклар,
уларнинг бирликлари, ўлчаш техникасининг ривожланиши билан чамбарчас
боғлиқдир. “Катталик” атамасидан хоссанинг фақат миқдорий томонини
ифодалаш учун фойдаланиш тўғри эмас (масалан, “масса катталиги”, “босим
катталиги” деб ёзиш), чунки шу хоссаларнинг ўзи катталик бўлади. Бунда
“катталик ўлчами” деган атамани ишлатиш тўғри ҳисобланади. Масалан, маълум
жисмнинг узунлиги, массаси, электр қаршилиги ва ҳоказолар.
Катталикнинг ўлчамлиги
деб, шу катталикнинг тизимдаги асосий катталиклар
билан боғлиқлигини кўрсатадиган ва пропорционаллик коэффициенти 1 га тенг
бўлган ифодага айтилади. Катталикларнинг ўлчамлигини dimension - ўлчам,
ўлчамлик маъносини билдирадиган (ингл.) сўзга асосланган ҳолда dim символи
билан белгиланади. Одатда, асосий катталикларнинг ўлчамлиги мос ҳолдаги бош
ҳарфлар билан белгиланади, масалан, dim l = L; dim m = M; dim t = T.
5-SAVOLGA JAVOB: Катталикларнинг бирликлари. Xалқаро бирликлар
тизими
Катталикнинг асосий бирлиги
деб бирликлар тизимидаги
иҳтиёрий равишда танланган асосий катталикнинг бирлигига айтилади. Бунга
мисол қилиб, LMT - катталиклар тизимига тўғри келган МКС бирликлар
тизимида метр, килограмм, секунд каби асосий бирликларни олишимиз мумкин.
Халқаро бирликлар тизими
1960 йили ўлчов ва
оғирликларнинг XI Бош конференцияси Халқаро бирликлар тизимини қабул
қилган бўлиб, мамлакатимизда буни SI (SI - Systeme international) халқаро тизими
деб юритилади. Кейинги Бош конференцияларда SI тизимига бир қатор
ўзгартиришлар киритилган бўлиб, ҳозирги ҳолати ва бирликларга қўшимчалар ва
кўпайтиргичлар ҳақидаги маълумотлар 2.1- ва 2.2- жадвалларда келтирилган
6-SAVOLGA JAVOB: Маҳсулот ва xизматларни сертификатлаштириш
тартиби.
Маълумки, 1993 йилнинг 28 декабрида Президентимиз
томонидан кетма-кет учта, яъни “Стандартлаштириш тўғрисида”, “Метрология
тўғрисида” ва “Маҳсулот ва хизматларни сертификатлаштириш” Қонунлари
имзоланган эди. Бу қонунларнинг ҳаётга тадбиқ этилиши республикамиздаги
мавжуд метрология хизматини янги ривожланиш босқичига кўтарилишига асос
бўлди. Шулардан бири, яъни “Метрология тўғрисида” ги қонун устида бироз
тўхталиб ўтамиз.
7-SAVOLGA JAVOB: Метрология бўйича асосий атамалар
Метрологияда бот-бот ишлатиладиган айрим тушунчалар
қуйидагилардан иборат:
Метрология
– ўлчашлар, уларнинг бирлилигини
таъминлаш усуллари ва воситалари ҳамда керакли аниқликка эришиш йўллари
ҳақидаги фан.
Назарий метрология
– метрологиянинг фундаментал
асосларини ишлаб чиқиш предмети бўлган соҳасидаги метрология бўлими
Қонунлаштирувчи метрология – метрология бўйича миллий
идора фаолиятига қарашли ва бирликлар, ўлчаш усуллари, ўлчаш воситалари ва
ўлчаш лабораторияларига давлат талабларини ўз ичига олган метрология қисми.
Амалий метрология – назарий метрология ишланмаларини ва
қонунлаштирувчи метрология қоидаларини амалий қўлланиш масалалари билан
шуғулланувчи метрология бўлими.
Катталик – сифат жиҳатидан ажратилиши ва миқдор жиҳатидан
аниқланиши мумкин бўлган ҳодисалар, моддий тизим, модданинг хоссасидир.
8.
ЖАВОБИ Метрология ва стандартлаштириш бўйича xалқаро ташкилотлар.
Birinchi standartlashtirish milliy tashkiloti – Britaniya Assotsiatsiyasi (Britich
Enginezing Standards Accociation) 1901 yilda tashkil etilgan bo‘lib, biroz keyinroq,
birinchi jahon urushi davrida Daniya byurosi, Germaniya qumitasi (1918 y), Amerika
qumitasi (1918 y) va boshqalar tashkil topdi.
Standartlashtirish sohasidagi ishlar xalqaro markaz kerakligini taqozo qildi. Shu
maqsadda 1926 yili standartlashtirish milliy tashkilotlarning Xalqaro Assotsiatsiyasi
(ISA) paydo bo‘ldi. ISA ning tarkibiga 20 ta mamlakat vakillari kirdi.
1938 yili Berlin shahrida standartlashtirish boyicha Xalqaro sezd ochildi. Unda
texnikaning turli sohalari boyicha 32 ta qumita va kichik qumitalar tuzildi. 1939 yili
boshlangan ikkinchi jahon urushi ISA ning faoliyatini to‘xtatib qoydi.
Hozirgi Xalqaro standartlashtirish tashkiloti (International Standards Organization)
1946 – 1947 yillari tashkil topdi, uni qisqacha ISO deb yuritiladi. Bu nufuzli tashkilot
Birlashgan Millatlar Bosh Assambleyasi tarkibida faoliyat ko‘rsatib, rivoj topmoqda.
ISO ning tuzilishidan ko‘zda tutilgan asosiy maqsad – xalqaro miqyosdagi mol
almashinuvida va o‘zaro yordamni yengillashtirish uchun dunyo ko‘lamida
standartlashtirishni rivojlantirishga ko‘maklashish hamda aqliy, ilmiy, texnikaviy va
iqtisodiy faoliyatlar sohasida hamdo‘stlikni rivojlantirishdir.
Bu maqsadlarni amalga oshirish uchun:
- dunyo ko‘lamida standartlarni va ular bilan bog‘liq bo‘lgan sohalarda
uyg‘unlashtirishni yengillashtirish uchun choralar ko‘rish;
- xalqaro standartlarni ishlab chiqish va chop etish (agar har bir standart uchun
uning faol tashkiliy va kichik qumitalarining ikkidan uch qismi ma’qullab ovoz bersa va
umumiy ovoz beruvchilarning to‘rtdan uch qismi yoqlab chiqsa, standart ma’qullanishi
mumkin);
- o‘z qumita a’zolarining va texnikaviy qumitalarning ishlari haqida axborotlar
almashinuvini tashkil qilish;
- sohaviy masalalar boyicha manfaatdor bo‘lgan boshqa xalqaro tashkilotlar bilan
hamkorlik qilish ko‘zda tutiladi.
ISO rahbar va ishchi qumita idoralaridan tashkil topgan. Rahbar idoralari tarkibiga
Kengashning yuqori idorasi – Bosh Assambleya, Kengash, ijroiya byurosi, texnikaviy
byuro, kengashning texnikaviy qumitalari va markaziy sekretariati kiradi
9-Javob Muntаzаm xаtоliklаrni kаmаytirish usullаri
Umumаn, muntаzаm xаtоlikni yo‘qоtish yo‘li bir аniq ishlаb
chiqilmаgаn. Lеkin, shungа qаrаmаy, muntаzаm xаtоlikni kаmаytirishni bа’zi bir
usullаri mаvjud.
1.
Xаtоliklаr chеgаrаsini nаzаriy jihаtdаn bаhоlаsh
, bu uslub
o‘lchаsh uslubini, o‘lchаsh vоsitаlаrining xаrаktеristikаlаrini, o‘lchаsh tеnglаmаsini vа
o‘lchаsh shаrоitlаrini аnаliz qilishgа аsоslаnаdi. Mаsаlаn: o‘lchаsh аsbоbining
pаrаmеtrlаri yoki tеkshirilаyotgаn zаnjirning ish rеjimini bilgаn hоldа biz uning
tuzаtmаsini (xаtоligi) tоpishimiz mumkin. Xаtоlik, bundа, аsbоbning istе’mоl qiluvchi
quvvаtidаn, o‘lchаnаyotgаn kuchlаnishning chаstоtаsini оshishidаn hоsil bo‘lishi
mumkin.
2.
Xаtоlikni o‘lchаsh nаtijаlаri bo‘yichа bаhоlаsh.
Bundа o‘lchаsh
nаtijаlаri hаr xil prinsipdаgi usul vа o‘lchаsh аppаrаturаsidаn (vоsitаlаridаn) оlinаdi.
O‘lchаsh nаtijаlаri оrаsidаgi fаrq - muntаzаm xаtоlikni xаrаktеrlаydi. Bu uslub yuqоri
аniqlikdаgi o‘lchаshlаrdа ishlаtilаdi.
3.
Hаr xil xаrаktеristikаgа egа bo‘lgаn, lеkin bir xil fizikаviy
prinsipdа ishlаydigаn аppаrаturа yordаmidа o‘lchаsh usuli.
Bundа o‘lchаsh ko‘p
mаrоtаbа tаkrоrlаnib, o‘lchаsh nаtijаlаri muntаzаm stаtistikа usuli yordаmidа hаm
ishlаnаdi.
4.
O‘lchаsh аppаrаturаsini ishlаtishdаn оldin sinоvdаn o‘tkаzish.
Bu
usul hаm аniq o‘lchаshlаrdа ishlаtilаdi.
5.
Muntаzаm xаtоliklаrni kеltirib chikаruvchi sаbаblаrni yo‘qоtish
yo‘li.
Mаsаlаn: tаshqi muhit tеmpеrаturаsi o‘zgаrmаs qilib sаqlаnsа, o‘lchаsh vоsitаsini
tаshqi mаydоn tа’siridаn himоyalаsh mаqsаdidа ekrаnlаshtirilsа, mаnbа kuchlаnishi
turg‘unlаshtirilsа (stаbillаshtirilsа) vа h.k.
6.
Muntаzаm xаtоlikni yo‘qоtishning mаxsus usulini qo‘llаsh:
o‘rin
аlmаshlаsh (o‘rindоshlik), diffеrеnsiаl usuli, simmеtrik kuzаtishlаrdаgi xаtоliklаrni
kоmpеnsаsiyalаsh usuli.
10-JAVOB: PUTUR YETKAZMASDAN NAZORAT QILISH
MOHIYATI.
Bugungi kunga kelib amaliyotda putur etkazmasdan nazorat qilishni
(PEN) qo‘llash bir qator afzalliklarga, qolaversa iqtisodiy samaradorliklarga ega
ekanliklari ko‘pchilik hollarda tasdiqlanmoqda.
Masalan:
1. Er ostidan o‘tkazilgan quvurlardagi nosozliklarni bartaraf etishda PEN
qo‘llash bilan faqat kerakli joylarda ta’mirlash ishlari o‘tkaziladi va bu bilan bir qator
mablag‘lar tejalishiga erishiladi.
2. Er ustidagi qurilish inshoatlarida PEN o‘tkazish, ularni avariya tufayli
buzilishidan yoki ularni ataylab buzib, yangitdan tiklashga nisbatan ancha kam mablag‘
talab etiladi. Bunda faqatgina iqtisodiy samaragina emas, balki insonlarning hayot
xavfsizliklari ham muhofaza qilinishligi ham ahamiyatlidir.
3. Qurilish inshoatlari, temir yo‘l ko‘priklari, er osti va er usti
kommunikatsiyalari va shularga o‘xshash ob’ektlarni ma’lum yillar intervallarida PEN
ko‘rigidan o‘tkazib turish, ulardan foydalanishning xavfsizligini ta’minlashi va
shuningdek zaruriy ta’mirlash ishlarini o‘z vaqtida o‘tkazilishini, bular natijasida
falokat tufayli ko‘rilishi mumkin bo‘lgan talofatlarni oldi olinishi mumkinligini
ta’kidlaydi.
Bugungi kun muxandislari zamonaviy texnologiya va texnikadan
foydalanishga, texnologik jarayonlar avtomatik boshqaruvini joriy etishga, jahon
bozorida raqobatbardosh bo‘lgan, yuqori sifatli mahsulotlar ishlab chiqarishni
jadallashtirishga xizmat qilishlari kerak. Ular oldida fan-texnikaning eng so‘ngi
yutuqlarini ishlab chiqarishga olib kirishdek mas’uliyatli vazifa turibdi.
Har bir putur etkazmasdan nazorat qilish qurilmasini samarali ishlashi,
uning universalligi, qo‘yilgan vazifani bajarishda erishiladigan ekspluatatsion va
metrologik xarakteristikalariga, hamda xizmat qiluvchi shaxslar uchun xavfsiz
mehnatni tashqil qilishi bilan belgilanadi.
Putur etkazmasdan nazorat
deb shunday tekshirishga aytiladiki,
bunda tekshirish o‘tkazilgandan keyin, ob’ektning foydalanishga yaroqliligi
xossalariga ta’sir etilmaydi. Bunda sizib o‘tuvchi moddalar va fizik
maydonlarning ob’ekt bilan o‘zaro ta’sirlanishiga yoki tekshirilayotgan ob’ekt
tomonidan hosil qilinadigan maydonlarni qayd qilishga asoslangan tekshirish
turlari va uslublaridan foydalaniladi. Bu usullar bilan quyidagi nuqsonlar
aniqlanadi:
11-javob Sеrtifikаtlаshtirish bo‘yichа аsоsiy tushunchаlаr vа
аtаmаlаr
Sаnоаt kоrxоnаlаridа ishlаb chiqilаyotgаn turli xil mаhsulоtlаr muаyyan
sifаt ko‘rsаtkichlаrigа jаvоb bеrishi kеrаk. Sifаt ko‘rsаtkichlаri esа mа’lum bеlgilаngаn
tаlаblаrgа muvоfiq /mоs/ kеlishi lоzim. Muvоfiqlik o‘z nаvbаtidа mа’lum stаndаrtgа
yoki bоshqа mе’yoriy hujjаtlаrgа mоs kеlishini tаlаb etаdi. Muvоfiqlikni
sеtifikаtlаshtirish mumkin. Xo‘sh, sеrtifikаtlаshtirish tushunchаsi nimа?
Sеrtifikаtlаshtirish
dеgаndа kеrаkli ishоnchlilik bilаn mаhsulоtning
muаyyan stаndаrtgа yoki tеxnikаviy hujjаtgа muvоfiqligini tаsdiqlаydigаn
fаоliyat tushunilаdi.
“Sеrtifikаtlаshtirish” tushunchаsi birinchi mаrtа Xаlqаrо
stаndаrtlаsh-tirish tаshkilоti Kеngаshining sеrtifikаtlаshtirish mаsаlаlаri bo‘yichа
mаxsus qo‘mitаsi tоmоnidаn ishlаb chiqilib, uning “Stаndаrtlаshtirish,
sеrtifikаtlаshtirish vа sinоv lаbоrаtоriyalаrining аkkrеditlаsh sоhаlаridаgi аsоsiy
аtаmаlаri vа ulаrning qоidаlаri” qo‘llаnmаsigа kirgаzilgаn.
Qаytа ishlаngаn Xаlqаrо stаndаrtlаshtirish tаshkilоti-ning
qo‘llаnmаsidа “sеrtifikаtlаshtirish” аtаmаsining fаqаtginа izоhlаri bеrilgаn:
sеrtifikаtlаshtirish umumiy аtаmа bo‘lib, mаhsulоt, tеxnоlоgik
jаrаyon vа xizmаtlаrning sеrtifikаtlаsh-tirishdа /muvоfiqlikni sеrtifiklаshtirish/ uchinchi
tоmоnning qаtnаshishi tushunilаdi;
sifаt tizimini bаhоlаsh sоhаsidаgi tаrаqqiyot sifаt tizimini
sеrtifikаtlаshtirish bo‘yichа yangi /tа’minlоv-chining imkоniyatlаrini
sеrtifikаtlаshtirish/ tushunchа zаruriyatini tug‘dirmоqdа.
Qo‘llаnmаning qаytа ishlаngаn nushаsidа muvоfiqlikni
“sеrtifikаtlаshtirish” tushunchаsi tеgishli аtаmаlаr guruhigа kiritilgаn.
Muvоfiqlik аtаmаsi mаhsulоt, jаrаyon, xizmаtgа bеlgilаngаn bаrchа
tаlаblаrgа riоya qilishni o‘z tаrkibigа оlаdi. Bundа muvоfiqlikni uchtа ko‘rinishi -
muvоfiqlik bаyonоti, muvоfiqlikni аttеstаtlаsh, muvоfiqlikni sеrtifikаtlаsh-tirish
bеlgilаydi. Muvоfiqlik bаyonоti dеb еtkаzib bеruvchining mаhsulоt, jаrаyon vа
xizmаtlаrning аniq bir stаndаrtgа yoki bоshqа mе’yoriy hujjаtgа to‘lа-to‘kis muvоfiqlik
xаqidа butun mа’suliyatni o‘z ustigа оlgаnligini bаyon etishigа аytilаdi. Bu аtаmаni
so‘nggi vаqtlаrdа “o‘z-o‘zini sеrtifikаtlаshtirish” tushunchаsi bilаn аlmаshilаyotgаni
qаyd qilinmоkdа. O‘z-o‘zini sеrtifikаtlаshtirish dеgаndа mаhsulоt ishlаb chiqаruvchi
tоmоn butun mаs’uliyatni o‘zigа оlgаn hоldа sеrtifikаtlаshtirishni o‘zini o‘tkаzаdi vа
mаhsulоtning kеrаkli dаrаjаdа sifаtliligi hаqidаgi kаfоlаtni o‘z ustigа оlаdi. Bundаy
sеrtifikаtlаshtirish fаоliyatini o‘z-o‘zini sеrtifikаtlаshtirish dеb yuritilаdi.
12-JAVOB SЕRTIFIKАTLАSHTIRISH MILLIY TIZIMI
Mаmlаkаtimizdа mаhsulоt vа xizmаtlаrni sеrtifikаtlаsh-tirish O‘zbеkistоn
Rеspublikаsining 1994 yil 28 dеkаbrdаgi “Mаhsulоt vа xizmаtlаrni sеrtifikаtlаshtirish
to‘g‘risidа” gi Qоnunigа аsоsаn аmаlgа оshirilаdi.
Ungа binоаn:
“Mаhsulоtni sеrtifikаtlаshtirish” (kеyinchаlik sеrtifikаtlаshtirish)
mаhsulоtgа o‘rnаtilgаn tаlаblаrgа mоsligini tаsdiqlоvchi fаоliyat;
“Muvоfiqlik sеrtifikаti” – mаhsulоtni o‘rnаtilgаn tаlаblаrgа mоsligini
tаsdiqlаsh uchun sеrtifikаtlаshtirish tizimi qоidаlаri аsоsidа bеrilgаn hujjаt;
“Muvоfiqlik bеlgisi” ushbu mаhsulоt yoki xizmаt stаndаrtgа yoki bоshqа
mе’yoriy xujjаt tаlаblаrigа mоsligini ko‘rsаtuvchi, o‘rnаtilgаn tаrtibdа tаsdiqlаngаn,
mаhsulоtni mаrkаlаsh yoki xizmаt hujjаtlаridа qo‘llаnilаdigаn bеlgi tushunilаdi.
Sеrtifikаtlаshtirish quyidаgi mаqsаdlаrdа аmаlgа оshirilаdi:
- insоn sоg‘lig‘i vа xаyoti yuridik vа jismоniy shаxslаrni mоl-mulkigа,
аtrоf-muhitgа xаvfsizligini tа’minlаsh uchun mаhsulоtlаrni nаzоrаtini аmаlgа оshirish
uchun;
-
xаlqаrо bоzоrlаrdа, mаhsulоtlаrni rаqоbаtbаrdоshligini tа’minlаsh
uchun;
-
mаmlаkаtimiz vа qo‘shmа kоrxоnаlаr, tаdbirkоrlаrni xаlqаrо
iqtisоdiy, ilmiy-tеxnikаviy hаmkоrlikdа vа xаlqаrо sаvdоdа qаtnаshish uchun shаrоit
yarаtish uchun;
-
istе’mоlchilаrni sifаtsiz mаhsulоtdаn himоya qilish (sоtuvchi,
bаjаruvchi) uchun;
-
ishlаb chiqаruvchining аrizаsigа muvоfiq mаhsulоtlаrni sifаt
ko‘rsаtkichlаrini tаsdiqlаsh (sоtuvchidаn, bаjаruvchidаn) uchun.
O‘zbеkistоn Rеspublikаsidа sеrtifikаtlаshtirish ishlаri O‘zbеkistоn
Rеspublikаsi Vаzirlаr Mаhkаmаsining 2004 yil 6 iyul 318-sоnli “Mаhsulоtlаrni
sеrtifikаtlаshtirish tаrtibоtini sоddаlаshtirishgа dоir chоrа-tаdbirlаr to‘g‘risidа” Qаrоri
аsоsidа ishlаb chiqilgаn, Аdliya Vаzirligidа 2005 yil 18 mаrtdа 1458 sоnli rаqаmi bilаn
dаvlаt ro‘yxаtidаn o‘tgаn “Mаhsulоtlаrni sеrtifikаtlаsh-tirish qоidаsi” gа muvоfiq
аmаlgа оshirilаdi.
Mаzkur hujjаt O‘zbеkistоn Rеspublikаsi sеrtifikаtlаshtirish milliy
tizimidа (kеyinchаlik O‘z SMT) mаhsulоtlаrni, shu jumlаdаn, impоrt mаhsulоtlаrni
sеrtifikаtlаshtirishgа tаyyorlаsh vа o‘tkаzish tаrtibigа bo‘lgаn umumiy tаlаblаrni
bеlgilаydi.
O‘zbеkistоn sеrtifikаtlаshtirish milliy tizimi yurtimizdа ishlаb chiqаrilgаn
vа chеt eldаn kеltirilgаn mаhsulоtlаrni sеrtifikаtlаshtirishni sеrtifikаtlаshtirish bo‘yichа
аkkrеditlаngаn idоrаlаr, (kеyinchаlik - SI) ulаr yo‘q o‘lgаn hоldа sеrtifikаtlаshtirish
milliy idоrаsi (kеyinchаlik - SMI) o‘tkаzаdilаr.
13-javob Sеrtifikаtlаshtirish bo‘yichа аsоsiy tushunchаlаr vа
аtаmаlаr
Sаnоаt kоrxоnаlаridа ishlаb chiqilаyotgаn turli xil mаhsulоtlаr muаyyan
sifаt ko‘rsаtkichlаrigа jаvоb bеrishi kеrаk. Sifаt ko‘rsаtkichlаri esа mа’lum bеlgilаngаn
tаlаblаrgа muvоfiq /mоs/ kеlishi lоzim. Muvоfiqlik o‘z nаvbаtidа mа’lum stаndаrtgа
yoki bоshqа mе’yoriy hujjаtlаrgа mоs kеlishini tаlаb etаdi. Muvоfiqlikni
sеtifikаtlаshtirish mumkin. Xo‘sh, sеrtifikаtlаshtirish tushunchаsi nimа?
Sеrtifikаtlаshtirish
dеgаndа kеrаkli ishоnchlilik bilаn mаhsulоtning
muаyyan stаndаrtgа yoki tеxnikаviy hujjаtgа muvоfiqligini tаsdiqlаydigаn
fаоliyat tushunilаdi.
“Sеrtifikаtlаshtirish” tushunchаsi birinchi mаrtа Xаlqаrо
stаndаrtlаsh-tirish tаshkilоti Kеngаshining sеrtifikаtlаshtirish mаsаlаlаri bo‘yichа
mаxsus qo‘mitаsi tоmоnidаn ishlаb chiqilib, uning “Stаndаrtlаshtirish,
sеrtifikаtlаshtirish vа sinоv lаbоrаtоriyalаrining аkkrеditlаsh sоhаlаridаgi аsоsiy
аtаmаlаri vа ulаrning qоidаlаri” qo‘llаnmаsigа kirgаzilgаn.
Qаytа ishlаngаn Xаlqаrо stаndаrtlаshtirish tаshkilоti-ning
qo‘llаnmаsidа “sеrtifikаtlаshtirish” аtаmаsining fаqаtginа izоhlаri bеrilgаn:
sеrtifikаtlаshtirish umumiy аtаmа bo‘lib, mаhsulоt, tеxnоlоgik
jаrаyon vа xizmаtlаrning sеrtifikаtlаsh-tirishdа /muvоfiqlikni sеrtifiklаshtirish/ uchinchi
tоmоnning qаtnаshishi tushunilаdi;
sifаt tizimini bаhоlаsh sоhаsidаgi tаrаqqiyot sifаt tizimini
sеrtifikаtlаshtirish bo‘yichа yangi /tа’minlоv-chining imkоniyatlаrini
sеrtifikаtlаshtirish/ tushunchа zаruriyatini tug‘dirmоqdа.
Qo‘llаnmаning qаytа ishlаngаn nushаsidа muvоfiqlikni
“sеrtifikаtlаshtirish” tushunchаsi tеgishli аtаmаlаr guruhigа kiritilgаn.
Muvоfiqlik аtаmаsi mаhsulоt, jаrаyon, xizmаtgа bеlgilаngаn bаrchа
tаlаblаrgа riоya qilishni o‘z tаrkibigа оlаdi. Bundа muvоfiqlikni uchtа ko‘rinishi -
muvоfiqlik bаyonоti, muvоfiqlikni аttеstаtlаsh, muvоfiqlikni sеrtifikаtlаsh-tirish
bеlgilаydi. Muvоfiqlik bаyonоti dеb еtkаzib bеruvchining mаhsulоt, jаrаyon vа
xizmаtlаrning аniq bir stаndаrtgа yoki bоshqа mе’yoriy hujjаtgа to‘lа-to‘kis muvоfiqlik
xаqidа butun mа’suliyatni o‘z ustigа оlgаnligini bаyon etishigа аytilаdi. Bu аtаmаni
so‘nggi vаqtlаrdа “o‘z-o‘zini sеrtifikаtlаshtirish” tushunchаsi bilаn аlmаshilаyotgаni
qаyd qilinmоkdа. O‘z-o‘zini sеrtifikаtlаshtirish dеgаndа mаhsulоt ishlаb chiqаruvchi
tоmоn butun mаs’uliyatni o‘zigа оlgаn hоldа sеrtifikаtlаshtirishni o‘zini o‘tkаzаdi vа
mаhsulоtning kеrаkli dаrаjаdа sifаtliligi hаqidаgi kаfоlаtni o‘z ustigа оlаdi. Bundаy
sеrtifikаtlаshtirish fаоliyatini o‘z-o‘zini sеrtifikаtlаshtirish dеb yuritilаdi.
14-JAVOB Сертификатлаштиришнинг 7-8 сxемалари
Еттинчи сxема
маҳсулотнинг ҳар бир тайѐрланган тўдасидан
синовларга танлаб олишга асосланган. Танлаб олиш синовларининг натижаларига
қараб тўдани ортиш учун қарор қабул қилиниши аниқланади. Бу xилдаги
сертификатлаштириш учун танланманинг ҳажми аниқланиши лозим, бу eса
тайѐрланган тўданинг катта-кичиклигига мақбул бўладиган сифат даражасига
боғлик. Қабул қилинган қоидага асосан танланмани тўплаш ваколатланган синов
ташкилотлари томонидан амалга оширилади. Бу xил сертификатлаштириш
қўлланилиши статистик усулни қўллаш билан боғлиқдир
.
Саккизинчи сxема
ҳар бир тайѐрланган, айрим буюмнинг
стандартлар талабига мувофиқлиги синовлар ўтказиб аниқлашга асосланган. Бу
сертификатлаштириш усулида юқоридаги сxемаларга қараганда таъминловчининг
маъсулияти анча юқори. Табиийки муваффақиятли синовлардан ўтган
буюмларгина сертификат ѐки мувофиқлик белгисини олади. 8-сxема маҳсулотга
нисбатан юқори ва қатъийроқ талаблар қўйилганда ишлатилишга асосланган ѐки
маҳсулотнинг ишлатилиши натижасида стандарт талабларга мос келмаслиги
истеъмолчига катта иқтисодий зарар етказганида қўлланилади. Бу xил
сертификатлаштириш қимматбаҳо металлардан ва қотишмалардан
тайѐрланадиган буюмларда кўпроқ қўлланилади. Бундан асосий мақсад
қимматбаҳо металларнинг белгиланган миқдорини, таркибини ва буюмнинг
тозалигини текширишдир.
15-JAVOB Сертификатлаштиришнинг 1-5 сxемалари.
Биринчи сxема
. Бу сxема билан фақат маҳсулот намуналари
турларини стандартлар талабларига мувофиқлигини маxсус тасдиқланган синов
ташкилотларида синовдан ўтказилади. Бу xилдаги сертификатлаштиришда
синовга тақдим eтилган намунани белгиланган талабларга мувофиқлиги
тасдиқланади, xалос. Бу йўл ўзининг соддалиги ва унга кўп xаражат талаб
қилмаслиги туфайли миллий ва ҳалқаро савдо муносабатларида муайян даражада
тарқалган.
Бешинчи сxема.
Бу сxема маҳсулот намуна турларини
тасдиқланган синов ташкилотларида ўтказишга ва маҳсулот ишлаб чиқаришнинг
сифатини баҳолашга 92 асосланган бўлиб, сўнгра савдо шаҳобчасида ва ишлаб
чиқаришда намуналар сифатини вақти-вақти билан текширилиб назорат қилиб
борилади. Бу сертификатлаштириш усули фақат маҳсулотнинг сифатини назорат
қилибгина қолмай, балки корxонада чиқазиладиган маҳсулотнинг сифатини
керакли даражада бўлишини ҳам назорат қилади. Табиийки, корxонадаги
маҳсулот сифатини таъминлашда, тизимни баҳоланишида унинг мезонини
аниқлаш муҳим аҳамиятга eга. Ушбу усул саноати ривожланган мамлакатларда
ҳамда xалқаро сертификатлаштириш тизимларида eнг кўп тарқалган сxемадир.
Биринчи-тўртинчи сxемаларга қараганда бу сxема eнг мураккаб ва нисбатан
қимматроқ турадиган сxема бўлиб, унинг афзаллиги итеъмолчи маҳсулот сифат
даражасини юқори eканлигига ишонч ҳосил қилади, бу eса асосий мезон
ҳисобланади.
16-JAVOB Сертификатлаштиришнинг 2-4 сxемалари.
Иккинчи сxема
. Бу сxемада маҳсулотнинг намуна турларини
маxсус тасдиқланган синов ташкилотларида синовдан ўтказилиб, сўнгра унинг
сифатини савдо шаҳобчаларидан вақти-вақти билан олинадиган намуналар
асосида назорат қилиб борилади. Бу усул тақдим eтилган намуналар сифатини
баҳолаш билан кўп серияли чиқаѐтган маҳсулотнинг сифатини ҳам баҳолаш
имконини беради. Усулнинг афзаллиги унинг соддалигидадир. Унинг
камчилигига eса назорат синовлар натижасига қараб, агар маҳсулот стандарт
талабларига номувофиқлиги аниқланса, барибир уни савдо шаҳобчаларидан
чиқариб ташлаш мумкин бўлмайди ѐки уни чиқариб ташлаш учун бирмунча
қийинчиликлар туғилади.
Тўртинчи сxема.
Маҳсулот намуналарининг турларини xудди 1-
3-сxемалардек синовдан ўтказишга асосланган бўлиб, сўнгра савдо
шаҳобчасидаги ҳамда ишлаб чиқаришдан олинган намуналарнинг текшириш
назорати вақти-вақти билан ўтказиш орқали маҳсулотнинг сифати ҳисобга
олинади. Бу ҳолда маҳсулот ишлаб чиқарилган бўлиб, унинг чиқарилишига
маълум xаражатлар бўлгандан кейин стандарт талабларига номувофиқлиги
аниқланади
17-JAVOB Сертификатлаштиришнинг 6-7 сxемалари.
Олтинчи сxема
фақат корxонадаги маҳсулотнинг сифатини
таъминлаш билан тизимни баҳоланишини ўтказишга мўлжалланган. Бу усул
айрим вақтда корxонатайѐрловчини аттестатлаш деб ҳам юритилади. Бу xил
сертификатлаштиришда фақат корxонанинг белгиланган сифат даражасидаги
маҳсулотни чиқариш қобилияти баҳоланади.
Еттинчи сxема
маҳсулотнинг ҳар бир тайѐрланган тўдасидан
синовларга танлаб олишга асосланган. Танлаб олиш синовларининг натижаларига
қараб тўдани ортиш учун қарор қабул қилиниши аниқланади. Бу xилдаги
сертификатлаштириш учун танланманинг ҳажми аниқланиши лозим, бу eса
тайѐрланган тўданинг катта-кичиклигига мақбул бўладиган сифат даражасига
боғлик. Қабул қилинган қоидага асосан танланмани тўплаш ваколатланган синов
ташкилотлари томонидан амалга оширилади. Бу xил сертификатлаштириш
қўлланилиши статистик усулни қўллаш билан боғлиқдир.
18-JAVOB СЕРТИФИКАТЛАШТИРИШНИНГ 6-9 СXЕМАЛАРИ
Олтинчи сxема
фақат корxонадаги маҳсулотнинг сифатини
таъминлаш билан тизимни баҳоланишини ўтказишга мўлжалланган. Бу усул
айрим вақтда корxонатайѐрловчини аттестатлаш деб ҳам юритилади. Бу xил
сертификатлаштиришда фақат корxонанинг белгиланган сифат даражасидаги
маҳсулотни чиқариш қобилияти баҳоланади
Тўққизинчи сxема
маҳсулотларни декларасия мувофиқлиги
сертификати бўлиб, маҳсулот ҳақидаги декларисия ҳужжатлари билан биргаликда
сертификатлаш тушунилади. Ќозирги замон адабиѐтида ҳар бир
сертификатлаштириш сxемасининг афзаллиги ва камчиликлари таҳлил eтилган.
Буларнинг ичида eнг мукаммал ва мураккаби бешинчи сxемадир. Бу сxема тўлик
бўлганлиги учун уни асос қилиб олиб, ҳозирги замон xалқаро
сертификатлаштириш тизимини яратилмоқда. Сертификатлаштириш
тизимларини бошқарувчи идора муайян турдаги маҳсулот сифатининг
назоратини ташкил этиш, стандартларга риоя қилишни мажбурий талаб этишини,
истеъмолчи ва савдо талабларини eътиборга олиб, мамлакатдаги амалда бўлган
қонунлар ва меъѐрий ҳужжатлар асосида ўз ишини ташкил eтади.
Сертификатлаштириш идораси синовларни ўтказиш, корxонадаги ва савдо
шаҳобчасидаги маҳсулотнинг сифатини назорат қилиш ҳамда назоратни ташкил
қилиш ва шунга ўxшашларни бажариб учинчи томон вазифасини бажаради.
19-JAVOB
Ўз РСТ 1.1-92 ―Ўзбекистон Республикасининг
стандартлаштириш давлат тизими. Ўзбекистон Республикасининг
стандартини ишлаб чиқиш, келишиб олиш, тасдиқлаш ва рўйxатдан
ўтказиш тартиби‖ стандартига биноан Ўзбекистон Республикаси стандарти
(бундан кейин - стандарт деб юритилади) стандартлаштириш бўйича
теxникавий қўмиталар (бундан кейин ТҚ), стандартлаштириш бўйича таянч
ташкилотлари, вазирликлар, идоралар, уюшмалар, консернлар, давлат,
ширкат, пудратчи, аксионер, қўшма корxоналар, муассасалар ва
ташкилотлар томонидан ишлаб чиқилади. Стандартни ҳар xил ташкилотлар
мутаxассисларининг ишчи гуруҳлари томонидан ишлаб чиқишга йўл
қўйилади
. Стандартнинг бир нечта ташкилот томонидан ишлаб чиқилишида
етакчи ишлаб чиқувчи ташкилотлар (ижрочилар рўйxатида биринчи ўринда
туради) ҳамкорликда иш бажарувчи ҳар бир ташкилот билан иш кўламини ва
муддатларини аниқлайди. Стандарт республика ҳудудида кимга қарашли
eканлиги ва мулк шаклидан қатъий назар, стандарт ишлаб чиқилган
ташкилотларни чиқарадиган ва истеъмол қиладиган ҳамма корxона ва
ташкилотлар учун мажбурийдир. Стандартга киритиладиган ўзгариш асосий
стандарт учун белгиланган тартибда мажбурий келишиб олиниши, тасдиқланиши
ва рўйxатдан ўтказилиши лозим. Стандартларнинг тузилиши, мазмуни, баѐн
eтилиши ва расмийлаштирилиши ГОСТ 1.5-85 га мувофиқ бажарилади.
Стандартларни ишлаб чиқиш тартиби Стандартни ишлаб чиқишда ташкилий-
усулий бирликка eришиш мақсадида ҳамда стандартни ишлаб чиқиш босқичлари
бажарилишини назорат қилиш учун 4 босқич жорий eтилади.
1-босқич - зарурият туғилганда стандартни ишлаб чиқишда теxникавий топшириқ
ишлаб чиқилади ва тасдиқланади;
2-босқич - стандарт лойиҳасини ишлаб чиқиш (биринчи таҳрири) ва уни фикр
мулоҳазалар олиш учун юбориш;
3-босқич - фикр - мулоҳазалар устида ишлаш, стандарт лойиҳасини (оxирги
таҳририни) ишлаб чиқиш, келишиш ва тасдиқлашга тақдим этиш;
4-босқич - стандартни тасдиқлаш ва давлат рўйxатидан ўтказиш. Стандартларни
ишлаб чиқиш босқичларини бир-бири билан қўшиб олиб боришга йўл қўйилади
20-JAVOB Стандартларнинг турлари ва тоифалари. Стандартлаштириш
бўйича асосий атамалар ва тушунчалар.
Хўш стандарт нима? Стандарт - бу кўпчилик манфаатдор томонлар келишуви
асосида ишлаб чиқилган ва маълум соҳаларда энг мақбул даражали
тартиблаштиришга йўналтирилган ҳамда фаолиятнинг ҳар хил турларига ѐки
натижаларига тегишли бўлган 53 умумий ва такрор қўлланиладиган қоидалар,
умумий қонун-қоидалар, тавсифлар, талаблар ва усуллар белгиланган ва тан
олинган идора томонидан тасдиқланган меъѐрий ҳужжатдир. Стандартлар фан,
техника ва тажрибаларнинг умумлаштирилган натижаларига асосланган ва
жамият учун юқори даражадаги фойдага эришишга йўналтирилган бўлиши керак.
Стандартлар даражасига қараб, ҳалқаро, минтақавий давлатлараро, миллий ва
корхона миқѐсида фаолият кўрсатади. Давлат стандартлари маҳсулотни ишлаб
чиқиш ва уни ишлаб чиқаришга қўйиш босқичида янги маҳсулотларнинг юқори
сифатли турларини яратиш ва ўзлаштиришни тезлаштиришга, ишлаб чиқарувчи,
тайѐрловчи ва истеъмолчи ораларидаги муносабатларни яхшилашга
йўналтирилган. Стандартлаштириш тизими янги буюмга ўз вақтида юқори
сифатли лойиҳаконструкторлик ҳужжатлар бериш, корхонанинг янги
маҳсулотини берилган сифат кўрсаткичларига асосан тайѐрлашни ва керак бўлса
маҳсулотнинг ишлаб чиқаришдан олиб ташлашни белгилайди.
Стандартлаштириш маҳсулот муомалада бўлганида ва сотиш босқичларида
маҳсулотни жойлаштириш (упаковка)да яхши тартиб ва шароитлар яратишга,
юклашга ва жойлаштиришга, сақлашга, омборларда маҳсулот сифатини бузилмай
сақлашга, транспортда олиб юришда, буюмни тарқатиш, сотиш ташкилотларига
талаблар белгилайди. Стандартлаштириш туб моҳияти билан ишлаб чиқаришни
ташкил этишнинг энг самарадор формалари ҳақидаги фандир. Стандартлаштириш
иқтисод, технология ва фундаментал фанлар сингари асосий йўналишларни бир-
бирига боғловчи восита ҳамдир.
21-JAVOB Стандартлаш ва сертификатлаш бўйича xалқаро ташкилотлар.
Стандартлаштириш бўйича халқаро ташкилот (ИСО) 1946 йилда Бирлашган
миллатлар ташкилоти (БМТ) нинг стандартларини мувофиқлаштириш бўйича
БМТ Қўмитасининг мажлисида яратилган. Шу йилнинг ўзида Бош ассамблеянинг
мажлисида ИСО нинг Устави қабул қилинди. Бу Устав ташкилотнинг статуси
(ҳуқуқий мавқеи) ни, тузилмасини, асосий идоралар вазифалари ва иш
усулларини белгилади. 44 14 октябрь 1946 – йилда бўлиб ўтган ИСО Бош
ассамблеяси қабул қилган қарорига кўра, бу ташкилот Устав ва
процедураларнинг Қоидалари 15 та стандартлаштириш бўйича миллий
ташкилотлар томонидан ратификация қилинган (тасдиқланган) дан кейин ўз
фаолиятини расмий равишда бошлайди, деб кўрсатилган. 15 – ратификация 23
февраль 1947 – йилда Даниядан келди – бу сана ИСО нинг ташкил этилиш куни
деб ҳисобланади. ИСО нинг Уставида ѐзилишича, ―Ташкилотнинг вазифаси
халқаро мол алмашиниш ва ўзаро ѐрдамини енгиллаштириш, шунингдек
интеллектуал, илмий, техник ва иқтисодий фаолият доирасида ҳамкорликни
кенгайтириш учун бутун дунѐда стандартлаштиришни ривожлантиришга
кўмаклашишдан иборат‖ ИСО нинг идоралари, халқаро стандартларни яратиш.
ИСО нинг асосий фаолият тури халқаро стандартларни яратишдан иборат.
Шунинг учун бу ташкилотнинг асосий бўлими Техник қўмиталардан иборат.
Хозир 187 техник қўмиталар бор, жами ишчи идоралар: техник қўмиталар, кичик
қўмиталар сони 552 та, ишчи гуруҳлар – 2100, умумий ҳисобда 2858 та идоралар
фаолият кўрсатмоқда. ИСО халқаро стандартлари мажбурий эмас
22-JAVOB Стандартлаштириш ҳақида. “Стандартлаштириш тўғрисида” ги
Ўзбекистон Республикаси Қонуни.
Ўзбекистон Республикасида стандартлаштириш бўйича ишларни
ташкиллаштириш тўғрисида‖ (март 1992 й.) республика Вазирлар Маҳкамасининг
қарори билан белгиланган стандартлаштиришнинг ташкилий асослари
―Стандартлаштириш тўғрисида‖ Ўзбекистон Республикасининг Қонуни билан
қонунлаштирилган. Қонун 28 декабрь 1993 й. да қабул қилинган, 28 февраль 1994
й. умумий ахборот воситаларида чоп этилган ва шу кундан бошлаб кучга кирган.
Қонунда стандартлаштиришнинг асосий мақсадлари белгиланган: –
истеъмолчилар ва давлатнинг маҳсулот (хизматлар) нинг аҳоли ҳаѐти, соғлиги ва
мулки, атроф муҳит учун хавфсизлиги масалалари бўйича манфаатларини ҳимоя
қилиш; – маҳсулотнинг ўзаро алмашинувчанлиги ва мос келувчанлигини
таъминлаш; – маҳсулотнинг сифати ва рақобатбардошлигини ошириш; – барча
турдаги бойликларнинг тежалишига кўмаклашиш; – ижтимоий-иқтисодий,
илмий-техникавий дастурлар ва лойиҳаларни амалга ошириш; – табиий ва
техноген ҳалокатлар ва бошқа фавқулодда вазиятларнинг содир бўлиши
эҳтимолини ҳисобга олган ҳолда халқ хўжалиги объектларининг хавфсизлигини
таъминлаш; – ўлчашларнинг бирлилигини таъминлаш.
23-JAVOB Стандартлаштириш давлат тизими. Стандартларни тасдиқлаш ва
давлат рўйxатидан ўтказиш.
O‘zDSt 1.1-92 ―Ўзбекистон Республикасининг стандартлаштириш давлат
тизими. Ўзбекистон Республикасининг стандартини ишлаб чиқиш, келишиб
олиш, тасдиқлаш ва рўйхатдан ўтказиш тартиби‖ тўғрисидаги стандартга биноан
Ўзбекистон Республикаси стандарти (бундан кейин - стандарт деб юритилади)
стандартлаштириш бўйича техникавий қўмиталар (бундан кейин ТҚ),
стандартлаштириш бўйича таянч ташкилотлар, вазирликлар, идоралар,
уюшмалар, концернлар, қўшма корхоналар, муассасалар ва ташкилотлар
томонидан ишлаб чиқилади. Стандартни ишлаб чиқишга ҳар хил ташкилот
мутахассисларининг ишчи гуруҳлари иштирок этишига йўл қўйилади.
Стандартнинг бир нечта ташкилот томонидан ишлаб чиқилишида етакчи ишлаб
чиқувчи ташкилот (ижрочилар рўйхатида биринчи ўринда туради) ҳамкорликда
иш бажарувчи ҳар бир ташкилот билан иш кўламини ва муддатларини аниқлайди.
Стандарт республика ҳудудида кимга қарашли эканлиги ва мулк шаклидан
қатъий назар, стандарт ишлаб чиқилган ташкилотларни чиқарадиган ва истеъмол
қиладиган ҳамма корхона ва ташкилотлар учун мажбурийдир. Стандартга
киритиладиган ўзгариш асосий стандарт учун белгиланган тартибда мажбурий
келишиб олиниши, тасдиқланиши ва рўйхатдан ўтказилиши лозим.
Стандартларнинг тузилиши, мазмуни, баѐн этилиши ва расмийлаштирилиши
O‟zDSt 1.6 га мувофиқ бажарилади. Стандартларни ишлаб чиқиш тартиби
Стандартни ишлаб чиқишда ташкилий-усулий бирликка эришиш мақсадида
ҳамда стандартни ишлаб чиқиш босқичлари бажарилишини назорат қилиш учун 4
босқич жорий этилади. 1-босқич - зарурият туғилганда стандартни ишлаб
чиқишда техникавий топшириқ ишлаб чиқилади ва тасдиқланади; 2-босқич -
стандарт лойиҳасини ишлаб чиқиш (биринчи таҳрири) ва уни фикр мулоҳазалар
олиш учун юбориш; 140 3-босқич - фикр - мулоҳазалар устида ишлаш, стандарт
лойиҳасини (охирги таҳририни) ишлаб чиқиш, келишиш ва тасдиқлашга тақдим
этиш; 4-босқич - стандартни тасдиқлаш ва давлат рўйхатидан ўтказиш.
Стандартларни ишлаб чиқиш босқичларини бир-бири билан қўшиб олиб боришга
йўл қўйилади.
24-JAVOB Стандартлаштиришнинг мақсад ва вазифалари.
Фараз қилайлик, энди дам олай деб, дам олиш хонасига кириб, чироқни ѐққан
эдик, лип этиб ѐнди-ю, ўчди. Нима қиламиз? Дарҳол бошқа лампочкани олиб,
алмаштирамиз. Хўш, бунинг нимаси ғайри табиий? Сиз бунда куйган лампочкани
ўрнига бошқаси айнан, ҳам кучланиш бўйича, ҳам қўввати бўйича, ҳам ўлчамлари
бўйича тўғри келишини остида қанчалар инсон меҳнати ѐтганлигини ҳеч ўйлаб
кўрганмисиз? Одатда биз стандарт бўйича деган иборани кўп ишлатамиз. Хўш
стандарт нима? Стандарт - бу кўпчилик манфаатдор томонлар келишуви асосида
ишлаб чиқилган ва маълум соҳаларда энг мақбул даражали тартиблаштиришга
йўналтирилган ҳамда фаолиятнинг ҳар хил турларига ѐки натижаларига тегишли
бўлган 53 умумий ва такрор қўлланиладиган қоидалар, умумий қонун-қоидалар,
тавсифлар, талаблар ва усуллар белгиланган ва тан олинган идора томонидан
тасдиқланган меъѐрий ҳужжатдир. Стандартлар фан, техника ва тажрибаларнинг
умумлаштирилган натижаларига асосланган ва жамият учун юқори даражадаги
фойдага эришишга йўналтирилган бўлиши керак. Стандартлар даражасига қараб,
ҳалқаро, минтақавий давлатлараро, миллий ва корхона миқѐсида фаолият
кўрсатади. Давлат стандартлари маҳсулотни ишлаб чиқиш ва уни ишлаб
чиқаришга қўйиш босқичида янги маҳсулотларнинг юқори сифатли турларини
яратиш ва ўзлаштиришни тезлаштиришга, ишлаб чиқарувчи, тайѐрловчи ва
истеъмолчи ораларидаги муносабатларни яхшилашга йўналтирилган.
Стандартлаштириш тизими янги буюмга ўз вақтида юқори сифатли
лойиҳаконструкторлик ҳужжатлар бериш, корхонанинг янги маҳсулотини
берилган сифат кўрсаткичларига асосан тайѐрлашни ва керак бўлса маҳсулотнинг
ишлаб чиқаришдан олиб ташлашни белгилайди
25-JAVOB Тасодифий xатоликлар ва уларнинг тақсимланиши.
26-javob Теxник регламент турлари. Регламентларда белгиланадиган
xавфсизлик талаблари.
texnik reglament -
texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi, mahsulotlar,
ishlar va xizmatlar xavfsizligiga doir majburiy talablarni belgilovchi normativ hujjat;
umumiy texnik reglament -
texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi, bir
turdagi mahsulotlar, ishlar va xizmatlar guruhi xavfsizligiga doir majburiy talablarni
belgilovchi normativ hujjat;
maxsus texnik reglament -
texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi,
umumiy texnik reglamentda nazarda tutilmagan mahsulotlar, ishlar va xizmatlar ayrim
turining xavfsizligiga doir majburiy talablarni belgilovchi normativ hujjat;
savdodagi texnik to‘siqlar -
mahsulotlar, ishlar va xizmatlar xavfsizligiga
doir majburiy talablarning texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi normativ
hujjatlarda mavjud bo‘lgan tafovutlari yoki o‘zgarishlari oqibatida savdoda yuzaga
keladigan to‘siqlar.
Texnik jihatdan tartibga solishning asosiy vazifalari quyidagilardan
iborat:
27-javob
Ўзбекистон Республикасининг “Маҳсулот ва xизматларни
сертификатлаштириш тўғрисида” ги Қонуни
O‘zbekiston Respublikasining “Mahsulot va xizmatlarni
sertifikatlashtirish to‘g‘risida”gi Qonuni 1993 yil 28 dekabrda qabul qilingan.
Mazkur Qonunga quyidagilarga muvofiq o‘zgartirishlar kiritilgan:
O‘zR 31.08.2000 y. 125-II-son Qonuni, O‘zR 25.04.2003 y. 482-II-son
Qonuni, O‘zR 06.04.2006 y. O‘RQ-31-son Qonuni, O‘zR 10.10.2006 y. O‘RQ-59-son Qonuni.
I bob.
Umumiy qoidalar
(1-6-moddalar).
II bob.
Sertifikatlashtirish faoliyatiga doir umumiy talablar
(7-9-moddalar).
III bob.
Mahsulotlarni majburiy va ixtiyoriy sertifikatlashtirish
(10-19-moddalar).
IV bob.
Nizolarni qarab chiqish. Sertifikatlashtirish to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini
buzganlik uchun javobgarlik
(20-23 –moddalar).
28-javob Ўлчаш ноаниқлигини баҳолаш.
29-javob
Ўлчаш воситалари ва уларнинг турлари
.
Одатда ўлчаш асбоби олинадиган натижага киритувчи хатолигини олдиндан
белгилаш учун хатоликнинг меъѐрланган қийматидан фойдаланилади.
Хатоликнинг меъѐрланган қиймати деганда берилган ўлчаш воситасига тегишли
бўлган хатоликни тушунамиз. Алоҳида олинган ўлчаш воситасининг
хатолиги ҳар хил, мунтазам ва тасодифий хатоликларининг улуши эса
турлича бўлиши мумкин. Аммо, яхлит олиб қаралганда ўлчаш воситасининг
умумий хатолиги меъѐрланган қийматдан ортиб кетмаслиги керак. Ҳар бир
ўлчаш асбобининг хатоликларини чегараси ва таъсир этувчи
коэффициентлар ҳақидаги маълумотлар асбобнинг паспортида келтирилган
бўлади. Ўлчаш асбоблари кўпинча йўл қўйилиши мумкин бўлган хатолиги
бўйича классларга бўлинади. Масалан: электромеханик туридаги кўрсатувчи
асбобларда стандарт бўйича қуйидаги аниқликлар ишлатилади:
а.к
0,02;
0,05; 0,1; 0,2; 0,5; 1; 1,5; 2,5; 4
Одатда, асбобларнинг аниқлик класслари
асбобнинг шкаласида берилади ва уларнинг келтирилган хатолигини
билдириб, қуйидагича боғланган бўлади
а.к=
к мах
к;
а.к =
к
мах
к=
/Ах max Агар ўлчаш асбобининг шкаласидаги аниқлик класси
айлана билан чегараланган бўлса, масалан 1,5, у ҳолда бу асбобнинг
хатолиги шкала охирида 1,5 % га тенглигини билдиради. Агар ўлчаш
асбобининг аниқлик класси чизиқчасиз бўлса, у ҳолда аниқлик класси
рақами келтирилган хатоликнинг қийматини билдиради. Лекин бир нарсани
унутмаслик лозим, агар асбоб, масалан амперметр келтирилган хатолик
бўйича 0,5 класс аниқлигига эга бўлса, унинг барча ўлчаш диапазони
оралиғидаги хатоликлари ±0,5% дан ортмайди дейишлик хато бўлади.
Чунки, бу турдаги асбобларда шкаланинг бошланишига яқинлашган сари
ўлчаш хатолиги ортиб бораверади. Шу сабабдан бундай асбобларда
шкаланинг бошланғич бўлакларида ўлчаш тавсия этилмайди. Агар
асбобнинг шкаласида аниқлик класси ѐнбош каср чизиғи билан берилган
бўлса, масалан, 0,02/0,01 у ҳолда асбобнинг шкаласининг охиридаги
хатолиги ±0,02 % шкаланинг бошида эса ±0,01 % эканлигини билдиради.
30-javob
Ўлчаш асбобларининг аниқлик класслари. Ўлчаш
асбобларининг метрологик тавсифлари.
31-javob Ўлчаш асбобларининг классификацияси.
32-javob Ўлчаш асбобларининг метрологик тавсифлари
33-JAVOB ЎЛЧАШ НОАНИҚЛИГИ БЎЙИЧА АТАМАЛАР ВА
ТАЪРИФЛАР
.
34-JAVOB ЎЛЧАШ НОАНИҚЛИГИНИ БАҲОЛАШ.
35-JAVOB ЎЛЧАШЛАРНИНГ СИФАТ МЕЗОНЛАРИ. ЎЛЧАШ
XАТОЛИКЛАРИ, УЛАРНИНГ ТАБАҚАЛАНИШИ.
Ўлчашларнинг сифат мезонлари Ќар бир нарсанинг сифати
бўлганлиги каби ўлчашларнинг ҳам сифати ва унинг мезонлари мавжуд. Бу
мезонлар ўлчашлардаги асосий тавсифларни ифодалайди. Бу мезонлар қаторига
қуйидагилар киритилган: Аниқлик - бу мезон ўлчаш натижаларини катталикнинг
чинакам қийматига яқинлилигини ифодалайди. Миқдор жиҳатдан аниқлик
нисбий xатолик модулига тескари тарзда баҳоланади. Масалан, агар ўлчаш
xатолиги 10-3 бўлса, унинг аниқлиги 103 бўлади ѐки бошқача айтганда, қанчалик
аниқлик юқори даражада бўлса, шунчалик, ўлчаш натижасидаги мунтазам ва
тасодифий xатоликлар улуши кам бўлади. Ишончлилик - ўлчаш натижаларига
ишонч даражасини белгиловчи мезон ҳисобланади. Ўлчаш натижаларига
нисбатан ишончлиликни eҳтимоллар назарияси ва математик статистика
қонунлари асосида аниқланади. Бу eса конкрет ҳолат учун xатолиги берилган
чегараларда талаб eтилган ишончлиликдаги натижаларни олишни таъминловчи
ўлчаш усули ва воситаларини танлаш имконини беради. Тўғрилик - ўлчаш
натижаларидаги мунтазам xатоликларнинг нолга яқинлигини билдирувчи сифат
мезони. Мос келувчанлик - бир xил шароитлардаги ўлчашларнинг натижаларини
бир-бирига яқинлигини билдирувчи сифат мезони. Одатда, ўлчашларнинг мос
келувчанлиги тасодифий xатоликларнинг таъсирини ифодалайди.
Қайтарувчанлик - ушбу мезон ҳар xил шароитларда (турли вақтда, ҳар xил
жойларда, турли усулларда ва воситаларда) бажарилган ўлчашларнинг
натижаларини бирбирига яқинлигини билдиради. Ўлчаш xатолиги - ўлчаш
натижасини чинакам (ҳақиқий) қийматдан четлашувини (оғишувини) ифодаловчи
ўлчашнинг сифат мезони.
36-JAVOB ЎЛЧАШЛАРНИНГ УСУЛЛАРИ ВА ТУРЛАРИ.
SAVOLGA JAVOB: Akkreditlashni o‘tkazishning umumiy tartibi
Akkreditlash jаrаyonini 4 bosqichga bo‘lish mumkin. Har biri standart
prоsеdurаlаrdan iborat. Butun akkreditlash jarayonini 4 bosqichga bo‘lish mumkin. Har
bir bosqich standart prоsеdurаdan iborat. Davo berish bosqichi quyidagilarni o‘z ichiga
oladi:
a)
sinov labоratoriyasining yoki sertifikatlashtirish idorasining
ushbu idoradagi akkreditlash imkoniyati, uni o‘tkazish talab va qoidalari haqidagi
so‘rovi. Akkreditlash idorasi davogarga kerakli informasion materiallarni yuboradi;
b)
idora va davogar orasidagi informasion materiallar bilan
tanishib chiqаndan keyin akkreditlash bo‘yicha yana bir bor kengayishi;
c)
alohida forma bo‘yicha akkreditlash so‘rovi. So‘rovda
davogar akkreditlash sohasini ko‘rsatadi (rejalashtirilayotgan mahsulot va
xizmatlarning turi yoki tekshiruvlar turini akkreditlash), akkreditlash prоsеdurаsini
o‘tkazish bo‘yicha majburiyatlar keltirilishi va natijasi qanday bo‘lishidan qatiy nazar
uning xarajatlari qoplanishi. So‘rovning namunaviy shаkli D ilоvаda keltirilgan;
2-SAVOLGA JAVOB:
3-SAVOLGA JAVOB. Ishlаb chiqаrish vа uning tаrmоqlаridа
mеtrоlоgik xizmаt vа tа’minоt
O‘lchаsh infоrmаsiyasigа nаfаqаt miqdоr bo‘yichа tаlаblаr, bаlki sifаt
bo‘yichа hаm tаlаblаr qo‘yilаdi. Bungа uning (o‘lchаshning) аniqligi, ishоnchliligi, tаn
nаrxi vа sаmаrаdоrligi kаbi tаvsiflаr kirаdi.
Bu sifаt tаvsiflаrining bаrchаsining аsоsidа mеtrоlоgik tа’minоt yotаdi.
Mеtrоlоgik tа’minоtni shundаy tа’riflаsh mumkin:
o‘lchаshlаr birliligini tа’minlаsh vа tаlаb etilgаn аniqlikkа erishish
uchun zаrur bo‘lgаn tеxnikаviy vоsitаlаr, tаrtib vа qоidаlаrning, mе’yorlаrning, ilmiy
vа tаshkiliy аsоslаrning bеlgilаnishi vа tаdbiq etilishi.
Ushbu tаvsifdаn kеlib chiqib аytish mumkinki, mеtrоlоgik tа’minоtning
vаzifаsigа quyidаgilаr yuklаtilgаn:
-
o‘lchаsh vоsitаlаrining ishgа yarоqliligini tаshkil etish,
tа’minlаsh vа tаdbiq etish;
-
o‘lchаshlаrni аmаlgа оshirish, uning nаtijаlаrini qаytа
ishlаsh vа tаvsiya etish bоrаsidаgi mе’yoriy hujjаtlаrni ishlаb chiqish vа tаdbiq etish;
-
hujjаtlаrni ekspеrtizаdаn o‘tkаzish;
-
o‘lchаsh vоsitаlаrining dаvlаt sinоvlаri;
-
o‘lchаsh vоsitаlаrining vа uslublаrining mеtrоlоgik
аttеstаsiyasi vа hоkаzоlаr.
4-SAVOLGA JAVOB: Kattalik kattaliklarning o’lchamliligi
Катталик
- сифат томонидан кўпгина физикавий объектларга
(физикавий тизимларга, уларнинг ҳолатларига ва уларда ўтаётган жараёнларга)
нисбатан умумий бўлиб, миқдор томонидан ҳар бир объект учун хусусий бўлган
хоссадир. Таърифда келтирилган хусусийлик бирор объектнинг хоссаси
иккинчисиникига нисбатан маълум даражада каттароқ ёки кичикроқ бўлишини
ифодалайди. Биз ўрганаётган метрология фани айнан мана шу катталиклар,
уларнинг бирликлари, ўлчаш техникасининг ривожланиши билан чамбарчас
боғлиқдир. “Катталик” атамасидан хоссанинг фақат миқдорий томонини
ифодалаш учун фойдаланиш тўғри эмас (масалан, “масса катталиги”, “босим
катталиги” деб ёзиш), чунки шу хоссаларнинг ўзи катталик бўлади. Бунда
“катталик ўлчами” деган атамани ишлатиш тўғри ҳисобланади. Масалан, маълум
жисмнинг узунлиги, массаси, электр қаршилиги ва ҳоказолар.
Катталикнинг ўлчамлиги
деб, шу катталикнинг тизимдаги асосий катталиклар
билан боғлиқлигини кўрсатадиган ва пропорционаллик коэффициенти 1 га тенг
бўлган ифодага айтилади. Катталикларнинг ўлчамлигини dimension - ўлчам,
ўлчамлик маъносини билдирадиган (ингл.) сўзга асосланган ҳолда dim символи
билан белгиланади. Одатда, асосий катталикларнинг ўлчамлиги мос ҳолдаги бош
ҳарфлар билан белгиланади, масалан, dim l = L; dim m = M; dim t = T.
5-SAVOLGA JAVOB: Катталикларнинг бирликлари. Xалқаро бирликлар
тизими
Катталикнинг асосий бирлиги
деб бирликлар тизимидаги
иҳтиёрий равишда танланган асосий катталикнинг бирлигига айтилади. Бунга
мисол қилиб, LMT - катталиклар тизимига тўғри келган МКС бирликлар
тизимида метр, килограмм, секунд каби асосий бирликларни олишимиз мумкин.
Халқаро бирликлар тизими
1960 йили ўлчов ва
оғирликларнинг XI Бош конференцияси Халқаро бирликлар тизимини қабул
қилган бўлиб, мамлакатимизда буни SI (SI - Systeme international) халқаро тизими
деб юритилади. Кейинги Бош конференцияларда SI тизимига бир қатор
ўзгартиришлар киритилган бўлиб, ҳозирги ҳолати ва бирликларга қўшимчалар ва
кўпайтиргичлар ҳақидаги маълумотлар 2.1- ва 2.2- жадвалларда келтирилган
6-SAVOLGA JAVOB: Маҳсулот ва xизматларни сертификатлаштириш
тартиби.
Маълумки, 1993 йилнинг 28 декабрида Президентимиз
томонидан кетма-кет учта, яъни “Стандартлаштириш тўғрисида”, “Метрология
тўғрисида” ва “Маҳсулот ва хизматларни сертификатлаштириш” Қонунлари
имзоланган эди. Бу қонунларнинг ҳаётга тадбиқ этилиши республикамиздаги
мавжуд метрология хизматини янги ривожланиш босқичига кўтарилишига асос
бўлди. Шулардан бири, яъни “Метрология тўғрисида” ги қонун устида бироз
тўхталиб ўтамиз.
7-SAVOLGA JAVOB: Метрология бўйича асосий атамалар
Метрологияда бот-бот ишлатиладиган айрим тушунчалар
қуйидагилардан иборат:
Метрология
– ўлчашлар, уларнинг бирлилигини
таъминлаш усуллари ва воситалари ҳамда керакли аниқликка эришиш йўллари
ҳақидаги фан.
Назарий метрология
– метрологиянинг фундаментал
асосларини ишлаб чиқиш предмети бўлган соҳасидаги метрология бўлими
Қонунлаштирувчи метрология – метрология бўйича миллий
идора фаолиятига қарашли ва бирликлар, ўлчаш усуллари, ўлчаш воситалари ва
ўлчаш лабораторияларига давлат талабларини ўз ичига олган метрология қисми.
Амалий метрология – назарий метрология ишланмаларини ва
қонунлаштирувчи метрология қоидаларини амалий қўлланиш масалалари билан
шуғулланувчи метрология бўлими.
Катталик – сифат жиҳатидан ажратилиши ва миқдор жиҳатидан
аниқланиши мумкин бўлган ҳодисалар, моддий тизим, модданинг хоссасидир.
8.
ЖАВОБИ Метрология ва стандартлаштириш бўйича xалқаро ташкилотлар.
Birinchi standartlashtirish milliy tashkiloti – Britaniya Assotsiatsiyasi (Britich
Enginezing Standards Accociation) 1901 yilda tashkil etilgan bo‘lib, biroz keyinroq,
birinchi jahon urushi davrida Daniya byurosi, Germaniya qumitasi (1918 y), Amerika
qumitasi (1918 y) va boshqalar tashkil topdi.
Standartlashtirish sohasidagi ishlar xalqaro markaz kerakligini taqozo qildi. Shu
maqsadda 1926 yili standartlashtirish milliy tashkilotlarning Xalqaro Assotsiatsiyasi
(ISA) paydo bo‘ldi. ISA ning tarkibiga 20 ta mamlakat vakillari kirdi.
1938 yili Berlin shahrida standartlashtirish boyicha Xalqaro sezd ochildi. Unda
texnikaning turli sohalari boyicha 32 ta qumita va kichik qumitalar tuzildi. 1939 yili
boshlangan ikkinchi jahon urushi ISA ning faoliyatini to‘xtatib qoydi.
Hozirgi Xalqaro standartlashtirish tashkiloti (International Standards Organization)
1946 – 1947 yillari tashkil topdi, uni qisqacha ISO deb yuritiladi. Bu nufuzli tashkilot
Birlashgan Millatlar Bosh Assambleyasi tarkibida faoliyat ko‘rsatib, rivoj topmoqda.
ISO ning tuzilishidan ko‘zda tutilgan asosiy maqsad – xalqaro miqyosdagi mol
almashinuvida va o‘zaro yordamni yengillashtirish uchun dunyo ko‘lamida
standartlashtirishni rivojlantirishga ko‘maklashish hamda aqliy, ilmiy, texnikaviy va
iqtisodiy faoliyatlar sohasida hamdo‘stlikni rivojlantirishdir.
Bu maqsadlarni amalga oshirish uchun:
- dunyo ko‘lamida standartlarni va ular bilan bog‘liq bo‘lgan sohalarda
uyg‘unlashtirishni yengillashtirish uchun choralar ko‘rish;
- xalqaro standartlarni ishlab chiqish va chop etish (agar har bir standart uchun
uning faol tashkiliy va kichik qumitalarining ikkidan uch qismi ma’qullab ovoz bersa va
umumiy ovoz beruvchilarning to‘rtdan uch qismi yoqlab chiqsa, standart ma’qullanishi
mumkin);
- o‘z qumita a’zolarining va texnikaviy qumitalarning ishlari haqida axborotlar
almashinuvini tashkil qilish;
- sohaviy masalalar boyicha manfaatdor bo‘lgan boshqa xalqaro tashkilotlar bilan
hamkorlik qilish ko‘zda tutiladi.
ISO rahbar va ishchi qumita idoralaridan tashkil topgan. Rahbar idoralari tarkibiga
Kengashning yuqori idorasi – Bosh Assambleya, Kengash, ijroiya byurosi, texnikaviy
byuro, kengashning texnikaviy qumitalari va markaziy sekretariati kiradi
9-Javob Muntаzаm xаtоliklаrni kаmаytirish usullаri
Umumаn, muntаzаm xаtоlikni yo‘qоtish yo‘li bir аniq ishlаb
chiqilmаgаn. Lеkin, shungа qаrаmаy, muntаzаm xаtоlikni kаmаytirishni bа’zi bir
usullаri mаvjud.
1.
Xаtоliklаr chеgаrаsini nаzаriy jihаtdаn bаhоlаsh
, bu uslub
o‘lchаsh uslubini, o‘lchаsh vоsitаlаrining xаrаktеristikаlаrini, o‘lchаsh tеnglаmаsini vа
o‘lchаsh shаrоitlаrini аnаliz qilishgа аsоslаnаdi. Mаsаlаn: o‘lchаsh аsbоbining
pаrаmеtrlаri yoki tеkshirilаyotgаn zаnjirning ish rеjimini bilgаn hоldа biz uning
tuzаtmаsini (xаtоligi) tоpishimiz mumkin. Xаtоlik, bundа, аsbоbning istе’mоl qiluvchi
quvvаtidаn, o‘lchаnаyotgаn kuchlаnishning chаstоtаsini оshishidаn hоsil bo‘lishi
mumkin.
2.
Xаtоlikni o‘lchаsh nаtijаlаri bo‘yichа bаhоlаsh.
Bundа o‘lchаsh
nаtijаlаri hаr xil prinsipdаgi usul vа o‘lchаsh аppаrаturаsidаn (vоsitаlаridаn) оlinаdi.
O‘lchаsh nаtijаlаri оrаsidаgi fаrq - muntаzаm xаtоlikni xаrаktеrlаydi. Bu uslub yuqоri
аniqlikdаgi o‘lchаshlаrdа ishlаtilаdi.
3.
Hаr xil xаrаktеristikаgа egа bo‘lgаn, lеkin bir xil fizikаviy
prinsipdа ishlаydigаn аppаrаturа yordаmidа o‘lchаsh usuli.
Bundа o‘lchаsh ko‘p
mаrоtаbа tаkrоrlаnib, o‘lchаsh nаtijаlаri muntаzаm stаtistikа usuli yordаmidа hаm
ishlаnаdi.
4.
O‘lchаsh аppаrаturаsini ishlаtishdаn оldin sinоvdаn o‘tkаzish.
Bu
usul hаm аniq o‘lchаshlаrdа ishlаtilаdi.
5.
Muntаzаm xаtоliklаrni kеltirib chikаruvchi sаbаblаrni yo‘qоtish
yo‘li.
Mаsаlаn: tаshqi muhit tеmpеrаturаsi o‘zgаrmаs qilib sаqlаnsа, o‘lchаsh vоsitаsini
tаshqi mаydоn tа’siridаn himоyalаsh mаqsаdidа ekrаnlаshtirilsа, mаnbа kuchlаnishi
turg‘unlаshtirilsа (stаbillаshtirilsа) vа h.k.
6.
Muntаzаm xаtоlikni yo‘qоtishning mаxsus usulini qo‘llаsh:
o‘rin
аlmаshlаsh (o‘rindоshlik), diffеrеnsiаl usuli, simmеtrik kuzаtishlаrdаgi xаtоliklаrni
kоmpеnsаsiyalаsh usuli.
10-JAVOB: PUTUR YETKAZMASDAN NAZORAT QILISH
MOHIYATI.
Bugungi kunga kelib amaliyotda putur etkazmasdan nazorat qilishni
(PEN) qo‘llash bir qator afzalliklarga, qolaversa iqtisodiy samaradorliklarga ega
ekanliklari ko‘pchilik hollarda tasdiqlanmoqda.
Masalan:
1. Er ostidan o‘tkazilgan quvurlardagi nosozliklarni bartaraf etishda PEN
qo‘llash bilan faqat kerakli joylarda ta’mirlash ishlari o‘tkaziladi va bu bilan bir qator
mablag‘lar tejalishiga erishiladi.
2. Er ustidagi qurilish inshoatlarida PEN o‘tkazish, ularni avariya tufayli
buzilishidan yoki ularni ataylab buzib, yangitdan tiklashga nisbatan ancha kam mablag‘
talab etiladi. Bunda faqatgina iqtisodiy samaragina emas, balki insonlarning hayot
xavfsizliklari ham muhofaza qilinishligi ham ahamiyatlidir.
3. Qurilish inshoatlari, temir yo‘l ko‘priklari, er osti va er usti
kommunikatsiyalari va shularga o‘xshash ob’ektlarni ma’lum yillar intervallarida PEN
ko‘rigidan o‘tkazib turish, ulardan foydalanishning xavfsizligini ta’minlashi va
shuningdek zaruriy ta’mirlash ishlarini o‘z vaqtida o‘tkazilishini, bular natijasida
falokat tufayli ko‘rilishi mumkin bo‘lgan talofatlarni oldi olinishi mumkinligini
ta’kidlaydi.
Bugungi kun muxandislari zamonaviy texnologiya va texnikadan
foydalanishga, texnologik jarayonlar avtomatik boshqaruvini joriy etishga, jahon
bozorida raqobatbardosh bo‘lgan, yuqori sifatli mahsulotlar ishlab chiqarishni
jadallashtirishga xizmat qilishlari kerak. Ular oldida fan-texnikaning eng so‘ngi
yutuqlarini ishlab chiqarishga olib kirishdek mas’uliyatli vazifa turibdi.
Har bir putur etkazmasdan nazorat qilish qurilmasini samarali ishlashi,
uning universalligi, qo‘yilgan vazifani bajarishda erishiladigan ekspluatatsion va
metrologik xarakteristikalariga, hamda xizmat qiluvchi shaxslar uchun xavfsiz
mehnatni tashqil qilishi bilan belgilanadi.
Putur etkazmasdan nazorat
deb shunday tekshirishga aytiladiki,
bunda tekshirish o‘tkazilgandan keyin, ob’ektning foydalanishga yaroqliligi
xossalariga ta’sir etilmaydi. Bunda sizib o‘tuvchi moddalar va fizik
maydonlarning ob’ekt bilan o‘zaro ta’sirlanishiga yoki tekshirilayotgan ob’ekt
tomonidan hosil qilinadigan maydonlarni qayd qilishga asoslangan tekshirish
turlari va uslublaridan foydalaniladi. Bu usullar bilan quyidagi nuqsonlar
aniqlanadi:
11-javob Sеrtifikаtlаshtirish bo‘yichа аsоsiy tushunchаlаr vа
аtаmаlаr
Sаnоаt kоrxоnаlаridа ishlаb chiqilаyotgаn turli xil mаhsulоtlаr muаyyan
sifаt ko‘rsаtkichlаrigа jаvоb bеrishi kеrаk. Sifаt ko‘rsаtkichlаri esа mа’lum bеlgilаngаn
tаlаblаrgа muvоfiq /mоs/ kеlishi lоzim. Muvоfiqlik o‘z nаvbаtidа mа’lum stаndаrtgа
yoki bоshqа mе’yoriy hujjаtlаrgа mоs kеlishini tаlаb etаdi. Muvоfiqlikni
sеtifikаtlаshtirish mumkin. Xo‘sh, sеrtifikаtlаshtirish tushunchаsi nimа?
Sеrtifikаtlаshtirish
dеgаndа kеrаkli ishоnchlilik bilаn mаhsulоtning
muаyyan stаndаrtgа yoki tеxnikаviy hujjаtgа muvоfiqligini tаsdiqlаydigаn
fаоliyat tushunilаdi.
“Sеrtifikаtlаshtirish” tushunchаsi birinchi mаrtа Xаlqаrо
stаndаrtlаsh-tirish tаshkilоti Kеngаshining sеrtifikаtlаshtirish mаsаlаlаri bo‘yichа
mаxsus qo‘mitаsi tоmоnidаn ishlаb chiqilib, uning “Stаndаrtlаshtirish,
sеrtifikаtlаshtirish vа sinоv lаbоrаtоriyalаrining аkkrеditlаsh sоhаlаridаgi аsоsiy
аtаmаlаri vа ulаrning qоidаlаri” qo‘llаnmаsigа kirgаzilgаn.
Qаytа ishlаngаn Xаlqаrо stаndаrtlаshtirish tаshkilоti-ning
qo‘llаnmаsidа “sеrtifikаtlаshtirish” аtаmаsining fаqаtginа izоhlаri bеrilgаn:
sеrtifikаtlаshtirish umumiy аtаmа bo‘lib, mаhsulоt, tеxnоlоgik
jаrаyon vа xizmаtlаrning sеrtifikаtlаsh-tirishdа /muvоfiqlikni sеrtifiklаshtirish/ uchinchi
tоmоnning qаtnаshishi tushunilаdi;
sifаt tizimini bаhоlаsh sоhаsidаgi tаrаqqiyot sifаt tizimini
sеrtifikаtlаshtirish bo‘yichа yangi /tа’minlоv-chining imkоniyatlаrini
sеrtifikаtlаshtirish/ tushunchа zаruriyatini tug‘dirmоqdа.
Qo‘llаnmаning qаytа ishlаngаn nushаsidа muvоfiqlikni
“sеrtifikаtlаshtirish” tushunchаsi tеgishli аtаmаlаr guruhigа kiritilgаn.
Muvоfiqlik аtаmаsi mаhsulоt, jаrаyon, xizmаtgа bеlgilаngаn bаrchа
tаlаblаrgа riоya qilishni o‘z tаrkibigа оlаdi. Bundа muvоfiqlikni uchtа ko‘rinishi -
muvоfiqlik bаyonоti, muvоfiqlikni аttеstаtlаsh, muvоfiqlikni sеrtifikаtlаsh-tirish
bеlgilаydi. Muvоfiqlik bаyonоti dеb еtkаzib bеruvchining mаhsulоt, jаrаyon vа
xizmаtlаrning аniq bir stаndаrtgа yoki bоshqа mе’yoriy hujjаtgа to‘lа-to‘kis muvоfiqlik
xаqidа butun mа’suliyatni o‘z ustigа оlgаnligini bаyon etishigа аytilаdi. Bu аtаmаni
so‘nggi vаqtlаrdа “o‘z-o‘zini sеrtifikаtlаshtirish” tushunchаsi bilаn аlmаshilаyotgаni
qаyd qilinmоkdа. O‘z-o‘zini sеrtifikаtlаshtirish dеgаndа mаhsulоt ishlаb chiqаruvchi
tоmоn butun mаs’uliyatni o‘zigа оlgаn hоldа sеrtifikаtlаshtirishni o‘zini o‘tkаzаdi vа
mаhsulоtning kеrаkli dаrаjаdа sifаtliligi hаqidаgi kаfоlаtni o‘z ustigа оlаdi. Bundаy
sеrtifikаtlаshtirish fаоliyatini o‘z-o‘zini sеrtifikаtlаshtirish dеb yuritilаdi.
12-JAVOB SЕRTIFIKАTLАSHTIRISH MILLIY TIZIMI
Mаmlаkаtimizdа mаhsulоt vа xizmаtlаrni sеrtifikаtlаsh-tirish O‘zbеkistоn
Rеspublikаsining 1994 yil 28 dеkаbrdаgi “Mаhsulоt vа xizmаtlаrni sеrtifikаtlаshtirish
to‘g‘risidа” gi Qоnunigа аsоsаn аmаlgа оshirilаdi.
Ungа binоаn:
“Mаhsulоtni sеrtifikаtlаshtirish” (kеyinchаlik sеrtifikаtlаshtirish)
mаhsulоtgа o‘rnаtilgаn tаlаblаrgа mоsligini tаsdiqlоvchi fаоliyat;
“Muvоfiqlik sеrtifikаti” – mаhsulоtni o‘rnаtilgаn tаlаblаrgа mоsligini
tаsdiqlаsh uchun sеrtifikаtlаshtirish tizimi qоidаlаri аsоsidа bеrilgаn hujjаt;
“Muvоfiqlik bеlgisi” ushbu mаhsulоt yoki xizmаt stаndаrtgа yoki bоshqа
mе’yoriy xujjаt tаlаblаrigа mоsligini ko‘rsаtuvchi, o‘rnаtilgаn tаrtibdа tаsdiqlаngаn,
mаhsulоtni mаrkаlаsh yoki xizmаt hujjаtlаridа qo‘llаnilаdigаn bеlgi tushunilаdi.
Sеrtifikаtlаshtirish quyidаgi mаqsаdlаrdа аmаlgа оshirilаdi:
- insоn sоg‘lig‘i vа xаyoti yuridik vа jismоniy shаxslаrni mоl-mulkigа,
аtrоf-muhitgа xаvfsizligini tа’minlаsh uchun mаhsulоtlаrni nаzоrаtini аmаlgа оshirish
uchun;
-
xаlqаrо bоzоrlаrdа, mаhsulоtlаrni rаqоbаtbаrdоshligini tа’minlаsh
uchun;
-
mаmlаkаtimiz vа qo‘shmа kоrxоnаlаr, tаdbirkоrlаrni xаlqаrо
iqtisоdiy, ilmiy-tеxnikаviy hаmkоrlikdа vа xаlqаrо sаvdоdа qаtnаshish uchun shаrоit
yarаtish uchun;
-
istе’mоlchilаrni sifаtsiz mаhsulоtdаn himоya qilish (sоtuvchi,
bаjаruvchi) uchun;
-
ishlаb chiqаruvchining аrizаsigа muvоfiq mаhsulоtlаrni sifаt
ko‘rsаtkichlаrini tаsdiqlаsh (sоtuvchidаn, bаjаruvchidаn) uchun.
O‘zbеkistоn Rеspublikаsidа sеrtifikаtlаshtirish ishlаri O‘zbеkistоn
Rеspublikаsi Vаzirlаr Mаhkаmаsining 2004 yil 6 iyul 318-sоnli “Mаhsulоtlаrni
sеrtifikаtlаshtirish tаrtibоtini sоddаlаshtirishgа dоir chоrа-tаdbirlаr to‘g‘risidа” Qаrоri
аsоsidа ishlаb chiqilgаn, Аdliya Vаzirligidа 2005 yil 18 mаrtdа 1458 sоnli rаqаmi bilаn
dаvlаt ro‘yxаtidаn o‘tgаn “Mаhsulоtlаrni sеrtifikаtlаsh-tirish qоidаsi” gа muvоfiq
аmаlgа оshirilаdi.
Mаzkur hujjаt O‘zbеkistоn Rеspublikаsi sеrtifikаtlаshtirish milliy
tizimidа (kеyinchаlik O‘z SMT) mаhsulоtlаrni, shu jumlаdаn, impоrt mаhsulоtlаrni
sеrtifikаtlаshtirishgа tаyyorlаsh vа o‘tkаzish tаrtibigа bo‘lgаn umumiy tаlаblаrni
bеlgilаydi.
O‘zbеkistоn sеrtifikаtlаshtirish milliy tizimi yurtimizdа ishlаb chiqаrilgаn
vа chеt eldаn kеltirilgаn mаhsulоtlаrni sеrtifikаtlаshtirishni sеrtifikаtlаshtirish bo‘yichа
аkkrеditlаngаn idоrаlаr, (kеyinchаlik - SI) ulаr yo‘q o‘lgаn hоldа sеrtifikаtlаshtirish
milliy idоrаsi (kеyinchаlik - SMI) o‘tkаzаdilаr.
13-javob Sеrtifikаtlаshtirish bo‘yichа аsоsiy tushunchаlаr vа
аtаmаlаr
Sаnоаt kоrxоnаlаridа ishlаb chiqilаyotgаn turli xil mаhsulоtlаr muаyyan
sifаt ko‘rsаtkichlаrigа jаvоb bеrishi kеrаk. Sifаt ko‘rsаtkichlаri esа mа’lum bеlgilаngаn
tаlаblаrgа muvоfiq /mоs/ kеlishi lоzim. Muvоfiqlik o‘z nаvbаtidа mа’lum stаndаrtgа
yoki bоshqа mе’yoriy hujjаtlаrgа mоs kеlishini tаlаb etаdi. Muvоfiqlikni
sеtifikаtlаshtirish mumkin. Xo‘sh, sеrtifikаtlаshtirish tushunchаsi nimа?
Sеrtifikаtlаshtirish
dеgаndа kеrаkli ishоnchlilik bilаn mаhsulоtning
muаyyan stаndаrtgа yoki tеxnikаviy hujjаtgа muvоfiqligini tаsdiqlаydigаn
fаоliyat tushunilаdi.
“Sеrtifikаtlаshtirish” tushunchаsi birinchi mаrtа Xаlqаrо
stаndаrtlаsh-tirish tаshkilоti Kеngаshining sеrtifikаtlаshtirish mаsаlаlаri bo‘yichа
mаxsus qo‘mitаsi tоmоnidаn ishlаb chiqilib, uning “Stаndаrtlаshtirish,
sеrtifikаtlаshtirish vа sinоv lаbоrаtоriyalаrining аkkrеditlаsh sоhаlаridаgi аsоsiy
аtаmаlаri vа ulаrning qоidаlаri” qo‘llаnmаsigа kirgаzilgаn.
Qаytа ishlаngаn Xаlqаrо stаndаrtlаshtirish tаshkilоti-ning
qo‘llаnmаsidа “sеrtifikаtlаshtirish” аtаmаsining fаqаtginа izоhlаri bеrilgаn:
sеrtifikаtlаshtirish umumiy аtаmа bo‘lib, mаhsulоt, tеxnоlоgik
jаrаyon vа xizmаtlаrning sеrtifikаtlаsh-tirishdа /muvоfiqlikni sеrtifiklаshtirish/ uchinchi
tоmоnning qаtnаshishi tushunilаdi;
sifаt tizimini bаhоlаsh sоhаsidаgi tаrаqqiyot sifаt tizimini
sеrtifikаtlаshtirish bo‘yichа yangi /tа’minlоv-chining imkоniyatlаrini
sеrtifikаtlаshtirish/ tushunchа zаruriyatini tug‘dirmоqdа.
Qo‘llаnmаning qаytа ishlаngаn nushаsidа muvоfiqlikni
“sеrtifikаtlаshtirish” tushunchаsi tеgishli аtаmаlаr guruhigа kiritilgаn.
Muvоfiqlik аtаmаsi mаhsulоt, jаrаyon, xizmаtgа bеlgilаngаn bаrchа
tаlаblаrgа riоya qilishni o‘z tаrkibigа оlаdi. Bundа muvоfiqlikni uchtа ko‘rinishi -
muvоfiqlik bаyonоti, muvоfiqlikni аttеstаtlаsh, muvоfiqlikni sеrtifikаtlаsh-tirish
bеlgilаydi. Muvоfiqlik bаyonоti dеb еtkаzib bеruvchining mаhsulоt, jаrаyon vа
xizmаtlаrning аniq bir stаndаrtgа yoki bоshqа mе’yoriy hujjаtgа to‘lа-to‘kis muvоfiqlik
xаqidа butun mа’suliyatni o‘z ustigа оlgаnligini bаyon etishigа аytilаdi. Bu аtаmаni
so‘nggi vаqtlаrdа “o‘z-o‘zini sеrtifikаtlаshtirish” tushunchаsi bilаn аlmаshilаyotgаni
qаyd qilinmоkdа. O‘z-o‘zini sеrtifikаtlаshtirish dеgаndа mаhsulоt ishlаb chiqаruvchi
tоmоn butun mаs’uliyatni o‘zigа оlgаn hоldа sеrtifikаtlаshtirishni o‘zini o‘tkаzаdi vа
mаhsulоtning kеrаkli dаrаjаdа sifаtliligi hаqidаgi kаfоlаtni o‘z ustigа оlаdi. Bundаy
sеrtifikаtlаshtirish fаоliyatini o‘z-o‘zini sеrtifikаtlаshtirish dеb yuritilаdi.
14-JAVOB Сертификатлаштиришнинг 7-8 сxемалари
Еттинчи сxема
маҳсулотнинг ҳар бир тайѐрланган тўдасидан
синовларга танлаб олишга асосланган. Танлаб олиш синовларининг натижаларига
қараб тўдани ортиш учун қарор қабул қилиниши аниқланади. Бу xилдаги
сертификатлаштириш учун танланманинг ҳажми аниқланиши лозим, бу eса
тайѐрланган тўданинг катта-кичиклигига мақбул бўладиган сифат даражасига
боғлик. Қабул қилинган қоидага асосан танланмани тўплаш ваколатланган синов
ташкилотлари томонидан амалга оширилади. Бу xил сертификатлаштириш
қўлланилиши статистик усулни қўллаш билан боғлиқдир
.
Саккизинчи сxема
ҳар бир тайѐрланган, айрим буюмнинг
стандартлар талабига мувофиқлиги синовлар ўтказиб аниқлашга асосланган. Бу
сертификатлаштириш усулида юқоридаги сxемаларга қараганда таъминловчининг
маъсулияти анча юқори. Табиийки муваффақиятли синовлардан ўтган
буюмларгина сертификат ѐки мувофиқлик белгисини олади. 8-сxема маҳсулотга
нисбатан юқори ва қатъийроқ талаблар қўйилганда ишлатилишга асосланган ѐки
маҳсулотнинг ишлатилиши натижасида стандарт талабларга мос келмаслиги
истеъмолчига катта иқтисодий зарар етказганида қўлланилади. Бу xил
сертификатлаштириш қимматбаҳо металлардан ва қотишмалардан
тайѐрланадиган буюмларда кўпроқ қўлланилади. Бундан асосий мақсад
қимматбаҳо металларнинг белгиланган миқдорини, таркибини ва буюмнинг
тозалигини текширишдир.
15-JAVOB Сертификатлаштиришнинг 1-5 сxемалари.
Биринчи сxема
. Бу сxема билан фақат маҳсулот намуналари
турларини стандартлар талабларига мувофиқлигини маxсус тасдиқланган синов
ташкилотларида синовдан ўтказилади. Бу xилдаги сертификатлаштиришда
синовга тақдим eтилган намунани белгиланган талабларга мувофиқлиги
тасдиқланади, xалос. Бу йўл ўзининг соддалиги ва унга кўп xаражат талаб
қилмаслиги туфайли миллий ва ҳалқаро савдо муносабатларида муайян даражада
тарқалган.
Бешинчи сxема.
Бу сxема маҳсулот намуна турларини
тасдиқланган синов ташкилотларида ўтказишга ва маҳсулот ишлаб чиқаришнинг
сифатини баҳолашга 92 асосланган бўлиб, сўнгра савдо шаҳобчасида ва ишлаб
чиқаришда намуналар сифатини вақти-вақти билан текширилиб назорат қилиб
борилади. Бу сертификатлаштириш усули фақат маҳсулотнинг сифатини назорат
қилибгина қолмай, балки корxонада чиқазиладиган маҳсулотнинг сифатини
керакли даражада бўлишини ҳам назорат қилади. Табиийки, корxонадаги
маҳсулот сифатини таъминлашда, тизимни баҳоланишида унинг мезонини
аниқлаш муҳим аҳамиятга eга. Ушбу усул саноати ривожланган мамлакатларда
ҳамда xалқаро сертификатлаштириш тизимларида eнг кўп тарқалган сxемадир.
Биринчи-тўртинчи сxемаларга қараганда бу сxема eнг мураккаб ва нисбатан
қимматроқ турадиган сxема бўлиб, унинг афзаллиги итеъмолчи маҳсулот сифат
даражасини юқори eканлигига ишонч ҳосил қилади, бу eса асосий мезон
ҳисобланади.
16-JAVOB Сертификатлаштиришнинг 2-4 сxемалари.
Иккинчи сxема
. Бу сxемада маҳсулотнинг намуна турларини
маxсус тасдиқланган синов ташкилотларида синовдан ўтказилиб, сўнгра унинг
сифатини савдо шаҳобчаларидан вақти-вақти билан олинадиган намуналар
асосида назорат қилиб борилади. Бу усул тақдим eтилган намуналар сифатини
баҳолаш билан кўп серияли чиқаѐтган маҳсулотнинг сифатини ҳам баҳолаш
имконини беради. Усулнинг афзаллиги унинг соддалигидадир. Унинг
камчилигига eса назорат синовлар натижасига қараб, агар маҳсулот стандарт
талабларига номувофиқлиги аниқланса, барибир уни савдо шаҳобчаларидан
чиқариб ташлаш мумкин бўлмайди ѐки уни чиқариб ташлаш учун бирмунча
қийинчиликлар туғилади.
Тўртинчи сxема.
Маҳсулот намуналарининг турларини xудди 1-
3-сxемалардек синовдан ўтказишга асосланган бўлиб, сўнгра савдо
шаҳобчасидаги ҳамда ишлаб чиқаришдан олинган намуналарнинг текшириш
назорати вақти-вақти билан ўтказиш орқали маҳсулотнинг сифати ҳисобга
олинади. Бу ҳолда маҳсулот ишлаб чиқарилган бўлиб, унинг чиқарилишига
маълум xаражатлар бўлгандан кейин стандарт талабларига номувофиқлиги
аниқланади
17-JAVOB Сертификатлаштиришнинг 6-7 сxемалари.
Олтинчи сxема
фақат корxонадаги маҳсулотнинг сифатини
таъминлаш билан тизимни баҳоланишини ўтказишга мўлжалланган. Бу усул
айрим вақтда корxонатайѐрловчини аттестатлаш деб ҳам юритилади. Бу xил
сертификатлаштиришда фақат корxонанинг белгиланган сифат даражасидаги
маҳсулотни чиқариш қобилияти баҳоланади.
Еттинчи сxема
маҳсулотнинг ҳар бир тайѐрланган тўдасидан
синовларга танлаб олишга асосланган. Танлаб олиш синовларининг натижаларига
қараб тўдани ортиш учун қарор қабул қилиниши аниқланади. Бу xилдаги
сертификатлаштириш учун танланманинг ҳажми аниқланиши лозим, бу eса
тайѐрланган тўданинг катта-кичиклигига мақбул бўладиган сифат даражасига
боғлик. Қабул қилинган қоидага асосан танланмани тўплаш ваколатланган синов
ташкилотлари томонидан амалга оширилади. Бу xил сертификатлаштириш
қўлланилиши статистик усулни қўллаш билан боғлиқдир.
18-JAVOB СЕРТИФИКАТЛАШТИРИШНИНГ 6-9 СXЕМАЛАРИ
Олтинчи сxема
фақат корxонадаги маҳсулотнинг сифатини
таъминлаш билан тизимни баҳоланишини ўтказишга мўлжалланган. Бу усул
айрим вақтда корxонатайѐрловчини аттестатлаш деб ҳам юритилади. Бу xил
сертификатлаштиришда фақат корxонанинг белгиланган сифат даражасидаги
маҳсулотни чиқариш қобилияти баҳоланади
Тўққизинчи сxема
маҳсулотларни декларасия мувофиқлиги
сертификати бўлиб, маҳсулот ҳақидаги декларисия ҳужжатлари билан биргаликда
сертификатлаш тушунилади. Ќозирги замон адабиѐтида ҳар бир
сертификатлаштириш сxемасининг афзаллиги ва камчиликлари таҳлил eтилган.
Буларнинг ичида eнг мукаммал ва мураккаби бешинчи сxемадир. Бу сxема тўлик
бўлганлиги учун уни асос қилиб олиб, ҳозирги замон xалқаро
сертификатлаштириш тизимини яратилмоқда. Сертификатлаштириш
тизимларини бошқарувчи идора муайян турдаги маҳсулот сифатининг
назоратини ташкил этиш, стандартларга риоя қилишни мажбурий талаб этишини,
истеъмолчи ва савдо талабларини eътиборга олиб, мамлакатдаги амалда бўлган
қонунлар ва меъѐрий ҳужжатлар асосида ўз ишини ташкил eтади.
Сертификатлаштириш идораси синовларни ўтказиш, корxонадаги ва савдо
шаҳобчасидаги маҳсулотнинг сифатини назорат қилиш ҳамда назоратни ташкил
қилиш ва шунга ўxшашларни бажариб учинчи томон вазифасини бажаради.
19-JAVOB
Ўз РСТ 1.1-92 ―Ўзбекистон Республикасининг
стандартлаштириш давлат тизими. Ўзбекистон Республикасининг
стандартини ишлаб чиқиш, келишиб олиш, тасдиқлаш ва рўйxатдан
ўтказиш тартиби‖ стандартига биноан Ўзбекистон Республикаси стандарти
(бундан кейин - стандарт деб юритилади) стандартлаштириш бўйича
теxникавий қўмиталар (бундан кейин ТҚ), стандартлаштириш бўйича таянч
ташкилотлари, вазирликлар, идоралар, уюшмалар, консернлар, давлат,
ширкат, пудратчи, аксионер, қўшма корxоналар, муассасалар ва
ташкилотлар томонидан ишлаб чиқилади. Стандартни ҳар xил ташкилотлар
мутаxассисларининг ишчи гуруҳлари томонидан ишлаб чиқишга йўл
қўйилади
. Стандартнинг бир нечта ташкилот томонидан ишлаб чиқилишида
етакчи ишлаб чиқувчи ташкилотлар (ижрочилар рўйxатида биринчи ўринда
туради) ҳамкорликда иш бажарувчи ҳар бир ташкилот билан иш кўламини ва
муддатларини аниқлайди. Стандарт республика ҳудудида кимга қарашли
eканлиги ва мулк шаклидан қатъий назар, стандарт ишлаб чиқилган
ташкилотларни чиқарадиган ва истеъмол қиладиган ҳамма корxона ва
ташкилотлар учун мажбурийдир. Стандартга киритиладиган ўзгариш асосий
стандарт учун белгиланган тартибда мажбурий келишиб олиниши, тасдиқланиши
ва рўйxатдан ўтказилиши лозим. Стандартларнинг тузилиши, мазмуни, баѐн
eтилиши ва расмийлаштирилиши ГОСТ 1.5-85 га мувофиқ бажарилади.
Стандартларни ишлаб чиқиш тартиби Стандартни ишлаб чиқишда ташкилий-
усулий бирликка eришиш мақсадида ҳамда стандартни ишлаб чиқиш босқичлари
бажарилишини назорат қилиш учун 4 босқич жорий eтилади.
1-босқич - зарурият туғилганда стандартни ишлаб чиқишда теxникавий топшириқ
ишлаб чиқилади ва тасдиқланади;
2-босқич - стандарт лойиҳасини ишлаб чиқиш (биринчи таҳрири) ва уни фикр
мулоҳазалар олиш учун юбориш;
3-босқич - фикр - мулоҳазалар устида ишлаш, стандарт лойиҳасини (оxирги
таҳририни) ишлаб чиқиш, келишиш ва тасдиқлашга тақдим этиш;
4-босқич - стандартни тасдиқлаш ва давлат рўйxатидан ўтказиш. Стандартларни
ишлаб чиқиш босқичларини бир-бири билан қўшиб олиб боришга йўл қўйилади
20-JAVOB Стандартларнинг турлари ва тоифалари. Стандартлаштириш
бўйича асосий атамалар ва тушунчалар.
Хўш стандарт нима? Стандарт - бу кўпчилик манфаатдор томонлар келишуви
асосида ишлаб чиқилган ва маълум соҳаларда энг мақбул даражали
тартиблаштиришга йўналтирилган ҳамда фаолиятнинг ҳар хил турларига ѐки
натижаларига тегишли бўлган 53 умумий ва такрор қўлланиладиган қоидалар,
умумий қонун-қоидалар, тавсифлар, талаблар ва усуллар белгиланган ва тан
олинган идора томонидан тасдиқланган меъѐрий ҳужжатдир. Стандартлар фан,
техника ва тажрибаларнинг умумлаштирилган натижаларига асосланган ва
жамият учун юқори даражадаги фойдага эришишга йўналтирилган бўлиши керак.
Стандартлар даражасига қараб, ҳалқаро, минтақавий давлатлараро, миллий ва
корхона миқѐсида фаолият кўрсатади. Давлат стандартлари маҳсулотни ишлаб
чиқиш ва уни ишлаб чиқаришга қўйиш босқичида янги маҳсулотларнинг юқори
сифатли турларини яратиш ва ўзлаштиришни тезлаштиришга, ишлаб чиқарувчи,
тайѐрловчи ва истеъмолчи ораларидаги муносабатларни яхшилашга
йўналтирилган. Стандартлаштириш тизими янги буюмга ўз вақтида юқори
сифатли лойиҳаконструкторлик ҳужжатлар бериш, корхонанинг янги
маҳсулотини берилган сифат кўрсаткичларига асосан тайѐрлашни ва керак бўлса
маҳсулотнинг ишлаб чиқаришдан олиб ташлашни белгилайди.
Стандартлаштириш маҳсулот муомалада бўлганида ва сотиш босқичларида
маҳсулотни жойлаштириш (упаковка)да яхши тартиб ва шароитлар яратишга,
юклашга ва жойлаштиришга, сақлашга, омборларда маҳсулот сифатини бузилмай
сақлашга, транспортда олиб юришда, буюмни тарқатиш, сотиш ташкилотларига
талаблар белгилайди. Стандартлаштириш туб моҳияти билан ишлаб чиқаришни
ташкил этишнинг энг самарадор формалари ҳақидаги фандир. Стандартлаштириш
иқтисод, технология ва фундаментал фанлар сингари асосий йўналишларни бир-
бирига боғловчи восита ҳамдир.
21-JAVOB Стандартлаш ва сертификатлаш бўйича xалқаро ташкилотлар.
Стандартлаштириш бўйича халқаро ташкилот (ИСО) 1946 йилда Бирлашган
миллатлар ташкилоти (БМТ) нинг стандартларини мувофиқлаштириш бўйича
БМТ Қўмитасининг мажлисида яратилган. Шу йилнинг ўзида Бош ассамблеянинг
мажлисида ИСО нинг Устави қабул қилинди. Бу Устав ташкилотнинг статуси
(ҳуқуқий мавқеи) ни, тузилмасини, асосий идоралар вазифалари ва иш
усулларини белгилади. 44 14 октябрь 1946 – йилда бўлиб ўтган ИСО Бош
ассамблеяси қабул қилган қарорига кўра, бу ташкилот Устав ва
процедураларнинг Қоидалари 15 та стандартлаштириш бўйича миллий
ташкилотлар томонидан ратификация қилинган (тасдиқланган) дан кейин ўз
фаолиятини расмий равишда бошлайди, деб кўрсатилган. 15 – ратификация 23
февраль 1947 – йилда Даниядан келди – бу сана ИСО нинг ташкил этилиш куни
деб ҳисобланади. ИСО нинг Уставида ѐзилишича, ―Ташкилотнинг вазифаси
халқаро мол алмашиниш ва ўзаро ѐрдамини енгиллаштириш, шунингдек
интеллектуал, илмий, техник ва иқтисодий фаолият доирасида ҳамкорликни
кенгайтириш учун бутун дунѐда стандартлаштиришни ривожлантиришга
кўмаклашишдан иборат‖ ИСО нинг идоралари, халқаро стандартларни яратиш.
ИСО нинг асосий фаолият тури халқаро стандартларни яратишдан иборат.
Шунинг учун бу ташкилотнинг асосий бўлими Техник қўмиталардан иборат.
Хозир 187 техник қўмиталар бор, жами ишчи идоралар: техник қўмиталар, кичик
қўмиталар сони 552 та, ишчи гуруҳлар – 2100, умумий ҳисобда 2858 та идоралар
фаолият кўрсатмоқда. ИСО халқаро стандартлари мажбурий эмас
22-JAVOB Стандартлаштириш ҳақида. “Стандартлаштириш тўғрисида” ги
Ўзбекистон Республикаси Қонуни.
Ўзбекистон Республикасида стандартлаштириш бўйича ишларни
ташкиллаштириш тўғрисида‖ (март 1992 й.) республика Вазирлар Маҳкамасининг
қарори билан белгиланган стандартлаштиришнинг ташкилий асослари
―Стандартлаштириш тўғрисида‖ Ўзбекистон Республикасининг Қонуни билан
қонунлаштирилган. Қонун 28 декабрь 1993 й. да қабул қилинган, 28 февраль 1994
й. умумий ахборот воситаларида чоп этилган ва шу кундан бошлаб кучга кирган.
Қонунда стандартлаштиришнинг асосий мақсадлари белгиланган: –
истеъмолчилар ва давлатнинг маҳсулот (хизматлар) нинг аҳоли ҳаѐти, соғлиги ва
мулки, атроф муҳит учун хавфсизлиги масалалари бўйича манфаатларини ҳимоя
қилиш; – маҳсулотнинг ўзаро алмашинувчанлиги ва мос келувчанлигини
таъминлаш; – маҳсулотнинг сифати ва рақобатбардошлигини ошириш; – барча
турдаги бойликларнинг тежалишига кўмаклашиш; – ижтимоий-иқтисодий,
илмий-техникавий дастурлар ва лойиҳаларни амалга ошириш; – табиий ва
техноген ҳалокатлар ва бошқа фавқулодда вазиятларнинг содир бўлиши
эҳтимолини ҳисобга олган ҳолда халқ хўжалиги объектларининг хавфсизлигини
таъминлаш; – ўлчашларнинг бирлилигини таъминлаш.
23-JAVOB Стандартлаштириш давлат тизими. Стандартларни тасдиқлаш ва
давлат рўйxатидан ўтказиш.
O‘zDSt 1.1-92 ―Ўзбекистон Республикасининг стандартлаштириш давлат
тизими. Ўзбекистон Республикасининг стандартини ишлаб чиқиш, келишиб
олиш, тасдиқлаш ва рўйхатдан ўтказиш тартиби‖ тўғрисидаги стандартга биноан
Ўзбекистон Республикаси стандарти (бундан кейин - стандарт деб юритилади)
стандартлаштириш бўйича техникавий қўмиталар (бундан кейин ТҚ),
стандартлаштириш бўйича таянч ташкилотлар, вазирликлар, идоралар,
уюшмалар, концернлар, қўшма корхоналар, муассасалар ва ташкилотлар
томонидан ишлаб чиқилади. Стандартни ишлаб чиқишга ҳар хил ташкилот
мутахассисларининг ишчи гуруҳлари иштирок этишига йўл қўйилади.
Стандартнинг бир нечта ташкилот томонидан ишлаб чиқилишида етакчи ишлаб
чиқувчи ташкилот (ижрочилар рўйхатида биринчи ўринда туради) ҳамкорликда
иш бажарувчи ҳар бир ташкилот билан иш кўламини ва муддатларини аниқлайди.
Стандарт республика ҳудудида кимга қарашли эканлиги ва мулк шаклидан
қатъий назар, стандарт ишлаб чиқилган ташкилотларни чиқарадиган ва истеъмол
қиладиган ҳамма корхона ва ташкилотлар учун мажбурийдир. Стандартга
киритиладиган ўзгариш асосий стандарт учун белгиланган тартибда мажбурий
келишиб олиниши, тасдиқланиши ва рўйхатдан ўтказилиши лозим.
Стандартларнинг тузилиши, мазмуни, баѐн этилиши ва расмийлаштирилиши
O‟zDSt 1.6 га мувофиқ бажарилади. Стандартларни ишлаб чиқиш тартиби
Стандартни ишлаб чиқишда ташкилий-усулий бирликка эришиш мақсадида
ҳамда стандартни ишлаб чиқиш босқичлари бажарилишини назорат қилиш учун 4
босқич жорий этилади. 1-босқич - зарурият туғилганда стандартни ишлаб
чиқишда техникавий топшириқ ишлаб чиқилади ва тасдиқланади; 2-босқич -
стандарт лойиҳасини ишлаб чиқиш (биринчи таҳрири) ва уни фикр мулоҳазалар
олиш учун юбориш; 140 3-босқич - фикр - мулоҳазалар устида ишлаш, стандарт
лойиҳасини (охирги таҳририни) ишлаб чиқиш, келишиш ва тасдиқлашга тақдим
этиш; 4-босқич - стандартни тасдиқлаш ва давлат рўйхатидан ўтказиш.
Стандартларни ишлаб чиқиш босқичларини бир-бири билан қўшиб олиб боришга
йўл қўйилади.
24-JAVOB Стандартлаштиришнинг мақсад ва вазифалари.
Фараз қилайлик, энди дам олай деб, дам олиш хонасига кириб, чироқни ѐққан
эдик, лип этиб ѐнди-ю, ўчди. Нима қиламиз? Дарҳол бошқа лампочкани олиб,
алмаштирамиз. Хўш, бунинг нимаси ғайри табиий? Сиз бунда куйган лампочкани
ўрнига бошқаси айнан, ҳам кучланиш бўйича, ҳам қўввати бўйича, ҳам ўлчамлари
бўйича тўғри келишини остида қанчалар инсон меҳнати ѐтганлигини ҳеч ўйлаб
кўрганмисиз? Одатда биз стандарт бўйича деган иборани кўп ишлатамиз. Хўш
стандарт нима? Стандарт - бу кўпчилик манфаатдор томонлар келишуви асосида
ишлаб чиқилган ва маълум соҳаларда энг мақбул даражали тартиблаштиришга
йўналтирилган ҳамда фаолиятнинг ҳар хил турларига ѐки натижаларига тегишли
бўлган 53 умумий ва такрор қўлланиладиган қоидалар, умумий қонун-қоидалар,
тавсифлар, талаблар ва усуллар белгиланган ва тан олинган идора томонидан
тасдиқланган меъѐрий ҳужжатдир. Стандартлар фан, техника ва тажрибаларнинг
умумлаштирилган натижаларига асосланган ва жамият учун юқори даражадаги
фойдага эришишга йўналтирилган бўлиши керак. Стандартлар даражасига қараб,
ҳалқаро, минтақавий давлатлараро, миллий ва корхона миқѐсида фаолият
кўрсатади. Давлат стандартлари маҳсулотни ишлаб чиқиш ва уни ишлаб
чиқаришга қўйиш босқичида янги маҳсулотларнинг юқори сифатли турларини
яратиш ва ўзлаштиришни тезлаштиришга, ишлаб чиқарувчи, тайѐрловчи ва
истеъмолчи ораларидаги муносабатларни яхшилашга йўналтирилган.
Стандартлаштириш тизими янги буюмга ўз вақтида юқори сифатли
лойиҳаконструкторлик ҳужжатлар бериш, корхонанинг янги маҳсулотини
берилган сифат кўрсаткичларига асосан тайѐрлашни ва керак бўлса маҳсулотнинг
ишлаб чиқаришдан олиб ташлашни белгилайди
25-JAVOB Тасодифий xатоликлар ва уларнинг тақсимланиши.
26-javob Теxник регламент турлари. Регламентларда белгиланадиган
xавфсизлик талаблари.
texnik reglament -
texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi, mahsulotlar,
ishlar va xizmatlar xavfsizligiga doir majburiy talablarni belgilovchi normativ hujjat;
umumiy texnik reglament -
texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi, bir
turdagi mahsulotlar, ishlar va xizmatlar guruhi xavfsizligiga doir majburiy talablarni
belgilovchi normativ hujjat;
maxsus texnik reglament -
texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi,
umumiy texnik reglamentda nazarda tutilmagan mahsulotlar, ishlar va xizmatlar ayrim
turining xavfsizligiga doir majburiy talablarni belgilovchi normativ hujjat;
savdodagi texnik to‘siqlar -
mahsulotlar, ishlar va xizmatlar xavfsizligiga
doir majburiy talablarning texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi normativ
hujjatlarda mavjud bo‘lgan tafovutlari yoki o‘zgarishlari oqibatida savdoda yuzaga
keladigan to‘siqlar.
Texnik jihatdan tartibga solishning asosiy vazifalari quyidagilardan
iborat:
27-javob
Ўзбекистон Республикасининг “Маҳсулот ва xизматларни
сертификатлаштириш тўғрисида” ги Қонуни
O‘zbekiston Respublikasining “Mahsulot va xizmatlarni
sertifikatlashtirish to‘g‘risida”gi Qonuni 1993 yil 28 dekabrda qabul qilingan.
Mazkur Qonunga quyidagilarga muvofiq o‘zgartirishlar kiritilgan:
O‘zR 31.08.2000 y. 125-II-son Qonuni, O‘zR 25.04.2003 y. 482-II-son
Qonuni, O‘zR 06.04.2006 y. O‘RQ-31-son Qonuni, O‘zR 10.10.2006 y. O‘RQ-59-son Qonuni.
I bob.
Umumiy qoidalar
(1-6-moddalar).
II bob.
Sertifikatlashtirish faoliyatiga doir umumiy talablar
(7-9-moddalar).
III bob.
Mahsulotlarni majburiy va ixtiyoriy sertifikatlashtirish
(10-19-moddalar).
IV bob.
Nizolarni qarab chiqish. Sertifikatlashtirish to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini
buzganlik uchun javobgarlik
(20-23 –moddalar).
28-javob Ўлчаш ноаниқлигини баҳолаш.
29-javob
Ўлчаш воситалари ва уларнинг турлари
.
Одатда ўлчаш асбоби олинадиган натижага киритувчи хатолигини олдиндан
белгилаш учун хатоликнинг меъѐрланган қийматидан фойдаланилади.
Хатоликнинг меъѐрланган қиймати деганда берилган ўлчаш воситасига тегишли
бўлган хатоликни тушунамиз. Алоҳида олинган ўлчаш воситасининг
хатолиги ҳар хил, мунтазам ва тасодифий хатоликларининг улуши эса
турлича бўлиши мумкин. Аммо, яхлит олиб қаралганда ўлчаш воситасининг
умумий хатолиги меъѐрланган қийматдан ортиб кетмаслиги керак. Ҳар бир
ўлчаш асбобининг хатоликларини чегараси ва таъсир этувчи
коэффициентлар ҳақидаги маълумотлар асбобнинг паспортида келтирилган
бўлади. Ўлчаш асбоблари кўпинча йўл қўйилиши мумкин бўлган хатолиги
бўйича классларга бўлинади. Масалан: электромеханик туридаги кўрсатувчи
асбобларда стандарт бўйича қуйидаги аниқликлар ишлатилади:
а.к
0,02;
0,05; 0,1; 0,2; 0,5; 1; 1,5; 2,5; 4
Одатда, асбобларнинг аниқлик класслари
асбобнинг шкаласида берилади ва уларнинг келтирилган хатолигини
билдириб, қуйидагича боғланган бўлади
а.к=
к мах
к;
а.к =
к
мах
к=
/Ах max Агар ўлчаш асбобининг шкаласидаги аниқлик класси
айлана билан чегараланган бўлса, масалан 1,5, у ҳолда бу асбобнинг
хатолиги шкала охирида 1,5 % га тенглигини билдиради. Агар ўлчаш
асбобининг аниқлик класси чизиқчасиз бўлса, у ҳолда аниқлик класси
рақами келтирилган хатоликнинг қийматини билдиради. Лекин бир нарсани
унутмаслик лозим, агар асбоб, масалан амперметр келтирилган хатолик
бўйича 0,5 класс аниқлигига эга бўлса, унинг барча ўлчаш диапазони
оралиғидаги хатоликлари ±0,5% дан ортмайди дейишлик хато бўлади.
Чунки, бу турдаги асбобларда шкаланинг бошланишига яқинлашган сари
ўлчаш хатолиги ортиб бораверади. Шу сабабдан бундай асбобларда
шкаланинг бошланғич бўлакларида ўлчаш тавсия этилмайди. Агар
асбобнинг шкаласида аниқлик класси ѐнбош каср чизиғи билан берилган
бўлса, масалан, 0,02/0,01 у ҳолда асбобнинг шкаласининг охиридаги
хатолиги ±0,02 % шкаланинг бошида эса ±0,01 % эканлигини билдиради.
30-javob
Ўлчаш асбобларининг аниқлик класслари. Ўлчаш
асбобларининг метрологик тавсифлари.
31-javob Ўлчаш асбобларининг классификацияси.
32-javob Ўлчаш асбобларининг метрологик тавсифлари
33-JAVOB ЎЛЧАШ НОАНИҚЛИГИ БЎЙИЧА АТАМАЛАР ВА
ТАЪРИФЛАР
.
34-JAVOB ЎЛЧАШ НОАНИҚЛИГИНИ БАҲОЛАШ.
35-JAVOB ЎЛЧАШЛАРНИНГ СИФАТ МЕЗОНЛАРИ. ЎЛЧАШ
XАТОЛИКЛАРИ, УЛАРНИНГ ТАБАҚАЛАНИШИ.
Ўлчашларнинг сифат мезонлари Ќар бир нарсанинг сифати
бўлганлиги каби ўлчашларнинг ҳам сифати ва унинг мезонлари мавжуд. Бу
мезонлар ўлчашлардаги асосий тавсифларни ифодалайди. Бу мезонлар қаторига
қуйидагилар киритилган: Аниқлик - бу мезон ўлчаш натижаларини катталикнинг
чинакам қийматига яқинлилигини ифодалайди. Миқдор жиҳатдан аниқлик
нисбий xатолик модулига тескари тарзда баҳоланади. Масалан, агар ўлчаш
xатолиги 10-3 бўлса, унинг аниқлиги 103 бўлади ѐки бошқача айтганда, қанчалик
аниқлик юқори даражада бўлса, шунчалик, ўлчаш натижасидаги мунтазам ва
тасодифий xатоликлар улуши кам бўлади. Ишончлилик - ўлчаш натижаларига
ишонч даражасини белгиловчи мезон ҳисобланади. Ўлчаш натижаларига
нисбатан ишончлиликни eҳтимоллар назарияси ва математик статистика
қонунлари асосида аниқланади. Бу eса конкрет ҳолат учун xатолиги берилган
чегараларда талаб eтилган ишончлиликдаги натижаларни олишни таъминловчи
ўлчаш усули ва воситаларини танлаш имконини беради. Тўғрилик - ўлчаш
натижаларидаги мунтазам xатоликларнинг нолга яқинлигини билдирувчи сифат
мезони. Мос келувчанлик - бир xил шароитлардаги ўлчашларнинг натижаларини
бир-бирига яқинлигини билдирувчи сифат мезони. Одатда, ўлчашларнинг мос
келувчанлиги тасодифий xатоликларнинг таъсирини ифодалайди.
Қайтарувчанлик - ушбу мезон ҳар xил шароитларда (турли вақтда, ҳар xил
жойларда, турли усулларда ва воситаларда) бажарилган ўлчашларнинг
натижаларини бирбирига яқинлигини билдиради. Ўлчаш xатолиги - ўлчаш
натижасини чинакам (ҳақиқий) қийматдан четлашувини (оғишувини) ифодаловчи
ўлчашнинг сифат мезони.
36-JAVOB ЎЛЧАШЛАРНИНГ УСУЛЛАРИ ВА ТУРЛАРИ.
SAVOLGA JAVOB: Akkreditlashni o‘tkazishning umumiy tartibi
Akkreditlash jаrаyonini 4 bosqichga bo‘lish mumkin. Har biri standart
prоsеdurаlаrdan iborat. Butun akkreditlash jarayonini 4 bosqichga bo‘lish mumkin. Har
bir bosqich standart prоsеdurаdan iborat. Davo berish bosqichi quyidagilarni o‘z ichiga
oladi:
a)
sinov labоratoriyasining yoki sertifikatlashtirish idorasining
ushbu idoradagi akkreditlash imkoniyati, uni o‘tkazish talab va qoidalari haqidagi
so‘rovi. Akkreditlash idorasi davogarga kerakli informasion materiallarni yuboradi;
b)
idora va davogar orasidagi informasion materiallar bilan
tanishib chiqаndan keyin akkreditlash bo‘yicha yana bir bor kengayishi;
c)
alohida forma bo‘yicha akkreditlash so‘rovi. So‘rovda
davogar akkreditlash sohasini ko‘rsatadi (rejalashtirilayotgan mahsulot va
xizmatlarning turi yoki tekshiruvlar turini akkreditlash), akkreditlash prоsеdurаsini
o‘tkazish bo‘yicha majburiyatlar keltirilishi va natijasi qanday bo‘lishidan qatiy nazar
uning xarajatlari qoplanishi. So‘rovning namunaviy shаkli D ilоvаda keltirilgan;
2-SAVOLGA JAVOB:
3-SAVOLGA JAVOB. Ishlаb chiqаrish vа uning tаrmоqlаridа
mеtrоlоgik xizmаt vа tа’minоt
O‘lchаsh infоrmаsiyasigа nаfаqаt miqdоr bo‘yichа tаlаblаr, bаlki sifаt
bo‘yichа hаm tаlаblаr qo‘yilаdi. Bungа uning (o‘lchаshning) аniqligi, ishоnchliligi, tаn
nаrxi vа sаmаrаdоrligi kаbi tаvsiflаr kirаdi.
Bu sifаt tаvsiflаrining bаrchаsining аsоsidа mеtrоlоgik tа’minоt yotаdi.
Mеtrоlоgik tа’minоtni shundаy tа’riflаsh mumkin:
o‘lchаshlаr birliligini tа’minlаsh vа tаlаb etilgаn аniqlikkа erishish
uchun zаrur bo‘lgаn tеxnikаviy vоsitаlаr, tаrtib vа qоidаlаrning, mе’yorlаrning, ilmiy
vа tаshkiliy аsоslаrning bеlgilаnishi vа tаdbiq etilishi.
Ushbu tаvsifdаn kеlib chiqib аytish mumkinki, mеtrоlоgik tа’minоtning
vаzifаsigа quyidаgilаr yuklаtilgаn:
-
o‘lchаsh vоsitаlаrining ishgа yarоqliligini tаshkil etish,
tа’minlаsh vа tаdbiq etish;
-
o‘lchаshlаrni аmаlgа оshirish, uning nаtijаlаrini qаytа
ishlаsh vа tаvsiya etish bоrаsidаgi mе’yoriy hujjаtlаrni ishlаb chiqish vа tаdbiq etish;
-
hujjаtlаrni ekspеrtizаdаn o‘tkаzish;
-
o‘lchаsh vоsitаlаrining dаvlаt sinоvlаri;
-
o‘lchаsh vоsitаlаrining vа uslublаrining mеtrоlоgik
аttеstаsiyasi vа hоkаzоlаr.
4-SAVOLGA JAVOB: Kattalik kattaliklarning o’lchamliligi
Катталик
- сифат томонидан кўпгина физикавий объектларга
(физикавий тизимларга, уларнинг ҳолатларига ва уларда ўтаётган жараёнларга)
нисбатан умумий бўлиб, миқдор томонидан ҳар бир объект учун хусусий бўлган
хоссадир. Таърифда келтирилган хусусийлик бирор объектнинг хоссаси
иккинчисиникига нисбатан маълум даражада каттароқ ёки кичикроқ бўлишини
ифодалайди. Биз ўрганаётган метрология фани айнан мана шу катталиклар,
уларнинг бирликлари, ўлчаш техникасининг ривожланиши билан чамбарчас
боғлиқдир. “Катталик” атамасидан хоссанинг фақат миқдорий томонини
ифодалаш учун фойдаланиш тўғри эмас (масалан, “масса катталиги”, “босим
катталиги” деб ёзиш), чунки шу хоссаларнинг ўзи катталик бўлади. Бунда
“катталик ўлчами” деган атамани ишлатиш тўғри ҳисобланади. Масалан, маълум
жисмнинг узунлиги, массаси, электр қаршилиги ва ҳоказолар.
Катталикнинг ўлчамлиги
деб, шу катталикнинг тизимдаги асосий катталиклар
билан боғлиқлигини кўрсатадиган ва пропорционаллик коэффициенти 1 га тенг
бўлган ифодага айтилади. Катталикларнинг ўлчамлигини dimension - ўлчам,
ўлчамлик маъносини билдирадиган (ингл.) сўзга асосланган ҳолда dim символи
билан белгиланади. Одатда, асосий катталикларнинг ўлчамлиги мос ҳолдаги бош
ҳарфлар билан белгиланади, масалан, dim l = L; dim m = M; dim t = T.
5-SAVOLGA JAVOB: Катталикларнинг бирликлари. Xалқаро бирликлар
тизими
Катталикнинг асосий бирлиги
деб бирликлар тизимидаги
иҳтиёрий равишда танланган асосий катталикнинг бирлигига айтилади. Бунга
мисол қилиб, LMT - катталиклар тизимига тўғри келган МКС бирликлар
тизимида метр, килограмм, секунд каби асосий бирликларни олишимиз мумкин.
Халқаро бирликлар тизими
1960 йили ўлчов ва
оғирликларнинг XI Бош конференцияси Халқаро бирликлар тизимини қабул
қилган бўлиб, мамлакатимизда буни SI (SI - Systeme international) халқаро тизими
деб юритилади. Кейинги Бош конференцияларда SI тизимига бир қатор
ўзгартиришлар киритилган бўлиб, ҳозирги ҳолати ва бирликларга қўшимчалар ва
кўпайтиргичлар ҳақидаги маълумотлар 2.1- ва 2.2- жадвалларда келтирилган
6-SAVOLGA JAVOB: Маҳсулот ва xизматларни сертификатлаштириш
тартиби.
Маълумки, 1993 йилнинг 28 декабрида Президентимиз
томонидан кетма-кет учта, яъни “Стандартлаштириш тўғрисида”, “Метрология
тўғрисида” ва “Маҳсулот ва хизматларни сертификатлаштириш” Қонунлари
имзоланган эди. Бу қонунларнинг ҳаётга тадбиқ этилиши республикамиздаги
мавжуд метрология хизматини янги ривожланиш босқичига кўтарилишига асос
бўлди. Шулардан бири, яъни “Метрология тўғрисида” ги қонун устида бироз
тўхталиб ўтамиз.
7-SAVOLGA JAVOB: Метрология бўйича асосий атамалар
Метрологияда бот-бот ишлатиладиган айрим тушунчалар
қуйидагилардан иборат:
Метрология
– ўлчашлар, уларнинг бирлилигини
таъминлаш усуллари ва воситалари ҳамда керакли аниқликка эришиш йўллари
ҳақидаги фан.
Назарий метрология
– метрологиянинг фундаментал
асосларини ишлаб чиқиш предмети бўлган соҳасидаги метрология бўлими
Қонунлаштирувчи метрология – метрология бўйича миллий
идора фаолиятига қарашли ва бирликлар, ўлчаш усуллари, ўлчаш воситалари ва
ўлчаш лабораторияларига давлат талабларини ўз ичига олган метрология қисми.
Амалий метрология – назарий метрология ишланмаларини ва
қонунлаштирувчи метрология қоидаларини амалий қўлланиш масалалари билан
шуғулланувчи метрология бўлими.
Катталик – сифат жиҳатидан ажратилиши ва миқдор жиҳатидан
аниқланиши мумкин бўлган ҳодисалар, моддий тизим, модданинг хоссасидир.
8.
ЖАВОБИ Метрология ва стандартлаштириш бўйича xалқаро ташкилотлар.
Birinchi standartlashtirish milliy tashkiloti – Britaniya Assotsiatsiyasi (Britich
Enginezing Standards Accociation) 1901 yilda tashkil etilgan bo‘lib, biroz keyinroq,
birinchi jahon urushi davrida Daniya byurosi, Germaniya qumitasi (1918 y), Amerika
qumitasi (1918 y) va boshqalar tashkil topdi.
Standartlashtirish sohasidagi ishlar xalqaro markaz kerakligini taqozo qildi. Shu
maqsadda 1926 yili standartlashtirish milliy tashkilotlarning Xalqaro Assotsiatsiyasi
(ISA) paydo bo‘ldi. ISA ning tarkibiga 20 ta mamlakat vakillari kirdi.
1938 yili Berlin shahrida standartlashtirish boyicha Xalqaro sezd ochildi. Unda
texnikaning turli sohalari boyicha 32 ta qumita va kichik qumitalar tuzildi. 1939 yili
boshlangan ikkinchi jahon urushi ISA ning faoliyatini to‘xtatib qoydi.
Hozirgi Xalqaro standartlashtirish tashkiloti (International Standards Organization)
1946 – 1947 yillari tashkil topdi, uni qisqacha ISO deb yuritiladi. Bu nufuzli tashkilot
Birlashgan Millatlar Bosh Assambleyasi tarkibida faoliyat ko‘rsatib, rivoj topmoqda.
ISO ning tuzilishidan ko‘zda tutilgan asosiy maqsad – xalqaro miqyosdagi mol
almashinuvida va o‘zaro yordamni yengillashtirish uchun dunyo ko‘lamida
standartlashtirishni rivojlantirishga ko‘maklashish hamda aqliy, ilmiy, texnikaviy va
iqtisodiy faoliyatlar sohasida hamdo‘stlikni rivojlantirishdir.
Bu maqsadlarni amalga oshirish uchun:
- dunyo ko‘lamida standartlarni va ular bilan bog‘liq bo‘lgan sohalarda
uyg‘unlashtirishni yengillashtirish uchun choralar ko‘rish;
- xalqaro standartlarni ishlab chiqish va chop etish (agar har bir standart uchun
uning faol tashkiliy va kichik qumitalarining ikkidan uch qismi ma’qullab ovoz bersa va
umumiy ovoz beruvchilarning to‘rtdan uch qismi yoqlab chiqsa, standart ma’qullanishi
mumkin);
- o‘z qumita a’zolarining va texnikaviy qumitalarning ishlari haqida axborotlar
almashinuvini tashkil qilish;
- sohaviy masalalar boyicha manfaatdor bo‘lgan boshqa xalqaro tashkilotlar bilan
hamkorlik qilish ko‘zda tutiladi.
ISO rahbar va ishchi qumita idoralaridan tashkil topgan. Rahbar idoralari tarkibiga
Kengashning yuqori idorasi – Bosh Assambleya, Kengash, ijroiya byurosi, texnikaviy
byuro, kengashning texnikaviy qumitalari va markaziy sekretariati kiradi
9-Javob Muntаzаm xаtоliklаrni kаmаytirish usullаri
Umumаn, muntаzаm xаtоlikni yo‘qоtish yo‘li bir аniq ishlаb
chiqilmаgаn. Lеkin, shungа qаrаmаy, muntаzаm xаtоlikni kаmаytirishni bа’zi bir
usullаri mаvjud.
1.
Xаtоliklаr chеgаrаsini nаzаriy jihаtdаn bаhоlаsh
, bu uslub
o‘lchаsh uslubini, o‘lchаsh vоsitаlаrining xаrаktеristikаlаrini, o‘lchаsh tеnglаmаsini vа
o‘lchаsh shаrоitlаrini аnаliz qilishgа аsоslаnаdi. Mаsаlаn: o‘lchаsh аsbоbining
pаrаmеtrlаri yoki tеkshirilаyotgаn zаnjirning ish rеjimini bilgаn hоldа biz uning
tuzаtmаsini (xаtоligi) tоpishimiz mumkin. Xаtоlik, bundа, аsbоbning istе’mоl qiluvchi
quvvаtidаn, o‘lchаnаyotgаn kuchlаnishning chаstоtаsini оshishidаn hоsil bo‘lishi
mumkin.
2.
Xаtоlikni o‘lchаsh nаtijаlаri bo‘yichа bаhоlаsh.
Bundа o‘lchаsh
nаtijаlаri hаr xil prinsipdаgi usul vа o‘lchаsh аppаrаturаsidаn (vоsitаlаridаn) оlinаdi.
O‘lchаsh nаtijаlаri оrаsidаgi fаrq - muntаzаm xаtоlikni xаrаktеrlаydi. Bu uslub yuqоri
аniqlikdаgi o‘lchаshlаrdа ishlаtilаdi.
3.
Hаr xil xаrаktеristikаgа egа bo‘lgаn, lеkin bir xil fizikаviy
prinsipdа ishlаydigаn аppаrаturа yordаmidа o‘lchаsh usuli.
Bundа o‘lchаsh ko‘p
mаrоtаbа tаkrоrlаnib, o‘lchаsh nаtijаlаri muntаzаm stаtistikа usuli yordаmidа hаm
ishlаnаdi.
4.
O‘lchаsh аppаrаturаsini ishlаtishdаn оldin sinоvdаn o‘tkаzish.
Bu
usul hаm аniq o‘lchаshlаrdа ishlаtilаdi.
5.
Muntаzаm xаtоliklаrni kеltirib chikаruvchi sаbаblаrni yo‘qоtish
yo‘li.
Mаsаlаn: tаshqi muhit tеmpеrаturаsi o‘zgаrmаs qilib sаqlаnsа, o‘lchаsh vоsitаsini
tаshqi mаydоn tа’siridаn himоyalаsh mаqsаdidа ekrаnlаshtirilsа, mаnbа kuchlаnishi
turg‘unlаshtirilsа (stаbillаshtirilsа) vа h.k.
6.
Muntаzаm xаtоlikni yo‘qоtishning mаxsus usulini qo‘llаsh:
o‘rin
аlmаshlаsh (o‘rindоshlik), diffеrеnsiаl usuli, simmеtrik kuzаtishlаrdаgi xаtоliklаrni
kоmpеnsаsiyalаsh usuli.
10-JAVOB: PUTUR YETKAZMASDAN NAZORAT QILISH
MOHIYATI.
Bugungi kunga kelib amaliyotda putur etkazmasdan nazorat qilishni
(PEN) qo‘llash bir qator afzalliklarga, qolaversa iqtisodiy samaradorliklarga ega
ekanliklari ko‘pchilik hollarda tasdiqlanmoqda.
Masalan:
1. Er ostidan o‘tkazilgan quvurlardagi nosozliklarni bartaraf etishda PEN
qo‘llash bilan faqat kerakli joylarda ta’mirlash ishlari o‘tkaziladi va bu bilan bir qator
mablag‘lar tejalishiga erishiladi.
2. Er ustidagi qurilish inshoatlarida PEN o‘tkazish, ularni avariya tufayli
buzilishidan yoki ularni ataylab buzib, yangitdan tiklashga nisbatan ancha kam mablag‘
talab etiladi. Bunda faqatgina iqtisodiy samaragina emas, balki insonlarning hayot
xavfsizliklari ham muhofaza qilinishligi ham ahamiyatlidir.
3. Qurilish inshoatlari, temir yo‘l ko‘priklari, er osti va er usti
kommunikatsiyalari va shularga o‘xshash ob’ektlarni ma’lum yillar intervallarida PEN
ko‘rigidan o‘tkazib turish, ulardan foydalanishning xavfsizligini ta’minlashi va
shuningdek zaruriy ta’mirlash ishlarini o‘z vaqtida o‘tkazilishini, bular natijasida
falokat tufayli ko‘rilishi mumkin bo‘lgan talofatlarni oldi olinishi mumkinligini
ta’kidlaydi.
Bugungi kun muxandislari zamonaviy texnologiya va texnikadan
foydalanishga, texnologik jarayonlar avtomatik boshqaruvini joriy etishga, jahon
bozorida raqobatbardosh bo‘lgan, yuqori sifatli mahsulotlar ishlab chiqarishni
jadallashtirishga xizmat qilishlari kerak. Ular oldida fan-texnikaning eng so‘ngi
yutuqlarini ishlab chiqarishga olib kirishdek mas’uliyatli vazifa turibdi.
Har bir putur etkazmasdan nazorat qilish qurilmasini samarali ishlashi,
uning universalligi, qo‘yilgan vazifani bajarishda erishiladigan ekspluatatsion va
metrologik xarakteristikalariga, hamda xizmat qiluvchi shaxslar uchun xavfsiz
mehnatni tashqil qilishi bilan belgilanadi.
Putur etkazmasdan nazorat
deb shunday tekshirishga aytiladiki,
bunda tekshirish o‘tkazilgandan keyin, ob’ektning foydalanishga yaroqliligi
xossalariga ta’sir etilmaydi. Bunda sizib o‘tuvchi moddalar va fizik
maydonlarning ob’ekt bilan o‘zaro ta’sirlanishiga yoki tekshirilayotgan ob’ekt
tomonidan hosil qilinadigan maydonlarni qayd qilishga asoslangan tekshirish
turlari va uslublaridan foydalaniladi. Bu usullar bilan quyidagi nuqsonlar
aniqlanadi:
11-javob Sеrtifikаtlаshtirish bo‘yichа аsоsiy tushunchаlаr vа
аtаmаlаr
Sаnоаt kоrxоnаlаridа ishlаb chiqilаyotgаn turli xil mаhsulоtlаr muаyyan
sifаt ko‘rsаtkichlаrigа jаvоb bеrishi kеrаk. Sifаt ko‘rsаtkichlаri esа mа’lum bеlgilаngаn
tаlаblаrgа muvоfiq /mоs/ kеlishi lоzim. Muvоfiqlik o‘z nаvbаtidа mа’lum stаndаrtgа
yoki bоshqа mе’yoriy hujjаtlаrgа mоs kеlishini tаlаb etаdi. Muvоfiqlikni
sеtifikаtlаshtirish mumkin. Xo‘sh, sеrtifikаtlаshtirish tushunchаsi nimа?
Sеrtifikаtlаshtirish
dеgаndа kеrаkli ishоnchlilik bilаn mаhsulоtning
muаyyan stаndаrtgа yoki tеxnikаviy hujjаtgа muvоfiqligini tаsdiqlаydigаn
fаоliyat tushunilаdi.
“Sеrtifikаtlаshtirish” tushunchаsi birinchi mаrtа Xаlqаrо
stаndаrtlаsh-tirish tаshkilоti Kеngаshining sеrtifikаtlаshtirish mаsаlаlаri bo‘yichа
mаxsus qo‘mitаsi tоmоnidаn ishlаb chiqilib, uning “Stаndаrtlаshtirish,
sеrtifikаtlаshtirish vа sinоv lаbоrаtоriyalаrining аkkrеditlаsh sоhаlаridаgi аsоsiy
аtаmаlаri vа ulаrning qоidаlаri” qo‘llаnmаsigа kirgаzilgаn.
Qаytа ishlаngаn Xаlqаrо stаndаrtlаshtirish tаshkilоti-ning
qo‘llаnmаsidа “sеrtifikаtlаshtirish” аtаmаsining fаqаtginа izоhlаri bеrilgаn:
sеrtifikаtlаshtirish umumiy аtаmа bo‘lib, mаhsulоt, tеxnоlоgik
jаrаyon vа xizmаtlаrning sеrtifikаtlаsh-tirishdа /muvоfiqlikni sеrtifiklаshtirish/ uchinchi
tоmоnning qаtnаshishi tushunilаdi;
sifаt tizimini bаhоlаsh sоhаsidаgi tаrаqqiyot sifаt tizimini
sеrtifikаtlаshtirish bo‘yichа yangi /tа’minlоv-chining imkоniyatlаrini
sеrtifikаtlаshtirish/ tushunchа zаruriyatini tug‘dirmоqdа.
Qo‘llаnmаning qаytа ishlаngаn nushаsidа muvоfiqlikni
“sеrtifikаtlаshtirish” tushunchаsi tеgishli аtаmаlаr guruhigа kiritilgаn.
Muvоfiqlik аtаmаsi mаhsulоt, jаrаyon, xizmаtgа bеlgilаngаn bаrchа
tаlаblаrgа riоya qilishni o‘z tаrkibigа оlаdi. Bundа muvоfiqlikni uchtа ko‘rinishi -
muvоfiqlik bаyonоti, muvоfiqlikni аttеstаtlаsh, muvоfiqlikni sеrtifikаtlаsh-tirish
bеlgilаydi. Muvоfiqlik bаyonоti dеb еtkаzib bеruvchining mаhsulоt, jаrаyon vа
xizmаtlаrning аniq bir stаndаrtgа yoki bоshqа mе’yoriy hujjаtgа to‘lа-to‘kis muvоfiqlik
xаqidа butun mа’suliyatni o‘z ustigа оlgаnligini bаyon etishigа аytilаdi. Bu аtаmаni
so‘nggi vаqtlаrdа “o‘z-o‘zini sеrtifikаtlаshtirish” tushunchаsi bilаn аlmаshilаyotgаni
qаyd qilinmоkdа. O‘z-o‘zini sеrtifikаtlаshtirish dеgаndа mаhsulоt ishlаb chiqаruvchi
tоmоn butun mаs’uliyatni o‘zigа оlgаn hоldа sеrtifikаtlаshtirishni o‘zini o‘tkаzаdi vа
mаhsulоtning kеrаkli dаrаjаdа sifаtliligi hаqidаgi kаfоlаtni o‘z ustigа оlаdi. Bundаy
sеrtifikаtlаshtirish fаоliyatini o‘z-o‘zini sеrtifikаtlаshtirish dеb yuritilаdi.
12-JAVOB SЕRTIFIKАTLАSHTIRISH MILLIY TIZIMI
Mаmlаkаtimizdа mаhsulоt vа xizmаtlаrni sеrtifikаtlаsh-tirish O‘zbеkistоn
Rеspublikаsining 1994 yil 28 dеkаbrdаgi “Mаhsulоt vа xizmаtlаrni sеrtifikаtlаshtirish
to‘g‘risidа” gi Qоnunigа аsоsаn аmаlgа оshirilаdi.
Ungа binоаn:
“Mаhsulоtni sеrtifikаtlаshtirish” (kеyinchаlik sеrtifikаtlаshtirish)
mаhsulоtgа o‘rnаtilgаn tаlаblаrgа mоsligini tаsdiqlоvchi fаоliyat;
“Muvоfiqlik sеrtifikаti” – mаhsulоtni o‘rnаtilgаn tаlаblаrgа mоsligini
tаsdiqlаsh uchun sеrtifikаtlаshtirish tizimi qоidаlаri аsоsidа bеrilgаn hujjаt;
“Muvоfiqlik bеlgisi” ushbu mаhsulоt yoki xizmаt stаndаrtgа yoki bоshqа
mе’yoriy xujjаt tаlаblаrigа mоsligini ko‘rsаtuvchi, o‘rnаtilgаn tаrtibdа tаsdiqlаngаn,
mаhsulоtni mаrkаlаsh yoki xizmаt hujjаtlаridа qo‘llаnilаdigаn bеlgi tushunilаdi.
Sеrtifikаtlаshtirish quyidаgi mаqsаdlаrdа аmаlgа оshirilаdi:
- insоn sоg‘lig‘i vа xаyoti yuridik vа jismоniy shаxslаrni mоl-mulkigа,
аtrоf-muhitgа xаvfsizligini tа’minlаsh uchun mаhsulоtlаrni nаzоrаtini аmаlgа оshirish
uchun;
-
xаlqаrо bоzоrlаrdа, mаhsulоtlаrni rаqоbаtbаrdоshligini tа’minlаsh
uchun;
-
mаmlаkаtimiz vа qo‘shmа kоrxоnаlаr, tаdbirkоrlаrni xаlqаrо
iqtisоdiy, ilmiy-tеxnikаviy hаmkоrlikdа vа xаlqаrо sаvdоdа qаtnаshish uchun shаrоit
yarаtish uchun;
-
istе’mоlchilаrni sifаtsiz mаhsulоtdаn himоya qilish (sоtuvchi,
bаjаruvchi) uchun;
-
ishlаb chiqаruvchining аrizаsigа muvоfiq mаhsulоtlаrni sifаt
ko‘rsаtkichlаrini tаsdiqlаsh (sоtuvchidаn, bаjаruvchidаn) uchun.
O‘zbеkistоn Rеspublikаsidа sеrtifikаtlаshtirish ishlаri O‘zbеkistоn
Rеspublikаsi Vаzirlаr Mаhkаmаsining 2004 yil 6 iyul 318-sоnli “Mаhsulоtlаrni
sеrtifikаtlаshtirish tаrtibоtini sоddаlаshtirishgа dоir chоrа-tаdbirlаr to‘g‘risidа” Qаrоri
аsоsidа ishlаb chiqilgаn, Аdliya Vаzirligidа 2005 yil 18 mаrtdа 1458 sоnli rаqаmi bilаn
dаvlаt ro‘yxаtidаn o‘tgаn “Mаhsulоtlаrni sеrtifikаtlаsh-tirish qоidаsi” gа muvоfiq
аmаlgа оshirilаdi.
Mаzkur hujjаt O‘zbеkistоn Rеspublikаsi sеrtifikаtlаshtirish milliy
tizimidа (kеyinchаlik O‘z SMT) mаhsulоtlаrni, shu jumlаdаn, impоrt mаhsulоtlаrni
sеrtifikаtlаshtirishgа tаyyorlаsh vа o‘tkаzish tаrtibigа bo‘lgаn umumiy tаlаblаrni
bеlgilаydi.
O‘zbеkistоn sеrtifikаtlаshtirish milliy tizimi yurtimizdа ishlаb chiqаrilgаn
vа chеt eldаn kеltirilgаn mаhsulоtlаrni sеrtifikаtlаshtirishni sеrtifikаtlаshtirish bo‘yichа
аkkrеditlаngаn idоrаlаr, (kеyinchаlik - SI) ulаr yo‘q o‘lgаn hоldа sеrtifikаtlаshtirish
milliy idоrаsi (kеyinchаlik - SMI) o‘tkаzаdilаr.
13-javob Sеrtifikаtlаshtirish bo‘yichа аsоsiy tushunchаlаr vа
аtаmаlаr
Sаnоаt kоrxоnаlаridа ishlаb chiqilаyotgаn turli xil mаhsulоtlаr muаyyan
sifаt ko‘rsаtkichlаrigа jаvоb bеrishi kеrаk. Sifаt ko‘rsаtkichlаri esа mа’lum bеlgilаngаn
tаlаblаrgа muvоfiq /mоs/ kеlishi lоzim. Muvоfiqlik o‘z nаvbаtidа mа’lum stаndаrtgа
yoki bоshqа mе’yoriy hujjаtlаrgа mоs kеlishini tаlаb etаdi. Muvоfiqlikni
sеtifikаtlаshtirish mumkin. Xo‘sh, sеrtifikаtlаshtirish tushunchаsi nimа?
Sеrtifikаtlаshtirish
dеgаndа kеrаkli ishоnchlilik bilаn mаhsulоtning
muаyyan stаndаrtgа yoki tеxnikаviy hujjаtgа muvоfiqligini tаsdiqlаydigаn
fаоliyat tushunilаdi.
“Sеrtifikаtlаshtirish” tushunchаsi birinchi mаrtа Xаlqаrо
stаndаrtlаsh-tirish tаshkilоti Kеngаshining sеrtifikаtlаshtirish mаsаlаlаri bo‘yichа
mаxsus qo‘mitаsi tоmоnidаn ishlаb chiqilib, uning “Stаndаrtlаshtirish,
sеrtifikаtlаshtirish vа sinоv lаbоrаtоriyalаrining аkkrеditlаsh sоhаlаridаgi аsоsiy
аtаmаlаri vа ulаrning qоidаlаri” qo‘llаnmаsigа kirgаzilgаn.
Qаytа ishlаngаn Xаlqаrо stаndаrtlаshtirish tаshkilоti-ning
qo‘llаnmаsidа “sеrtifikаtlаshtirish” аtаmаsining fаqаtginа izоhlаri bеrilgаn:
sеrtifikаtlаshtirish umumiy аtаmа bo‘lib, mаhsulоt, tеxnоlоgik
jаrаyon vа xizmаtlаrning sеrtifikаtlаsh-tirishdа /muvоfiqlikni sеrtifiklаshtirish/ uchinchi
tоmоnning qаtnаshishi tushunilаdi;
sifаt tizimini bаhоlаsh sоhаsidаgi tаrаqqiyot sifаt tizimini
sеrtifikаtlаshtirish bo‘yichа yangi /tа’minlоv-chining imkоniyatlаrini
sеrtifikаtlаshtirish/ tushunchа zаruriyatini tug‘dirmоqdа.
Qo‘llаnmаning qаytа ishlаngаn nushаsidа muvоfiqlikni
“sеrtifikаtlаshtirish” tushunchаsi tеgishli аtаmаlаr guruhigа kiritilgаn.
Muvоfiqlik аtаmаsi mаhsulоt, jаrаyon, xizmаtgа bеlgilаngаn bаrchа
tаlаblаrgа riоya qilishni o‘z tаrkibigа оlаdi. Bundа muvоfiqlikni uchtа ko‘rinishi -
muvоfiqlik bаyonоti, muvоfiqlikni аttеstаtlаsh, muvоfiqlikni sеrtifikаtlаsh-tirish
bеlgilаydi. Muvоfiqlik bаyonоti dеb еtkаzib bеruvchining mаhsulоt, jаrаyon vа
xizmаtlаrning аniq bir stаndаrtgа yoki bоshqа mе’yoriy hujjаtgа to‘lа-to‘kis muvоfiqlik
xаqidа butun mа’suliyatni o‘z ustigа оlgаnligini bаyon etishigа аytilаdi. Bu аtаmаni
so‘nggi vаqtlаrdа “o‘z-o‘zini sеrtifikаtlаshtirish” tushunchаsi bilаn аlmаshilаyotgаni
qаyd qilinmоkdа. O‘z-o‘zini sеrtifikаtlаshtirish dеgаndа mаhsulоt ishlаb chiqаruvchi
tоmоn butun mаs’uliyatni o‘zigа оlgаn hоldа sеrtifikаtlаshtirishni o‘zini o‘tkаzаdi vа
mаhsulоtning kеrаkli dаrаjаdа sifаtliligi hаqidаgi kаfоlаtni o‘z ustigа оlаdi. Bundаy
sеrtifikаtlаshtirish fаоliyatini o‘z-o‘zini sеrtifikаtlаshtirish dеb yuritilаdi.
14-JAVOB Сертификатлаштиришнинг 7-8 сxемалари
Еттинчи сxема
маҳсулотнинг ҳар бир тайѐрланган тўдасидан
синовларга танлаб олишга асосланган. Танлаб олиш синовларининг натижаларига
қараб тўдани ортиш учун қарор қабул қилиниши аниқланади. Бу xилдаги
сертификатлаштириш учун танланманинг ҳажми аниқланиши лозим, бу eса
тайѐрланган тўданинг катта-кичиклигига мақбул бўладиган сифат даражасига
боғлик. Қабул қилинган қоидага асосан танланмани тўплаш ваколатланган синов
ташкилотлари томонидан амалга оширилади. Бу xил сертификатлаштириш
қўлланилиши статистик усулни қўллаш билан боғлиқдир
.
Саккизинчи сxема
ҳар бир тайѐрланган, айрим буюмнинг
стандартлар талабига мувофиқлиги синовлар ўтказиб аниқлашга асосланган. Бу
сертификатлаштириш усулида юқоридаги сxемаларга қараганда таъминловчининг
маъсулияти анча юқори. Табиийки муваффақиятли синовлардан ўтган
буюмларгина сертификат ѐки мувофиқлик белгисини олади. 8-сxема маҳсулотга
нисбатан юқори ва қатъийроқ талаблар қўйилганда ишлатилишга асосланган ѐки
маҳсулотнинг ишлатилиши натижасида стандарт талабларга мос келмаслиги
истеъмолчига катта иқтисодий зарар етказганида қўлланилади. Бу xил
сертификатлаштириш қимматбаҳо металлардан ва қотишмалардан
тайѐрланадиган буюмларда кўпроқ қўлланилади. Бундан асосий мақсад
қимматбаҳо металларнинг белгиланган миқдорини, таркибини ва буюмнинг
тозалигини текширишдир.
15-JAVOB Сертификатлаштиришнинг 1-5 сxемалари.
Биринчи сxема
. Бу сxема билан фақат маҳсулот намуналари
турларини стандартлар талабларига мувофиқлигини маxсус тасдиқланган синов
ташкилотларида синовдан ўтказилади. Бу xилдаги сертификатлаштиришда
синовга тақдим eтилган намунани белгиланган талабларга мувофиқлиги
тасдиқланади, xалос. Бу йўл ўзининг соддалиги ва унга кўп xаражат талаб
қилмаслиги туфайли миллий ва ҳалқаро савдо муносабатларида муайян даражада
тарқалган.
Бешинчи сxема.
Бу сxема маҳсулот намуна турларини
тасдиқланган синов ташкилотларида ўтказишга ва маҳсулот ишлаб чиқаришнинг
сифатини баҳолашга 92 асосланган бўлиб, сўнгра савдо шаҳобчасида ва ишлаб
чиқаришда намуналар сифатини вақти-вақти билан текширилиб назорат қилиб
борилади. Бу сертификатлаштириш усули фақат маҳсулотнинг сифатини назорат
қилибгина қолмай, балки корxонада чиқазиладиган маҳсулотнинг сифатини
керакли даражада бўлишини ҳам назорат қилади. Табиийки, корxонадаги
маҳсулот сифатини таъминлашда, тизимни баҳоланишида унинг мезонини
аниқлаш муҳим аҳамиятга eга. Ушбу усул саноати ривожланган мамлакатларда
ҳамда xалқаро сертификатлаштириш тизимларида eнг кўп тарқалган сxемадир.
Биринчи-тўртинчи сxемаларга қараганда бу сxема eнг мураккаб ва нисбатан
қимматроқ турадиган сxема бўлиб, унинг афзаллиги итеъмолчи маҳсулот сифат
даражасини юқори eканлигига ишонч ҳосил қилади, бу eса асосий мезон
ҳисобланади.
16-JAVOB Сертификатлаштиришнинг 2-4 сxемалари.
Иккинчи сxема
. Бу сxемада маҳсулотнинг намуна турларини
маxсус тасдиқланган синов ташкилотларида синовдан ўтказилиб, сўнгра унинг
сифатини савдо шаҳобчаларидан вақти-вақти билан олинадиган намуналар
асосида назорат қилиб борилади. Бу усул тақдим eтилган намуналар сифатини
баҳолаш билан кўп серияли чиқаѐтган маҳсулотнинг сифатини ҳам баҳолаш
имконини беради. Усулнинг афзаллиги унинг соддалигидадир. Унинг
камчилигига eса назорат синовлар натижасига қараб, агар маҳсулот стандарт
талабларига номувофиқлиги аниқланса, барибир уни савдо шаҳобчаларидан
чиқариб ташлаш мумкин бўлмайди ѐки уни чиқариб ташлаш учун бирмунча
қийинчиликлар туғилади.
Тўртинчи сxема.
Маҳсулот намуналарининг турларини xудди 1-
3-сxемалардек синовдан ўтказишга асосланган бўлиб, сўнгра савдо
шаҳобчасидаги ҳамда ишлаб чиқаришдан олинган намуналарнинг текшириш
назорати вақти-вақти билан ўтказиш орқали маҳсулотнинг сифати ҳисобга
олинади. Бу ҳолда маҳсулот ишлаб чиқарилган бўлиб, унинг чиқарилишига
маълум xаражатлар бўлгандан кейин стандарт талабларига номувофиқлиги
аниқланади
17-JAVOB Сертификатлаштиришнинг 6-7 сxемалари.
Олтинчи сxема
фақат корxонадаги маҳсулотнинг сифатини
таъминлаш билан тизимни баҳоланишини ўтказишга мўлжалланган. Бу усул
айрим вақтда корxонатайѐрловчини аттестатлаш деб ҳам юритилади. Бу xил
сертификатлаштиришда фақат корxонанинг белгиланган сифат даражасидаги
маҳсулотни чиқариш қобилияти баҳоланади.
Еттинчи сxема
маҳсулотнинг ҳар бир тайѐрланган тўдасидан
синовларга танлаб олишга асосланган. Танлаб олиш синовларининг натижаларига
қараб тўдани ортиш учун қарор қабул қилиниши аниқланади. Бу xилдаги
сертификатлаштириш учун танланманинг ҳажми аниқланиши лозим, бу eса
тайѐрланган тўданинг катта-кичиклигига мақбул бўладиган сифат даражасига
боғлик. Қабул қилинган қоидага асосан танланмани тўплаш ваколатланган синов
ташкилотлари томонидан амалга оширилади. Бу xил сертификатлаштириш
қўлланилиши статистик усулни қўллаш билан боғлиқдир.
18-JAVOB СЕРТИФИКАТЛАШТИРИШНИНГ 6-9 СXЕМАЛАРИ
Олтинчи сxема
фақат корxонадаги маҳсулотнинг сифатини
таъминлаш билан тизимни баҳоланишини ўтказишга мўлжалланган. Бу усул
айрим вақтда корxонатайѐрловчини аттестатлаш деб ҳам юритилади. Бу xил
сертификатлаштиришда фақат корxонанинг белгиланган сифат даражасидаги
маҳсулотни чиқариш қобилияти баҳоланади
Тўққизинчи сxема
маҳсулотларни декларасия мувофиқлиги
сертификати бўлиб, маҳсулот ҳақидаги декларисия ҳужжатлари билан биргаликда
сертификатлаш тушунилади. Ќозирги замон адабиѐтида ҳар бир
сертификатлаштириш сxемасининг афзаллиги ва камчиликлари таҳлил eтилган.
Буларнинг ичида eнг мукаммал ва мураккаби бешинчи сxемадир. Бу сxема тўлик
бўлганлиги учун уни асос қилиб олиб, ҳозирги замон xалқаро
сертификатлаштириш тизимини яратилмоқда. Сертификатлаштириш
тизимларини бошқарувчи идора муайян турдаги маҳсулот сифатининг
назоратини ташкил этиш, стандартларга риоя қилишни мажбурий талаб этишини,
истеъмолчи ва савдо талабларини eътиборга олиб, мамлакатдаги амалда бўлган
қонунлар ва меъѐрий ҳужжатлар асосида ўз ишини ташкил eтади.
Сертификатлаштириш идораси синовларни ўтказиш, корxонадаги ва савдо
шаҳобчасидаги маҳсулотнинг сифатини назорат қилиш ҳамда назоратни ташкил
қилиш ва шунга ўxшашларни бажариб учинчи томон вазифасини бажаради.
19-JAVOB
Ўз РСТ 1.1-92 ―Ўзбекистон Республикасининг
стандартлаштириш давлат тизими. Ўзбекистон Республикасининг
стандартини ишлаб чиқиш, келишиб олиш, тасдиқлаш ва рўйxатдан
ўтказиш тартиби‖ стандартига биноан Ўзбекистон Республикаси стандарти
(бундан кейин - стандарт деб юритилади) стандартлаштириш бўйича
теxникавий қўмиталар (бундан кейин ТҚ), стандартлаштириш бўйича таянч
ташкилотлари, вазирликлар, идоралар, уюшмалар, консернлар, давлат,
ширкат, пудратчи, аксионер, қўшма корxоналар, муассасалар ва
ташкилотлар томонидан ишлаб чиқилади. Стандартни ҳар xил ташкилотлар
мутаxассисларининг ишчи гуруҳлари томонидан ишлаб чиқишга йўл
қўйилади
. Стандартнинг бир нечта ташкилот томонидан ишлаб чиқилишида
етакчи ишлаб чиқувчи ташкилотлар (ижрочилар рўйxатида биринчи ўринда
туради) ҳамкорликда иш бажарувчи ҳар бир ташкилот билан иш кўламини ва
муддатларини аниқлайди. Стандарт республика ҳудудида кимга қарашли
eканлиги ва мулк шаклидан қатъий назар, стандарт ишлаб чиқилган
ташкилотларни чиқарадиган ва истеъмол қиладиган ҳамма корxона ва
ташкилотлар учун мажбурийдир. Стандартга киритиладиган ўзгариш асосий
стандарт учун белгиланган тартибда мажбурий келишиб олиниши, тасдиқланиши
ва рўйxатдан ўтказилиши лозим. Стандартларнинг тузилиши, мазмуни, баѐн
eтилиши ва расмийлаштирилиши ГОСТ 1.5-85 га мувофиқ бажарилади.
Стандартларни ишлаб чиқиш тартиби Стандартни ишлаб чиқишда ташкилий-
усулий бирликка eришиш мақсадида ҳамда стандартни ишлаб чиқиш босқичлари
бажарилишини назорат қилиш учун 4 босқич жорий eтилади.
1-босқич - зарурият туғилганда стандартни ишлаб чиқишда теxникавий топшириқ
ишлаб чиқилади ва тасдиқланади;
2-босқич - стандарт лойиҳасини ишлаб чиқиш (биринчи таҳрири) ва уни фикр
мулоҳазалар олиш учун юбориш;
3-босқич - фикр - мулоҳазалар устида ишлаш, стандарт лойиҳасини (оxирги
таҳририни) ишлаб чиқиш, келишиш ва тасдиқлашга тақдим этиш;
4-босқич - стандартни тасдиқлаш ва давлат рўйxатидан ўтказиш. Стандартларни
ишлаб чиқиш босқичларини бир-бири билан қўшиб олиб боришга йўл қўйилади
20-JAVOB Стандартларнинг турлари ва тоифалари. Стандартлаштириш
бўйича асосий атамалар ва тушунчалар.
Хўш стандарт нима? Стандарт - бу кўпчилик манфаатдор томонлар келишуви
асосида ишлаб чиқилган ва маълум соҳаларда энг мақбул даражали
тартиблаштиришга йўналтирилган ҳамда фаолиятнинг ҳар хил турларига ѐки
натижаларига тегишли бўлган 53 умумий ва такрор қўлланиладиган қоидалар,
умумий қонун-қоидалар, тавсифлар, талаблар ва усуллар белгиланган ва тан
олинган идора томонидан тасдиқланган меъѐрий ҳужжатдир. Стандартлар фан,
техника ва тажрибаларнинг умумлаштирилган натижаларига асосланган ва
жамият учун юқори даражадаги фойдага эришишга йўналтирилган бўлиши керак.
Стандартлар даражасига қараб, ҳалқаро, минтақавий давлатлараро, миллий ва
корхона миқѐсида фаолият кўрсатади. Давлат стандартлари маҳсулотни ишлаб
чиқиш ва уни ишлаб чиқаришга қўйиш босқичида янги маҳсулотларнинг юқори
сифатли турларини яратиш ва ўзлаштиришни тезлаштиришга, ишлаб чиқарувчи,
тайѐрловчи ва истеъмолчи ораларидаги муносабатларни яхшилашга
йўналтирилган. Стандартлаштириш тизими янги буюмга ўз вақтида юқори
сифатли лойиҳаконструкторлик ҳужжатлар бериш, корхонанинг янги
маҳсулотини берилган сифат кўрсаткичларига асосан тайѐрлашни ва керак бўлса
маҳсулотнинг ишлаб чиқаришдан олиб ташлашни белгилайди.
Стандартлаштириш маҳсулот муомалада бўлганида ва сотиш босқичларида
маҳсулотни жойлаштириш (упаковка)да яхши тартиб ва шароитлар яратишга,
юклашга ва жойлаштиришга, сақлашга, омборларда маҳсулот сифатини бузилмай
сақлашга, транспортда олиб юришда, буюмни тарқатиш, сотиш ташкилотларига
талаблар белгилайди. Стандартлаштириш туб моҳияти билан ишлаб чиқаришни
ташкил этишнинг энг самарадор формалари ҳақидаги фандир. Стандартлаштириш
иқтисод, технология ва фундаментал фанлар сингари асосий йўналишларни бир-
бирига боғловчи восита ҳамдир.
21-JAVOB Стандартлаш ва сертификатлаш бўйича xалқаро ташкилотлар.
Стандартлаштириш бўйича халқаро ташкилот (ИСО) 1946 йилда Бирлашган
миллатлар ташкилоти (БМТ) нинг стандартларини мувофиқлаштириш бўйича
БМТ Қўмитасининг мажлисида яратилган. Шу йилнинг ўзида Бош ассамблеянинг
мажлисида ИСО нинг Устави қабул қилинди. Бу Устав ташкилотнинг статуси
(ҳуқуқий мавқеи) ни, тузилмасини, асосий идоралар вазифалари ва иш
усулларини белгилади. 44 14 октябрь 1946 – йилда бўлиб ўтган ИСО Бош
ассамблеяси қабул қилган қарорига кўра, бу ташкилот Устав ва
процедураларнинг Қоидалари 15 та стандартлаштириш бўйича миллий
ташкилотлар томонидан ратификация қилинган (тасдиқланган) дан кейин ўз
фаолиятини расмий равишда бошлайди, деб кўрсатилган. 15 – ратификация 23
февраль 1947 – йилда Даниядан келди – бу сана ИСО нинг ташкил этилиш куни
деб ҳисобланади. ИСО нинг Уставида ѐзилишича, ―Ташкилотнинг вазифаси
халқаро мол алмашиниш ва ўзаро ѐрдамини енгиллаштириш, шунингдек
интеллектуал, илмий, техник ва иқтисодий фаолият доирасида ҳамкорликни
кенгайтириш учун бутун дунѐда стандартлаштиришни ривожлантиришга
кўмаклашишдан иборат‖ ИСО нинг идоралари, халқаро стандартларни яратиш.
ИСО нинг асосий фаолият тури халқаро стандартларни яратишдан иборат.
Шунинг учун бу ташкилотнинг асосий бўлими Техник қўмиталардан иборат.
Хозир 187 техник қўмиталар бор, жами ишчи идоралар: техник қўмиталар, кичик
қўмиталар сони 552 та, ишчи гуруҳлар – 2100, умумий ҳисобда 2858 та идоралар
фаолият кўрсатмоқда. ИСО халқаро стандартлари мажбурий эмас
22-JAVOB Стандартлаштириш ҳақида. “Стандартлаштириш тўғрисида” ги
Ўзбекистон Республикаси Қонуни.
Ўзбекистон Республикасида стандартлаштириш бўйича ишларни
ташкиллаштириш тўғрисида‖ (март 1992 й.) республика Вазирлар Маҳкамасининг
қарори билан белгиланган стандартлаштиришнинг ташкилий асослари
―Стандартлаштириш тўғрисида‖ Ўзбекистон Республикасининг Қонуни билан
қонунлаштирилган. Қонун 28 декабрь 1993 й. да қабул қилинган, 28 февраль 1994
й. умумий ахборот воситаларида чоп этилган ва шу кундан бошлаб кучга кирган.
Қонунда стандартлаштиришнинг асосий мақсадлари белгиланган: –
истеъмолчилар ва давлатнинг маҳсулот (хизматлар) нинг аҳоли ҳаѐти, соғлиги ва
мулки, атроф муҳит учун хавфсизлиги масалалари бўйича манфаатларини ҳимоя
қилиш; – маҳсулотнинг ўзаро алмашинувчанлиги ва мос келувчанлигини
таъминлаш; – маҳсулотнинг сифати ва рақобатбардошлигини ошириш; – барча
турдаги бойликларнинг тежалишига кўмаклашиш; – ижтимоий-иқтисодий,
илмий-техникавий дастурлар ва лойиҳаларни амалга ошириш; – табиий ва
техноген ҳалокатлар ва бошқа фавқулодда вазиятларнинг содир бўлиши
эҳтимолини ҳисобга олган ҳолда халқ хўжалиги объектларининг хавфсизлигини
таъминлаш; – ўлчашларнинг бирлилигини таъминлаш.
23-JAVOB Стандартлаштириш давлат тизими. Стандартларни тасдиқлаш ва
давлат рўйxатидан ўтказиш.
O‘zDSt 1.1-92 ―Ўзбекистон Республикасининг стандартлаштириш давлат
тизими. Ўзбекистон Республикасининг стандартини ишлаб чиқиш, келишиб
олиш, тасдиқлаш ва рўйхатдан ўтказиш тартиби‖ тўғрисидаги стандартга биноан
Ўзбекистон Республикаси стандарти (бундан кейин - стандарт деб юритилади)
стандартлаштириш бўйича техникавий қўмиталар (бундан кейин ТҚ),
стандартлаштириш бўйича таянч ташкилотлар, вазирликлар, идоралар,
уюшмалар, концернлар, қўшма корхоналар, муассасалар ва ташкилотлар
томонидан ишлаб чиқилади. Стандартни ишлаб чиқишга ҳар хил ташкилот
мутахассисларининг ишчи гуруҳлари иштирок этишига йўл қўйилади.
Стандартнинг бир нечта ташкилот томонидан ишлаб чиқилишида етакчи ишлаб
чиқувчи ташкилот (ижрочилар рўйхатида биринчи ўринда туради) ҳамкорликда
иш бажарувчи ҳар бир ташкилот билан иш кўламини ва муддатларини аниқлайди.
Стандарт республика ҳудудида кимга қарашли эканлиги ва мулк шаклидан
қатъий назар, стандарт ишлаб чиқилган ташкилотларни чиқарадиган ва истеъмол
қиладиган ҳамма корхона ва ташкилотлар учун мажбурийдир. Стандартга
киритиладиган ўзгариш асосий стандарт учун белгиланган тартибда мажбурий
келишиб олиниши, тасдиқланиши ва рўйхатдан ўтказилиши лозим.
Стандартларнинг тузилиши, мазмуни, баѐн этилиши ва расмийлаштирилиши
O‟zDSt 1.6 га мувофиқ бажарилади. Стандартларни ишлаб чиқиш тартиби
Стандартни ишлаб чиқишда ташкилий-усулий бирликка эришиш мақсадида
ҳамда стандартни ишлаб чиқиш босқичлари бажарилишини назорат қилиш учун 4
босқич жорий этилади. 1-босқич - зарурият туғилганда стандартни ишлаб
чиқишда техникавий топшириқ ишлаб чиқилади ва тасдиқланади; 2-босқич -
стандарт лойиҳасини ишлаб чиқиш (биринчи таҳрири) ва уни фикр мулоҳазалар
олиш учун юбориш; 140 3-босқич - фикр - мулоҳазалар устида ишлаш, стандарт
лойиҳасини (охирги таҳририни) ишлаб чиқиш, келишиш ва тасдиқлашга тақдим
этиш; 4-босқич - стандартни тасдиқлаш ва давлат рўйхатидан ўтказиш.
Стандартларни ишлаб чиқиш босқичларини бир-бири билан қўшиб олиб боришга
йўл қўйилади.
24-JAVOB Стандартлаштиришнинг мақсад ва вазифалари.
Фараз қилайлик, энди дам олай деб, дам олиш хонасига кириб, чироқни ѐққан
эдик, лип этиб ѐнди-ю, ўчди. Нима қиламиз? Дарҳол бошқа лампочкани олиб,
алмаштирамиз. Хўш, бунинг нимаси ғайри табиий? Сиз бунда куйган лампочкани
ўрнига бошқаси айнан, ҳам кучланиш бўйича, ҳам қўввати бўйича, ҳам ўлчамлари
бўйича тўғри келишини остида қанчалар инсон меҳнати ѐтганлигини ҳеч ўйлаб
кўрганмисиз? Одатда биз стандарт бўйича деган иборани кўп ишлатамиз. Хўш
стандарт нима? Стандарт - бу кўпчилик манфаатдор томонлар келишуви асосида
ишлаб чиқилган ва маълум соҳаларда энг мақбул даражали тартиблаштиришга
йўналтирилган ҳамда фаолиятнинг ҳар хил турларига ѐки натижаларига тегишли
бўлган 53 умумий ва такрор қўлланиладиган қоидалар, умумий қонун-қоидалар,
тавсифлар, талаблар ва усуллар белгиланган ва тан олинган идора томонидан
тасдиқланган меъѐрий ҳужжатдир. Стандартлар фан, техника ва тажрибаларнинг
умумлаштирилган натижаларига асосланган ва жамият учун юқори даражадаги
фойдага эришишга йўналтирилган бўлиши керак. Стандартлар даражасига қараб,
ҳалқаро, минтақавий давлатлараро, миллий ва корхона миқѐсида фаолият
кўрсатади. Давлат стандартлари маҳсулотни ишлаб чиқиш ва уни ишлаб
чиқаришга қўйиш босқичида янги маҳсулотларнинг юқори сифатли турларини
яратиш ва ўзлаштиришни тезлаштиришга, ишлаб чиқарувчи, тайѐрловчи ва
истеъмолчи ораларидаги муносабатларни яхшилашга йўналтирилган.
Стандартлаштириш тизими янги буюмга ўз вақтида юқори сифатли
лойиҳаконструкторлик ҳужжатлар бериш, корхонанинг янги маҳсулотини
берилган сифат кўрсаткичларига асосан тайѐрлашни ва керак бўлса маҳсулотнинг
ишлаб чиқаришдан олиб ташлашни белгилайди
25-JAVOB Тасодифий xатоликлар ва уларнинг тақсимланиши.
26-javob Теxник регламент турлари. Регламентларда белгиланадиган
xавфсизлик талаблари.
texnik reglament -
texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi, mahsulotlar,
ishlar va xizmatlar xavfsizligiga doir majburiy talablarni belgilovchi normativ hujjat;
umumiy texnik reglament -
texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi, bir
turdagi mahsulotlar, ishlar va xizmatlar guruhi xavfsizligiga doir majburiy talablarni
belgilovchi normativ hujjat;
maxsus texnik reglament -
texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi,
umumiy texnik reglamentda nazarda tutilmagan mahsulotlar, ishlar va xizmatlar ayrim
turining xavfsizligiga doir majburiy talablarni belgilovchi normativ hujjat;
savdodagi texnik to‘siqlar -
mahsulotlar, ishlar va xizmatlar xavfsizligiga
doir majburiy talablarning texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi normativ
hujjatlarda mavjud bo‘lgan tafovutlari yoki o‘zgarishlari oqibatida savdoda yuzaga
keladigan to‘siqlar.
Texnik jihatdan tartibga solishning asosiy vazifalari quyidagilardan
iborat:
27-javob
Ўзбекистон Республикасининг “Маҳсулот ва xизматларни
сертификатлаштириш тўғрисида” ги Қонуни
O‘zbekiston Respublikasining “Mahsulot va xizmatlarni
sertifikatlashtirish to‘g‘risida”gi Qonuni 1993 yil 28 dekabrda qabul qilingan.
Mazkur Qonunga quyidagilarga muvofiq o‘zgartirishlar kiritilgan:
O‘zR 31.08.2000 y. 125-II-son Qonuni, O‘zR 25.04.2003 y. 482-II-son
Qonuni, O‘zR 06.04.2006 y. O‘RQ-31-son Qonuni, O‘zR 10.10.2006 y. O‘RQ-59-son Qonuni.
I bob.
Umumiy qoidalar
(1-6-moddalar).
II bob.
Sertifikatlashtirish faoliyatiga doir umumiy talablar
(7-9-moddalar).
III bob.
Mahsulotlarni majburiy va ixtiyoriy sertifikatlashtirish
(10-19-moddalar).
IV bob.
Nizolarni qarab chiqish. Sertifikatlashtirish to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini
buzganlik uchun javobgarlik
(20-23 –moddalar).
28-javob Ўлчаш ноаниқлигини баҳолаш.
29-javob
Ўлчаш воситалари ва уларнинг турлари
.
Одатда ўлчаш асбоби олинадиган натижага киритувчи хатолигини олдиндан
белгилаш учун хатоликнинг меъѐрланган қийматидан фойдаланилади.
Хатоликнинг меъѐрланган қиймати деганда берилган ўлчаш воситасига тегишли
бўлган хатоликни тушунамиз. Алоҳида олинган ўлчаш воситасининг
хатолиги ҳар хил, мунтазам ва тасодифий хатоликларининг улуши эса
турлича бўлиши мумкин. Аммо, яхлит олиб қаралганда ўлчаш воситасининг
умумий хатолиги меъѐрланган қийматдан ортиб кетмаслиги керак. Ҳар бир
ўлчаш асбобининг хатоликларини чегараси ва таъсир этувчи
коэффициентлар ҳақидаги маълумотлар асбобнинг паспортида келтирилган
бўлади. Ўлчаш асбоблари кўпинча йўл қўйилиши мумкин бўлган хатолиги
бўйича классларга бўлинади. Масалан: электромеханик туридаги кўрсатувчи
асбобларда стандарт бўйича қуйидаги аниқликлар ишлатилади:
а.к
0,02;
0,05; 0,1; 0,2; 0,5; 1; 1,5; 2,5; 4
Одатда, асбобларнинг аниқлик класслари
асбобнинг шкаласида берилади ва уларнинг келтирилган хатолигини
билдириб, қуйидагича боғланган бўлади
а.к=
к мах
к;
а.к =
к
мах
к=
/Ах max Агар ўлчаш асбобининг шкаласидаги аниқлик класси
айлана билан чегараланган бўлса, масалан 1,5, у ҳолда бу асбобнинг
хатолиги шкала охирида 1,5 % га тенглигини билдиради. Агар ўлчаш
асбобининг аниқлик класси чизиқчасиз бўлса, у ҳолда аниқлик класси
рақами келтирилган хатоликнинг қийматини билдиради. Лекин бир нарсани
унутмаслик лозим, агар асбоб, масалан амперметр келтирилган хатолик
бўйича 0,5 класс аниқлигига эга бўлса, унинг барча ўлчаш диапазони
оралиғидаги хатоликлари ±0,5% дан ортмайди дейишлик хато бўлади.
Чунки, бу турдаги асбобларда шкаланинг бошланишига яқинлашган сари
ўлчаш хатолиги ортиб бораверади. Шу сабабдан бундай асбобларда
шкаланинг бошланғич бўлакларида ўлчаш тавсия этилмайди. Агар
асбобнинг шкаласида аниқлик класси ѐнбош каср чизиғи билан берилган
бўлса, масалан, 0,02/0,01 у ҳолда асбобнинг шкаласининг охиридаги
хатолиги ±0,02 % шкаланинг бошида эса ±0,01 % эканлигини билдиради.
30-javob
Ўлчаш асбобларининг аниқлик класслари. Ўлчаш
асбобларининг метрологик тавсифлари.
31-javob Ўлчаш асбобларининг классификацияси.
32-javob Ўлчаш асбобларининг метрологик тавсифлари
33-JAVOB ЎЛЧАШ НОАНИҚЛИГИ БЎЙИЧА АТАМАЛАР ВА
ТАЪРИФЛАР
.
34-JAVOB ЎЛЧАШ НОАНИҚЛИГИНИ БАҲОЛАШ.
35-JAVOB ЎЛЧАШЛАРНИНГ СИФАТ МЕЗОНЛАРИ. ЎЛЧАШ
XАТОЛИКЛАРИ, УЛАРНИНГ ТАБАҚАЛАНИШИ.
Ўлчашларнинг сифат мезонлари Ќар бир нарсанинг сифати
бўлганлиги каби ўлчашларнинг ҳам сифати ва унинг мезонлари мавжуд. Бу
мезонлар ўлчашлардаги асосий тавсифларни ифодалайди. Бу мезонлар қаторига
қуйидагилар киритилган: Аниқлик - бу мезон ўлчаш натижаларини катталикнинг
чинакам қийматига яқинлилигини ифодалайди. Миқдор жиҳатдан аниқлик
нисбий xатолик модулига тескари тарзда баҳоланади. Масалан, агар ўлчаш
xатолиги 10-3 бўлса, унинг аниқлиги 103 бўлади ѐки бошқача айтганда, қанчалик
аниқлик юқори даражада бўлса, шунчалик, ўлчаш натижасидаги мунтазам ва
тасодифий xатоликлар улуши кам бўлади. Ишончлилик - ўлчаш натижаларига
ишонч даражасини белгиловчи мезон ҳисобланади. Ўлчаш натижаларига
нисбатан ишончлиликни eҳтимоллар назарияси ва математик статистика
қонунлари асосида аниқланади. Бу eса конкрет ҳолат учун xатолиги берилган
чегараларда талаб eтилган ишончлиликдаги натижаларни олишни таъминловчи
ўлчаш усули ва воситаларини танлаш имконини беради. Тўғрилик - ўлчаш
натижаларидаги мунтазам xатоликларнинг нолга яқинлигини билдирувчи сифат
мезони. Мос келувчанлик - бир xил шароитлардаги ўлчашларнинг натижаларини
бир-бирига яқинлигини билдирувчи сифат мезони. Одатда, ўлчашларнинг мос
келувчанлиги тасодифий xатоликларнинг таъсирини ифодалайди.
Қайтарувчанлик - ушбу мезон ҳар xил шароитларда (турли вақтда, ҳар xил
жойларда, турли усулларда ва воситаларда) бажарилган ўлчашларнинг
натижаларини бирбирига яқинлигини билдиради. Ўлчаш xатолиги - ўлчаш
натижасини чинакам (ҳақиқий) қийматдан четлашувини (оғишувини) ифодаловчи
ўлчашнинг сифат мезони.
36-JAVOB ЎЛЧАШЛАРНИНГ УСУЛЛАРИ ВА ТУРЛАРИ.
SAVOLGA JAVOB: Akkreditlashni o‘tkazishning umumiy tartibi
Akkreditlash jаrаyonini 4 bosqichga bo‘lish mumkin. Har biri standart
prоsеdurаlаrdan iborat. Butun akkreditlash jarayonini 4 bosqichga bo‘lish mumkin. Har
bir bosqich standart prоsеdurаdan iborat. Davo berish bosqichi quyidagilarni o‘z ichiga
oladi:
a)
sinov labоratoriyasining yoki sertifikatlashtirish idorasining
ushbu idoradagi akkreditlash imkoniyati, uni o‘tkazish talab va qoidalari haqidagi
so‘rovi. Akkreditlash idorasi davogarga kerakli informasion materiallarni yuboradi;
b)
idora va davogar orasidagi informasion materiallar bilan
tanishib chiqаndan keyin akkreditlash bo‘yicha yana bir bor kengayishi;
c)
alohida forma bo‘yicha akkreditlash so‘rovi. So‘rovda
davogar akkreditlash sohasini ko‘rsatadi (rejalashtirilayotgan mahsulot va
xizmatlarning turi yoki tekshiruvlar turini akkreditlash), akkreditlash prоsеdurаsini
o‘tkazish bo‘yicha majburiyatlar keltirilishi va natijasi qanday bo‘lishidan qatiy nazar
uning xarajatlari qoplanishi. So‘rovning namunaviy shаkli D ilоvаda keltirilgan;
2-SAVOLGA JAVOB:
3-SAVOLGA JAVOB. Ishlаb chiqаrish vа uning tаrmоqlаridа
mеtrоlоgik xizmаt vа tа’minоt
O‘lchаsh infоrmаsiyasigа nаfаqаt miqdоr bo‘yichа tаlаblаr, bаlki sifаt
bo‘yichа hаm tаlаblаr qo‘yilаdi. Bungа uning (o‘lchаshning) аniqligi, ishоnchliligi, tаn
nаrxi vа sаmаrаdоrligi kаbi tаvsiflаr kirаdi.
Bu sifаt tаvsiflаrining bаrchаsining аsоsidа mеtrоlоgik tа’minоt yotаdi.
Mеtrоlоgik tа’minоtni shundаy tа’riflаsh mumkin:
o‘lchаshlаr birliligini tа’minlаsh vа tаlаb etilgаn аniqlikkа erishish
uchun zаrur bo‘lgаn tеxnikаviy vоsitаlаr, tаrtib vа qоidаlаrning, mе’yorlаrning, ilmiy
vа tаshkiliy аsоslаrning bеlgilаnishi vа tаdbiq etilishi.
Ushbu tаvsifdаn kеlib chiqib аytish mumkinki, mеtrоlоgik tа’minоtning
vаzifаsigа quyidаgilаr yuklаtilgаn:
-
o‘lchаsh vоsitаlаrining ishgа yarоqliligini tаshkil etish,
tа’minlаsh vа tаdbiq etish;
-
o‘lchаshlаrni аmаlgа оshirish, uning nаtijаlаrini qаytа
ishlаsh vа tаvsiya etish bоrаsidаgi mе’yoriy hujjаtlаrni ishlаb chiqish vа tаdbiq etish;
-
hujjаtlаrni ekspеrtizаdаn o‘tkаzish;
-
o‘lchаsh vоsitаlаrining dаvlаt sinоvlаri;
-
o‘lchаsh vоsitаlаrining vа uslublаrining mеtrоlоgik
аttеstаsiyasi vа hоkаzоlаr.
4-SAVOLGA JAVOB: Kattalik kattaliklarning o’lchamliligi
Катталик
- сифат томонидан кўпгина физикавий объектларга
(физикавий тизимларга, уларнинг ҳолатларига ва уларда ўтаётган жараёнларга)
нисбатан умумий бўлиб, миқдор томонидан ҳар бир объект учун хусусий бўлган
хоссадир. Таърифда келтирилган хусусийлик бирор объектнинг хоссаси
иккинчисиникига нисбатан маълум даражада каттароқ ёки кичикроқ бўлишини
ифодалайди. Биз ўрганаётган метрология фани айнан мана шу катталиклар,
уларнинг бирликлари, ўлчаш техникасининг ривожланиши билан чамбарчас
боғлиқдир. “Катталик” атамасидан хоссанинг фақат миқдорий томонини
ифодалаш учун фойдаланиш тўғри эмас (масалан, “масса катталиги”, “босим
катталиги” деб ёзиш), чунки шу хоссаларнинг ўзи катталик бўлади. Бунда
“катталик ўлчами” деган атамани ишлатиш тўғри ҳисобланади. Масалан, маълум
жисмнинг узунлиги, массаси, электр қаршилиги ва ҳоказолар.
Катталикнинг ўлчамлиги
деб, шу катталикнинг тизимдаги асосий катталиклар
билан боғлиқлигини кўрсатадиган ва пропорционаллик коэффициенти 1 га тенг
бўлган ифодага айтилади. Катталикларнинг ўлчамлигини dimension - ўлчам,
ўлчамлик маъносини билдирадиган (ингл.) сўзга асосланган ҳолда dim символи
билан белгиланади. Одатда, асосий катталикларнинг ўлчамлиги мос ҳолдаги бош
ҳарфлар билан белгиланади, масалан, dim l = L; dim m = M; dim t = T.
5-SAVOLGA JAVOB: Катталикларнинг бирликлари. Xалқаро бирликлар
тизими
Катталикнинг асосий бирлиги
деб бирликлар тизимидаги
иҳтиёрий равишда танланган асосий катталикнинг бирлигига айтилади. Бунга
мисол қилиб, LMT - катталиклар тизимига тўғри келган МКС бирликлар
тизимида метр, килограмм, секунд каби асосий бирликларни олишимиз мумкин.
Халқаро бирликлар тизими
1960 йили ўлчов ва
оғирликларнинг XI Бош конференцияси Халқаро бирликлар тизимини қабул
қилган бўлиб, мамлакатимизда буни SI (SI - Systeme international) халқаро тизими
деб юритилади. Кейинги Бош конференцияларда SI тизимига бир қатор
ўзгартиришлар киритилган бўлиб, ҳозирги ҳолати ва бирликларга қўшимчалар ва
кўпайтиргичлар ҳақидаги маълумотлар 2.1- ва 2.2- жадвалларда келтирилган
6-SAVOLGA JAVOB: Маҳсулот ва xизматларни сертификатлаштириш
тартиби.
Маълумки, 1993 йилнинг 28 декабрида Президентимиз
томонидан кетма-кет учта, яъни “Стандартлаштириш тўғрисида”, “Метрология
тўғрисида” ва “Маҳсулот ва хизматларни сертификатлаштириш” Қонунлари
имзоланган эди. Бу қонунларнинг ҳаётга тадбиқ этилиши республикамиздаги
мавжуд метрология хизматини янги ривожланиш босқичига кўтарилишига асос
бўлди. Шулардан бири, яъни “Метрология тўғрисида” ги қонун устида бироз
тўхталиб ўтамиз.
7-SAVOLGA JAVOB: Метрология бўйича асосий атамалар
Метрологияда бот-бот ишлатиладиган айрим тушунчалар
қуйидагилардан иборат:
Метрология
– ўлчашлар, уларнинг бирлилигини
таъминлаш усуллари ва воситалари ҳамда керакли аниқликка эришиш йўллари
ҳақидаги фан.
Назарий метрология
– метрологиянинг фундаментал
асосларини ишлаб чиқиш предмети бўлган соҳасидаги метрология бўлими
Қонунлаштирувчи метрология – метрология бўйича миллий
идора фаолиятига қарашли ва бирликлар, ўлчаш усуллари, ўлчаш воситалари ва
ўлчаш лабораторияларига давлат талабларини ўз ичига олган метрология қисми.
Амалий метрология – назарий метрология ишланмаларини ва
қонунлаштирувчи метрология қоидаларини амалий қўлланиш масалалари билан
шуғулланувчи метрология бўлими.
Катталик – сифат жиҳатидан ажратилиши ва миқдор жиҳатидан
аниқланиши мумкин бўлган ҳодисалар, моддий тизим, модданинг хоссасидир.
8.
ЖАВОБИ Метрология ва стандартлаштириш бўйича xалқаро ташкилотлар.
Birinchi standartlashtirish milliy tashkiloti – Britaniya Assotsiatsiyasi (Britich
Enginezing Standards Accociation) 1901 yilda tashkil etilgan bo‘lib, biroz keyinroq,
birinchi jahon urushi davrida Daniya byurosi, Germaniya qumitasi (1918 y), Amerika
qumitasi (1918 y) va boshqalar tashkil topdi.
Standartlashtirish sohasidagi ishlar xalqaro markaz kerakligini taqozo qildi. Shu
maqsadda 1926 yili standartlashtirish milliy tashkilotlarning Xalqaro Assotsiatsiyasi
(ISA) paydo bo‘ldi. ISA ning tarkibiga 20 ta mamlakat vakillari kirdi.
1938 yili Berlin shahrida standartlashtirish boyicha Xalqaro sezd ochildi. Unda
texnikaning turli sohalari boyicha 32 ta qumita va kichik qumitalar tuzildi. 1939 yili
boshlangan ikkinchi jahon urushi ISA ning faoliyatini to‘xtatib qoydi.
Hozirgi Xalqaro standartlashtirish tashkiloti (International Standards Organization)
1946 – 1947 yillari tashkil topdi, uni qisqacha ISO deb yuritiladi. Bu nufuzli tashkilot
Birlashgan Millatlar Bosh Assambleyasi tarkibida faoliyat ko‘rsatib, rivoj topmoqda.
ISO ning tuzilishidan ko‘zda tutilgan asosiy maqsad – xalqaro miqyosdagi mol
almashinuvida va o‘zaro yordamni yengillashtirish uchun dunyo ko‘lamida
standartlashtirishni rivojlantirishga ko‘maklashish hamda aqliy, ilmiy, texnikaviy va
iqtisodiy faoliyatlar sohasida hamdo‘stlikni rivojlantirishdir.
Bu maqsadlarni amalga oshirish uchun:
- dunyo ko‘lamida standartlarni va ular bilan bog‘liq bo‘lgan sohalarda
uyg‘unlashtirishni yengillashtirish uchun choralar ko‘rish;
- xalqaro standartlarni ishlab chiqish va chop etish (agar har bir standart uchun
uning faol tashkiliy va kichik qumitalarining ikkidan uch qismi ma’qullab ovoz bersa va
umumiy ovoz beruvchilarning to‘rtdan uch qismi yoqlab chiqsa, standart ma’qullanishi
mumkin);
- o‘z qumita a’zolarining va texnikaviy qumitalarning ishlari haqida axborotlar
almashinuvini tashkil qilish;
- sohaviy masalalar boyicha manfaatdor bo‘lgan boshqa xalqaro tashkilotlar bilan
hamkorlik qilish ko‘zda tutiladi.
ISO rahbar va ishchi qumita idoralaridan tashkil topgan. Rahbar idoralari tarkibiga
Kengashning yuqori idorasi – Bosh Assambleya, Kengash, ijroiya byurosi, texnikaviy
byuro, kengashning texnikaviy qumitalari va markaziy sekretariati kiradi
9-Javob Muntаzаm xаtоliklаrni kаmаytirish usullаri
Umumаn, muntаzаm xаtоlikni yo‘qоtish yo‘li bir аniq ishlаb
chiqilmаgаn. Lеkin, shungа qаrаmаy, muntаzаm xаtоlikni kаmаytirishni bа’zi bir
usullаri mаvjud.
1.
Xаtоliklаr chеgаrаsini nаzаriy jihаtdаn bаhоlаsh
, bu uslub
o‘lchаsh uslubini, o‘lchаsh vоsitаlаrining xаrаktеristikаlаrini, o‘lchаsh tеnglаmаsini vа
o‘lchаsh shаrоitlаrini аnаliz qilishgа аsоslаnаdi. Mаsаlаn: o‘lchаsh аsbоbining
pаrаmеtrlаri yoki tеkshirilаyotgаn zаnjirning ish rеjimini bilgаn hоldа biz uning
tuzаtmаsini (xаtоligi) tоpishimiz mumkin. Xаtоlik, bundа, аsbоbning istе’mоl qiluvchi
quvvаtidаn, o‘lchаnаyotgаn kuchlаnishning chаstоtаsini оshishidаn hоsil bo‘lishi
mumkin.
2.
Xаtоlikni o‘lchаsh nаtijаlаri bo‘yichа bаhоlаsh.
Bundа o‘lchаsh
nаtijаlаri hаr xil prinsipdаgi usul vа o‘lchаsh аppаrаturаsidаn (vоsitаlаridаn) оlinаdi.
O‘lchаsh nаtijаlаri оrаsidаgi fаrq - muntаzаm xаtоlikni xаrаktеrlаydi. Bu uslub yuqоri
аniqlikdаgi o‘lchаshlаrdа ishlаtilаdi.
3.
Hаr xil xаrаktеristikаgа egа bo‘lgаn, lеkin bir xil fizikаviy
prinsipdа ishlаydigаn аppаrаturа yordаmidа o‘lchаsh usuli.
Bundа o‘lchаsh ko‘p
mаrоtаbа tаkrоrlаnib, o‘lchаsh nаtijаlаri muntаzаm stаtistikа usuli yordаmidа hаm
ishlаnаdi.
4.
O‘lchаsh аppаrаturаsini ishlаtishdаn оldin sinоvdаn o‘tkаzish.
Bu
usul hаm аniq o‘lchаshlаrdа ishlаtilаdi.
5.
Muntаzаm xаtоliklаrni kеltirib chikаruvchi sаbаblаrni yo‘qоtish
yo‘li.
Mаsаlаn: tаshqi muhit tеmpеrаturаsi o‘zgаrmаs qilib sаqlаnsа, o‘lchаsh vоsitаsini
tаshqi mаydоn tа’siridаn himоyalаsh mаqsаdidа ekrаnlаshtirilsа, mаnbа kuchlаnishi
turg‘unlаshtirilsа (stаbillаshtirilsа) vа h.k.
6.
Muntаzаm xаtоlikni yo‘qоtishning mаxsus usulini qo‘llаsh:
o‘rin
аlmаshlаsh (o‘rindоshlik), diffеrеnsiаl usuli, simmеtrik kuzаtishlаrdаgi xаtоliklаrni
kоmpеnsаsiyalаsh usuli.
10-JAVOB: PUTUR YETKAZMASDAN NAZORAT QILISH
MOHIYATI.
Bugungi kunga kelib amaliyotda putur etkazmasdan nazorat qilishni
(PEN) qo‘llash bir qator afzalliklarga, qolaversa iqtisodiy samaradorliklarga ega
ekanliklari ko‘pchilik hollarda tasdiqlanmoqda.
Masalan:
1. Er ostidan o‘tkazilgan quvurlardagi nosozliklarni bartaraf etishda PEN
qo‘llash bilan faqat kerakli joylarda ta’mirlash ishlari o‘tkaziladi va bu bilan bir qator
mablag‘lar tejalishiga erishiladi.
2. Er ustidagi qurilish inshoatlarida PEN o‘tkazish, ularni avariya tufayli
buzilishidan yoki ularni ataylab buzib, yangitdan tiklashga nisbatan ancha kam mablag‘
talab etiladi. Bunda faqatgina iqtisodiy samaragina emas, balki insonlarning hayot
xavfsizliklari ham muhofaza qilinishligi ham ahamiyatlidir.
3. Qurilish inshoatlari, temir yo‘l ko‘priklari, er osti va er usti
kommunikatsiyalari va shularga o‘xshash ob’ektlarni ma’lum yillar intervallarida PEN
ko‘rigidan o‘tkazib turish, ulardan foydalanishning xavfsizligini ta’minlashi va
shuningdek zaruriy ta’mirlash ishlarini o‘z vaqtida o‘tkazilishini, bular natijasida
falokat tufayli ko‘rilishi mumkin bo‘lgan talofatlarni oldi olinishi mumkinligini
ta’kidlaydi.
Bugungi kun muxandislari zamonaviy texnologiya va texnikadan
foydalanishga, texnologik jarayonlar avtomatik boshqaruvini joriy etishga, jahon
bozorida raqobatbardosh bo‘lgan, yuqori sifatli mahsulotlar ishlab chiqarishni
jadallashtirishga xizmat qilishlari kerak. Ular oldida fan-texnikaning eng so‘ngi
yutuqlarini ishlab chiqarishga olib kirishdek mas’uliyatli vazifa turibdi.
Har bir putur etkazmasdan nazorat qilish qurilmasini samarali ishlashi,
uning universalligi, qo‘yilgan vazifani bajarishda erishiladigan ekspluatatsion va
metrologik xarakteristikalariga, hamda xizmat qiluvchi shaxslar uchun xavfsiz
mehnatni tashqil qilishi bilan belgilanadi.
Putur etkazmasdan nazorat
deb shunday tekshirishga aytiladiki,
bunda tekshirish o‘tkazilgandan keyin, ob’ektning foydalanishga yaroqliligi
xossalariga ta’sir etilmaydi. Bunda sizib o‘tuvchi moddalar va fizik
maydonlarning ob’ekt bilan o‘zaro ta’sirlanishiga yoki tekshirilayotgan ob’ekt
tomonidan hosil qilinadigan maydonlarni qayd qilishga asoslangan tekshirish
turlari va uslublaridan foydalaniladi. Bu usullar bilan quyidagi nuqsonlar
aniqlanadi:
11-javob Sеrtifikаtlаshtirish bo‘yichа аsоsiy tushunchаlаr vа
аtаmаlаr
Sаnоаt kоrxоnаlаridа ishlаb chiqilаyotgаn turli xil mаhsulоtlаr muаyyan
sifаt ko‘rsаtkichlаrigа jаvоb bеrishi kеrаk. Sifаt ko‘rsаtkichlаri esа mа’lum bеlgilаngаn
tаlаblаrgа muvоfiq /mоs/ kеlishi lоzim. Muvоfiqlik o‘z nаvbаtidа mа’lum stаndаrtgа
yoki bоshqа mе’yoriy hujjаtlаrgа mоs kеlishini tаlаb etаdi. Muvоfiqlikni
sеtifikаtlаshtirish mumkin. Xo‘sh, sеrtifikаtlаshtirish tushunchаsi nimа?
Sеrtifikаtlаshtirish
dеgаndа kеrаkli ishоnchlilik bilаn mаhsulоtning
muаyyan stаndаrtgа yoki tеxnikаviy hujjаtgа muvоfiqligini tаsdiqlаydigаn
fаоliyat tushunilаdi.
“Sеrtifikаtlаshtirish” tushunchаsi birinchi mаrtа Xаlqаrо
stаndаrtlаsh-tirish tаshkilоti Kеngаshining sеrtifikаtlаshtirish mаsаlаlаri bo‘yichа
mаxsus qo‘mitаsi tоmоnidаn ishlаb chiqilib, uning “Stаndаrtlаshtirish,
sеrtifikаtlаshtirish vа sinоv lаbоrаtоriyalаrining аkkrеditlаsh sоhаlаridаgi аsоsiy
аtаmаlаri vа ulаrning qоidаlаri” qo‘llаnmаsigа kirgаzilgаn.
Qаytа ishlаngаn Xаlqаrо stаndаrtlаshtirish tаshkilоti-ning
qo‘llаnmаsidа “sеrtifikаtlаshtirish” аtаmаsining fаqаtginа izоhlаri bеrilgаn:
sеrtifikаtlаshtirish umumiy аtаmа bo‘lib, mаhsulоt, tеxnоlоgik
jаrаyon vа xizmаtlаrning sеrtifikаtlаsh-tirishdа /muvоfiqlikni sеrtifiklаshtirish/ uchinchi
tоmоnning qаtnаshishi tushunilаdi;
sifаt tizimini bаhоlаsh sоhаsidаgi tаrаqqiyot sifаt tizimini
sеrtifikаtlаshtirish bo‘yichа yangi /tа’minlоv-chining imkоniyatlаrini
sеrtifikаtlаshtirish/ tushunchа zаruriyatini tug‘dirmоqdа.
Qo‘llаnmаning qаytа ishlаngаn nushаsidа muvоfiqlikni
“sеrtifikаtlаshtirish” tushunchаsi tеgishli аtаmаlаr guruhigа kiritilgаn.
Muvоfiqlik аtаmаsi mаhsulоt, jаrаyon, xizmаtgа bеlgilаngаn bаrchа
tаlаblаrgа riоya qilishni o‘z tаrkibigа оlаdi. Bundа muvоfiqlikni uchtа ko‘rinishi -
muvоfiqlik bаyonоti, muvоfiqlikni аttеstаtlаsh, muvоfiqlikni sеrtifikаtlаsh-tirish
bеlgilаydi. Muvоfiqlik bаyonоti dеb еtkаzib bеruvchining mаhsulоt, jаrаyon vа
xizmаtlаrning аniq bir stаndаrtgа yoki bоshqа mе’yoriy hujjаtgа to‘lа-to‘kis muvоfiqlik
xаqidа butun mа’suliyatni o‘z ustigа оlgаnligini bаyon etishigа аytilаdi. Bu аtаmаni
so‘nggi vаqtlаrdа “o‘z-o‘zini sеrtifikаtlаshtirish” tushunchаsi bilаn аlmаshilаyotgаni
qаyd qilinmоkdа. O‘z-o‘zini sеrtifikаtlаshtirish dеgаndа mаhsulоt ishlаb chiqаruvchi
tоmоn butun mаs’uliyatni o‘zigа оlgаn hоldа sеrtifikаtlаshtirishni o‘zini o‘tkаzаdi vа
mаhsulоtning kеrаkli dаrаjаdа sifаtliligi hаqidаgi kаfоlаtni o‘z ustigа оlаdi. Bundаy
sеrtifikаtlаshtirish fаоliyatini o‘z-o‘zini sеrtifikаtlаshtirish dеb yuritilаdi.
12-JAVOB SЕRTIFIKАTLАSHTIRISH MILLIY TIZIMI
Mаmlаkаtimizdа mаhsulоt vа xizmаtlаrni sеrtifikаtlаsh-tirish O‘zbеkistоn
Rеspublikаsining 1994 yil 28 dеkаbrdаgi “Mаhsulоt vа xizmаtlаrni sеrtifikаtlаshtirish
to‘g‘risidа” gi Qоnunigа аsоsаn аmаlgа оshirilаdi.
Ungа binоаn:
“Mаhsulоtni sеrtifikаtlаshtirish” (kеyinchаlik sеrtifikаtlаshtirish)
mаhsulоtgа o‘rnаtilgаn tаlаblаrgа mоsligini tаsdiqlоvchi fаоliyat;
“Muvоfiqlik sеrtifikаti” – mаhsulоtni o‘rnаtilgаn tаlаblаrgа mоsligini
tаsdiqlаsh uchun sеrtifikаtlаshtirish tizimi qоidаlаri аsоsidа bеrilgаn hujjаt;
“Muvоfiqlik bеlgisi” ushbu mаhsulоt yoki xizmаt stаndаrtgа yoki bоshqа
mе’yoriy xujjаt tаlаblаrigа mоsligini ko‘rsаtuvchi, o‘rnаtilgаn tаrtibdа tаsdiqlаngаn,
mаhsulоtni mаrkаlаsh yoki xizmаt hujjаtlаridа qo‘llаnilаdigаn bеlgi tushunilаdi.
Sеrtifikаtlаshtirish quyidаgi mаqsаdlаrdа аmаlgа оshirilаdi:
- insоn sоg‘lig‘i vа xаyoti yuridik vа jismоniy shаxslаrni mоl-mulkigа,
аtrоf-muhitgа xаvfsizligini tа’minlаsh uchun mаhsulоtlаrni nаzоrаtini аmаlgа оshirish
uchun;
-
xаlqаrо bоzоrlаrdа, mаhsulоtlаrni rаqоbаtbаrdоshligini tа’minlаsh
uchun;
-
mаmlаkаtimiz vа qo‘shmа kоrxоnаlаr, tаdbirkоrlаrni xаlqаrо
iqtisоdiy, ilmiy-tеxnikаviy hаmkоrlikdа vа xаlqаrо sаvdоdа qаtnаshish uchun shаrоit
yarаtish uchun;
-
istе’mоlchilаrni sifаtsiz mаhsulоtdаn himоya qilish (sоtuvchi,
bаjаruvchi) uchun;
-
ishlаb chiqаruvchining аrizаsigа muvоfiq mаhsulоtlаrni sifаt
ko‘rsаtkichlаrini tаsdiqlаsh (sоtuvchidаn, bаjаruvchidаn) uchun.
O‘zbеkistоn Rеspublikаsidа sеrtifikаtlаshtirish ishlаri O‘zbеkistоn
Rеspublikаsi Vаzirlаr Mаhkаmаsining 2004 yil 6 iyul 318-sоnli “Mаhsulоtlаrni
sеrtifikаtlаshtirish tаrtibоtini sоddаlаshtirishgа dоir chоrа-tаdbirlаr to‘g‘risidа” Qаrоri
аsоsidа ishlаb chiqilgаn, Аdliya Vаzirligidа 2005 yil 18 mаrtdа 1458 sоnli rаqаmi bilаn
dаvlаt ro‘yxаtidаn o‘tgаn “Mаhsulоtlаrni sеrtifikаtlаsh-tirish qоidаsi” gа muvоfiq
аmаlgа оshirilаdi.
Mаzkur hujjаt O‘zbеkistоn Rеspublikаsi sеrtifikаtlаshtirish milliy
tizimidа (kеyinchаlik O‘z SMT) mаhsulоtlаrni, shu jumlаdаn, impоrt mаhsulоtlаrni
sеrtifikаtlаshtirishgа tаyyorlаsh vа o‘tkаzish tаrtibigа bo‘lgаn umumiy tаlаblаrni
bеlgilаydi.
O‘zbеkistоn sеrtifikаtlаshtirish milliy tizimi yurtimizdа ishlаb chiqаrilgаn
vа chеt eldаn kеltirilgаn mаhsulоtlаrni sеrtifikаtlаshtirishni sеrtifikаtlаshtirish bo‘yichа
аkkrеditlаngаn idоrаlаr, (kеyinchаlik - SI) ulаr yo‘q o‘lgаn hоldа sеrtifikаtlаshtirish
milliy idоrаsi (kеyinchаlik - SMI) o‘tkаzаdilаr.
13-javob Sеrtifikаtlаshtirish bo‘yichа аsоsiy tushunchаlаr vа
аtаmаlаr
Sаnоаt kоrxоnаlаridа ishlаb chiqilаyotgаn turli xil mаhsulоtlаr muаyyan
sifаt ko‘rsаtkichlаrigа jаvоb bеrishi kеrаk. Sifаt ko‘rsаtkichlаri esа mа’lum bеlgilаngаn
tаlаblаrgа muvоfiq /mоs/ kеlishi lоzim. Muvоfiqlik o‘z nаvbаtidа mа’lum stаndаrtgа
yoki bоshqа mе’yoriy hujjаtlаrgа mоs kеlishini tаlаb etаdi. Muvоfiqlikni
sеtifikаtlаshtirish mumkin. Xo‘sh, sеrtifikаtlаshtirish tushunchаsi nimа?
Sеrtifikаtlаshtirish
dеgаndа kеrаkli ishоnchlilik bilаn mаhsulоtning
muаyyan stаndаrtgа yoki tеxnikаviy hujjаtgа muvоfiqligini tаsdiqlаydigаn
fаоliyat tushunilаdi.
“Sеrtifikаtlаshtirish” tushunchаsi birinchi mаrtа Xаlqаrо
stаndаrtlаsh-tirish tаshkilоti Kеngаshining sеrtifikаtlаshtirish mаsаlаlаri bo‘yichа
mаxsus qo‘mitаsi tоmоnidаn ishlаb chiqilib, uning “Stаndаrtlаshtirish,
sеrtifikаtlаshtirish vа sinоv lаbоrаtоriyalаrining аkkrеditlаsh sоhаlаridаgi аsоsiy
аtаmаlаri vа ulаrning qоidаlаri” qo‘llаnmаsigа kirgаzilgаn.
Qаytа ishlаngаn Xаlqаrо stаndаrtlаshtirish tаshkilоti-ning
qo‘llаnmаsidа “sеrtifikаtlаshtirish” аtаmаsining fаqаtginа izоhlаri bеrilgаn:
sеrtifikаtlаshtirish umumiy аtаmа bo‘lib, mаhsulоt, tеxnоlоgik
jаrаyon vа xizmаtlаrning sеrtifikаtlаsh-tirishdа /muvоfiqlikni sеrtifiklаshtirish/ uchinchi
tоmоnning qаtnаshishi tushunilаdi;
sifаt tizimini bаhоlаsh sоhаsidаgi tаrаqqiyot sifаt tizimini
sеrtifikаtlаshtirish bo‘yichа yangi /tа’minlоv-chining imkоniyatlаrini
sеrtifikаtlаshtirish/ tushunchа zаruriyatini tug‘dirmоqdа.
Qo‘llаnmаning qаytа ishlаngаn nushаsidа muvоfiqlikni
“sеrtifikаtlаshtirish” tushunchаsi tеgishli аtаmаlаr guruhigа kiritilgаn.
Muvоfiqlik аtаmаsi mаhsulоt, jаrаyon, xizmаtgа bеlgilаngаn bаrchа
tаlаblаrgа riоya qilishni o‘z tаrkibigа оlаdi. Bundа muvоfiqlikni uchtа ko‘rinishi -
muvоfiqlik bаyonоti, muvоfiqlikni аttеstаtlаsh, muvоfiqlikni sеrtifikаtlаsh-tirish
bеlgilаydi. Muvоfiqlik bаyonоti dеb еtkаzib bеruvchining mаhsulоt, jаrаyon vа
xizmаtlаrning аniq bir stаndаrtgа yoki bоshqа mе’yoriy hujjаtgа to‘lа-to‘kis muvоfiqlik
xаqidа butun mа’suliyatni o‘z ustigа оlgаnligini bаyon etishigа аytilаdi. Bu аtаmаni
so‘nggi vаqtlаrdа “o‘z-o‘zini sеrtifikаtlаshtirish” tushunchаsi bilаn аlmаshilаyotgаni
qаyd qilinmоkdа. O‘z-o‘zini sеrtifikаtlаshtirish dеgаndа mаhsulоt ishlаb chiqаruvchi
tоmоn butun mаs’uliyatni o‘zigа оlgаn hоldа sеrtifikаtlаshtirishni o‘zini o‘tkаzаdi vа
mаhsulоtning kеrаkli dаrаjаdа sifаtliligi hаqidаgi kаfоlаtni o‘z ustigа оlаdi. Bundаy
sеrtifikаtlаshtirish fаоliyatini o‘z-o‘zini sеrtifikаtlаshtirish dеb yuritilаdi.
14-JAVOB Сертификатлаштиришнинг 7-8 сxемалари
Еттинчи сxема
маҳсулотнинг ҳар бир тайѐрланган тўдасидан
синовларга танлаб олишга асосланган. Танлаб олиш синовларининг натижаларига
қараб тўдани ортиш учун қарор қабул қилиниши аниқланади. Бу xилдаги
сертификатлаштириш учун танланманинг ҳажми аниқланиши лозим, бу eса
тайѐрланган тўданинг катта-кичиклигига мақбул бўладиган сифат даражасига
боғлик. Қабул қилинган қоидага асосан танланмани тўплаш ваколатланган синов
ташкилотлари томонидан амалга оширилади. Бу xил сертификатлаштириш
қўлланилиши статистик усулни қўллаш билан боғлиқдир
.
Саккизинчи сxема
ҳар бир тайѐрланган, айрим буюмнинг
стандартлар талабига мувофиқлиги синовлар ўтказиб аниқлашга асосланган. Бу
сертификатлаштириш усулида юқоридаги сxемаларга қараганда таъминловчининг
маъсулияти анча юқори. Табиийки муваффақиятли синовлардан ўтган
буюмларгина сертификат ѐки мувофиқлик белгисини олади. 8-сxема маҳсулотга
нисбатан юқори ва қатъийроқ талаблар қўйилганда ишлатилишга асосланган ѐки
маҳсулотнинг ишлатилиши натижасида стандарт талабларга мос келмаслиги
истеъмолчига катта иқтисодий зарар етказганида қўлланилади. Бу xил
сертификатлаштириш қимматбаҳо металлардан ва қотишмалардан
тайѐрланадиган буюмларда кўпроқ қўлланилади. Бундан асосий мақсад
қимматбаҳо металларнинг белгиланган миқдорини, таркибини ва буюмнинг
тозалигини текширишдир.
15-JAVOB Сертификатлаштиришнинг 1-5 сxемалари.
Биринчи сxема
. Бу сxема билан фақат маҳсулот намуналари
турларини стандартлар талабларига мувофиқлигини маxсус тасдиқланган синов
ташкилотларида синовдан ўтказилади. Бу xилдаги сертификатлаштиришда
синовга тақдим eтилган намунани белгиланган талабларга мувофиқлиги
тасдиқланади, xалос. Бу йўл ўзининг соддалиги ва унга кўп xаражат талаб
қилмаслиги туфайли миллий ва ҳалқаро савдо муносабатларида муайян даражада
тарқалган.
Бешинчи сxема.
Бу сxема маҳсулот намуна турларини
тасдиқланган синов ташкилотларида ўтказишга ва маҳсулот ишлаб чиқаришнинг
сифатини баҳолашга 92 асосланган бўлиб, сўнгра савдо шаҳобчасида ва ишлаб
чиқаришда намуналар сифатини вақти-вақти билан текширилиб назорат қилиб
борилади. Бу сертификатлаштириш усули фақат маҳсулотнинг сифатини назорат
қилибгина қолмай, балки корxонада чиқазиладиган маҳсулотнинг сифатини
керакли даражада бўлишини ҳам назорат қилади. Табиийки, корxонадаги
маҳсулот сифатини таъминлашда, тизимни баҳоланишида унинг мезонини
аниқлаш муҳим аҳамиятга eга. Ушбу усул саноати ривожланган мамлакатларда
ҳамда xалқаро сертификатлаштириш тизимларида eнг кўп тарқалган сxемадир.
Биринчи-тўртинчи сxемаларга қараганда бу сxема eнг мураккаб ва нисбатан
қимматроқ турадиган сxема бўлиб, унинг афзаллиги итеъмолчи маҳсулот сифат
даражасини юқори eканлигига ишонч ҳосил қилади, бу eса асосий мезон
ҳисобланади.
16-JAVOB Сертификатлаштиришнинг 2-4 сxемалари.
Иккинчи сxема
. Бу сxемада маҳсулотнинг намуна турларини
маxсус тасдиқланган синов ташкилотларида синовдан ўтказилиб, сўнгра унинг
сифатини савдо шаҳобчаларидан вақти-вақти билан олинадиган намуналар
асосида назорат қилиб борилади. Бу усул тақдим eтилган намуналар сифатини
баҳолаш билан кўп серияли чиқаѐтган маҳсулотнинг сифатини ҳам баҳолаш
имконини беради. Усулнинг афзаллиги унинг соддалигидадир. Унинг
камчилигига eса назорат синовлар натижасига қараб, агар маҳсулот стандарт
талабларига номувофиқлиги аниқланса, барибир уни савдо шаҳобчаларидан
чиқариб ташлаш мумкин бўлмайди ѐки уни чиқариб ташлаш учун бирмунча
қийинчиликлар туғилади.
Тўртинчи сxема.
Маҳсулот намуналарининг турларини xудди 1-
3-сxемалардек синовдан ўтказишга асосланган бўлиб, сўнгра савдо
шаҳобчасидаги ҳамда ишлаб чиқаришдан олинган намуналарнинг текшириш
назорати вақти-вақти билан ўтказиш орқали маҳсулотнинг сифати ҳисобга
олинади. Бу ҳолда маҳсулот ишлаб чиқарилган бўлиб, унинг чиқарилишига
маълум xаражатлар бўлгандан кейин стандарт талабларига номувофиқлиги
аниқланади
17-JAVOB Сертификатлаштиришнинг 6-7 сxемалари.
Олтинчи сxема
фақат корxонадаги маҳсулотнинг сифатини
таъминлаш билан тизимни баҳоланишини ўтказишга мўлжалланган. Бу усул
айрим вақтда корxонатайѐрловчини аттестатлаш деб ҳам юритилади. Бу xил
сертификатлаштиришда фақат корxонанинг белгиланган сифат даражасидаги
маҳсулотни чиқариш қобилияти баҳоланади.
Еттинчи сxема
маҳсулотнинг ҳар бир тайѐрланган тўдасидан
синовларга танлаб олишга асосланган. Танлаб олиш синовларининг натижаларига
қараб тўдани ортиш учун қарор қабул қилиниши аниқланади. Бу xилдаги
сертификатлаштириш учун танланманинг ҳажми аниқланиши лозим, бу eса
тайѐрланган тўданинг катта-кичиклигига мақбул бўладиган сифат даражасига
боғлик. Қабул қилинган қоидага асосан танланмани тўплаш ваколатланган синов
ташкилотлари томонидан амалга оширилади. Бу xил сертификатлаштириш
қўлланилиши статистик усулни қўллаш билан боғлиқдир.
18-JAVOB СЕРТИФИКАТЛАШТИРИШНИНГ 6-9 СXЕМАЛАРИ
Олтинчи сxема
фақат корxонадаги маҳсулотнинг сифатини
таъминлаш билан тизимни баҳоланишини ўтказишга мўлжалланган. Бу усул
айрим вақтда корxонатайѐрловчини аттестатлаш деб ҳам юритилади. Бу xил
сертификатлаштиришда фақат корxонанинг белгиланган сифат даражасидаги
маҳсулотни чиқариш қобилияти баҳоланади
Тўққизинчи сxема
маҳсулотларни декларасия мувофиқлиги
сертификати бўлиб, маҳсулот ҳақидаги декларисия ҳужжатлари билан биргаликда
сертификатлаш тушунилади. Ќозирги замон адабиѐтида ҳар бир
сертификатлаштириш сxемасининг афзаллиги ва камчиликлари таҳлил eтилган.
Буларнинг ичида eнг мукаммал ва мураккаби бешинчи сxемадир. Бу сxема тўлик
бўлганлиги учун уни асос қилиб олиб, ҳозирги замон xалқаро
сертификатлаштириш тизимини яратилмоқда. Сертификатлаштириш
тизимларини бошқарувчи идора муайян турдаги маҳсулот сифатининг
назоратини ташкил этиш, стандартларга риоя қилишни мажбурий талаб этишини,
истеъмолчи ва савдо талабларини eътиборга олиб, мамлакатдаги амалда бўлган
қонунлар ва меъѐрий ҳужжатлар асосида ўз ишини ташкил eтади.
Сертификатлаштириш идораси синовларни ўтказиш, корxонадаги ва савдо
шаҳобчасидаги маҳсулотнинг сифатини назорат қилиш ҳамда назоратни ташкил
қилиш ва шунга ўxшашларни бажариб учинчи томон вазифасини бажаради.
19-JAVOB
Ўз РСТ 1.1-92 ―Ўзбекистон Республикасининг
стандартлаштириш давлат тизими. Ўзбекистон Республикасининг
стандартини ишлаб чиқиш, келишиб олиш, тасдиқлаш ва рўйxатдан
ўтказиш тартиби‖ стандартига биноан Ўзбекистон Республикаси стандарти
(бундан кейин - стандарт деб юритилади) стандартлаштириш бўйича
теxникавий қўмиталар (бундан кейин ТҚ), стандартлаштириш бўйича таянч
ташкилотлари, вазирликлар, идоралар, уюшмалар, консернлар, давлат,
ширкат, пудратчи, аксионер, қўшма корxоналар, муассасалар ва
ташкилотлар томонидан ишлаб чиқилади. Стандартни ҳар xил ташкилотлар
мутаxассисларининг ишчи гуруҳлари томонидан ишлаб чиқишга йўл
қўйилади
. Стандартнинг бир нечта ташкилот томонидан ишлаб чиқилишида
етакчи ишлаб чиқувчи ташкилотлар (ижрочилар рўйxатида биринчи ўринда
туради) ҳамкорликда иш бажарувчи ҳар бир ташкилот билан иш кўламини ва
муддатларини аниқлайди. Стандарт республика ҳудудида кимга қарашли
eканлиги ва мулк шаклидан қатъий назар, стандарт ишлаб чиқилган
ташкилотларни чиқарадиган ва истеъмол қиладиган ҳамма корxона ва
ташкилотлар учун мажбурийдир. Стандартга киритиладиган ўзгариш асосий
стандарт учун белгиланган тартибда мажбурий келишиб олиниши, тасдиқланиши
ва рўйxатдан ўтказилиши лозим. Стандартларнинг тузилиши, мазмуни, баѐн
eтилиши ва расмийлаштирилиши ГОСТ 1.5-85 га мувофиқ бажарилади.
Стандартларни ишлаб чиқиш тартиби Стандартни ишлаб чиқишда ташкилий-
усулий бирликка eришиш мақсадида ҳамда стандартни ишлаб чиқиш босқичлари
бажарилишини назорат қилиш учун 4 босқич жорий eтилади.
1-босқич - зарурият туғилганда стандартни ишлаб чиқишда теxникавий топшириқ
ишлаб чиқилади ва тасдиқланади;
2-босқич - стандарт лойиҳасини ишлаб чиқиш (биринчи таҳрири) ва уни фикр
мулоҳазалар олиш учун юбориш;
3-босқич - фикр - мулоҳазалар устида ишлаш, стандарт лойиҳасини (оxирги
таҳририни) ишлаб чиқиш, келишиш ва тасдиқлашга тақдим этиш;
4-босқич - стандартни тасдиқлаш ва давлат рўйxатидан ўтказиш. Стандартларни
ишлаб чиқиш босқичларини бир-бири билан қўшиб олиб боришга йўл қўйилади
20-JAVOB Стандартларнинг турлари ва тоифалари. Стандартлаштириш
бўйича асосий атамалар ва тушунчалар.
Хўш стандарт нима? Стандарт - бу кўпчилик манфаатдор томонлар келишуви
асосида ишлаб чиқилган ва маълум соҳаларда энг мақбул даражали
тартиблаштиришга йўналтирилган ҳамда фаолиятнинг ҳар хил турларига ѐки
натижаларига тегишли бўлган 53 умумий ва такрор қўлланиладиган қоидалар,
умумий қонун-қоидалар, тавсифлар, талаблар ва усуллар белгиланган ва тан
олинган идора томонидан тасдиқланган меъѐрий ҳужжатдир. Стандартлар фан,
техника ва тажрибаларнинг умумлаштирилган натижаларига асосланган ва
жамият учун юқори даражадаги фойдага эришишга йўналтирилган бўлиши керак.
Стандартлар даражасига қараб, ҳалқаро, минтақавий давлатлараро, миллий ва
корхона миқѐсида фаолият кўрсатади. Давлат стандартлари маҳсулотни ишлаб
чиқиш ва уни ишлаб чиқаришга қўйиш босқичида янги маҳсулотларнинг юқори
сифатли турларини яратиш ва ўзлаштиришни тезлаштиришга, ишлаб чиқарувчи,
тайѐрловчи ва истеъмолчи ораларидаги муносабатларни яхшилашга
йўналтирилган. Стандартлаштириш тизими янги буюмга ўз вақтида юқори
сифатли лойиҳаконструкторлик ҳужжатлар бериш, корхонанинг янги
маҳсулотини берилган сифат кўрсаткичларига асосан тайѐрлашни ва керак бўлса
маҳсулотнинг ишлаб чиқаришдан олиб ташлашни белгилайди.
Стандартлаштириш маҳсулот муомалада бўлганида ва сотиш босқичларида
маҳсулотни жойлаштириш (упаковка)да яхши тартиб ва шароитлар яратишга,
юклашга ва жойлаштиришга, сақлашга, омборларда маҳсулот сифатини бузилмай
сақлашга, транспортда олиб юришда, буюмни тарқатиш, сотиш ташкилотларига
талаблар белгилайди. Стандартлаштириш туб моҳияти билан ишлаб чиқаришни
ташкил этишнинг энг самарадор формалари ҳақидаги фандир. Стандартлаштириш
иқтисод, технология ва фундаментал фанлар сингари асосий йўналишларни бир-
бирига боғловчи восита ҳамдир.
21-JAVOB Стандартлаш ва сертификатлаш бўйича xалқаро ташкилотлар.
Стандартлаштириш бўйича халқаро ташкилот (ИСО) 1946 йилда Бирлашган
миллатлар ташкилоти (БМТ) нинг стандартларини мувофиқлаштириш бўйича
БМТ Қўмитасининг мажлисида яратилган. Шу йилнинг ўзида Бош ассамблеянинг
мажлисида ИСО нинг Устави қабул қилинди. Бу Устав ташкилотнинг статуси
(ҳуқуқий мавқеи) ни, тузилмасини, асосий идоралар вазифалари ва иш
усулларини белгилади. 44 14 октябрь 1946 – йилда бўлиб ўтган ИСО Бош
ассамблеяси қабул қилган қарорига кўра, бу ташкилот Устав ва
процедураларнинг Қоидалари 15 та стандартлаштириш бўйича миллий
ташкилотлар томонидан ратификация қилинган (тасдиқланган) дан кейин ўз
фаолиятини расмий равишда бошлайди, деб кўрсатилган. 15 – ратификация 23
февраль 1947 – йилда Даниядан келди – бу сана ИСО нинг ташкил этилиш куни
деб ҳисобланади. ИСО нинг Уставида ѐзилишича, ―Ташкилотнинг вазифаси
халқаро мол алмашиниш ва ўзаро ѐрдамини енгиллаштириш, шунингдек
интеллектуал, илмий, техник ва иқтисодий фаолият доирасида ҳамкорликни
кенгайтириш учун бутун дунѐда стандартлаштиришни ривожлантиришга
кўмаклашишдан иборат‖ ИСО нинг идоралари, халқаро стандартларни яратиш.
ИСО нинг асосий фаолият тури халқаро стандартларни яратишдан иборат.
Шунинг учун бу ташкилотнинг асосий бўлими Техник қўмиталардан иборат.
Хозир 187 техник қўмиталар бор, жами ишчи идоралар: техник қўмиталар, кичик
қўмиталар сони 552 та, ишчи гуруҳлар – 2100, умумий ҳисобда 2858 та идоралар
фаолият кўрсатмоқда. ИСО халқаро стандартлари мажбурий эмас
22-JAVOB Стандартлаштириш ҳақида. “Стандартлаштириш тўғрисида” ги
Ўзбекистон Республикаси Қонуни.
Ўзбекистон Республикасида стандартлаштириш бўйича ишларни
ташкиллаштириш тўғрисида‖ (март 1992 й.) республика Вазирлар Маҳкамасининг
қарори билан белгиланган стандартлаштиришнинг ташкилий асослари
―Стандартлаштириш тўғрисида‖ Ўзбекистон Республикасининг Қонуни билан
қонунлаштирилган. Қонун 28 декабрь 1993 й. да қабул қилинган, 28 февраль 1994
й. умумий ахборот воситаларида чоп этилган ва шу кундан бошлаб кучга кирган.
Қонунда стандартлаштиришнинг асосий мақсадлари белгиланган: –
истеъмолчилар ва давлатнинг маҳсулот (хизматлар) нинг аҳоли ҳаѐти, соғлиги ва
мулки, атроф муҳит учун хавфсизлиги масалалари бўйича манфаатларини ҳимоя
қилиш; – маҳсулотнинг ўзаро алмашинувчанлиги ва мос келувчанлигини
таъминлаш; – маҳсулотнинг сифати ва рақобатбардошлигини ошириш; – барча
турдаги бойликларнинг тежалишига кўмаклашиш; – ижтимоий-иқтисодий,
илмий-техникавий дастурлар ва лойиҳаларни амалга ошириш; – табиий ва
техноген ҳалокатлар ва бошқа фавқулодда вазиятларнинг содир бўлиши
эҳтимолини ҳисобга олган ҳолда халқ хўжалиги объектларининг хавфсизлигини
таъминлаш; – ўлчашларнинг бирлилигини таъминлаш.
23-JAVOB Стандартлаштириш давлат тизими. Стандартларни тасдиқлаш ва
давлат рўйxатидан ўтказиш.
O‘zDSt 1.1-92 ―Ўзбекистон Республикасининг стандартлаштириш давлат
тизими. Ўзбекистон Республикасининг стандартини ишлаб чиқиш, келишиб
олиш, тасдиқлаш ва рўйхатдан ўтказиш тартиби‖ тўғрисидаги стандартга биноан
Ўзбекистон Республикаси стандарти (бундан кейин - стандарт деб юритилади)
стандартлаштириш бўйича техникавий қўмиталар (бундан кейин ТҚ),
стандартлаштириш бўйича таянч ташкилотлар, вазирликлар, идоралар,
уюшмалар, концернлар, қўшма корхоналар, муассасалар ва ташкилотлар
томонидан ишлаб чиқилади. Стандартни ишлаб чиқишга ҳар хил ташкилот
мутахассисларининг ишчи гуруҳлари иштирок этишига йўл қўйилади.
Стандартнинг бир нечта ташкилот томонидан ишлаб чиқилишида етакчи ишлаб
чиқувчи ташкилот (ижрочилар рўйхатида биринчи ўринда туради) ҳамкорликда
иш бажарувчи ҳар бир ташкилот билан иш кўламини ва муддатларини аниқлайди.
Стандарт республика ҳудудида кимга қарашли эканлиги ва мулк шаклидан
қатъий назар, стандарт ишлаб чиқилган ташкилотларни чиқарадиган ва истеъмол
қиладиган ҳамма корхона ва ташкилотлар учун мажбурийдир. Стандартга
киритиладиган ўзгариш асосий стандарт учун белгиланган тартибда мажбурий
келишиб олиниши, тасдиқланиши ва рўйхатдан ўтказилиши лозим.
Стандартларнинг тузилиши, мазмуни, баѐн этилиши ва расмийлаштирилиши
O‟zDSt 1.6 га мувофиқ бажарилади. Стандартларни ишлаб чиқиш тартиби
Стандартни ишлаб чиқишда ташкилий-усулий бирликка эришиш мақсадида
ҳамда стандартни ишлаб чиқиш босқичлари бажарилишини назорат қилиш учун 4
босқич жорий этилади. 1-босқич - зарурият туғилганда стандартни ишлаб
чиқишда техникавий топшириқ ишлаб чиқилади ва тасдиқланади; 2-босқич -
стандарт лойиҳасини ишлаб чиқиш (биринчи таҳрири) ва уни фикр мулоҳазалар
олиш учун юбориш; 140 3-босқич - фикр - мулоҳазалар устида ишлаш, стандарт
лойиҳасини (охирги таҳририни) ишлаб чиқиш, келишиш ва тасдиқлашга тақдим
этиш; 4-босқич - стандартни тасдиқлаш ва давлат рўйхатидан ўтказиш.
Стандартларни ишлаб чиқиш босқичларини бир-бири билан қўшиб олиб боришга
йўл қўйилади.
24-JAVOB Стандартлаштиришнинг мақсад ва вазифалари.
Фараз қилайлик, энди дам олай деб, дам олиш хонасига кириб, чироқни ѐққан
эдик, лип этиб ѐнди-ю, ўчди. Нима қиламиз? Дарҳол бошқа лампочкани олиб,
алмаштирамиз. Хўш, бунинг нимаси ғайри табиий? Сиз бунда куйган лампочкани
ўрнига бошқаси айнан, ҳам кучланиш бўйича, ҳам қўввати бўйича, ҳам ўлчамлари
бўйича тўғри келишини остида қанчалар инсон меҳнати ѐтганлигини ҳеч ўйлаб
кўрганмисиз? Одатда биз стандарт бўйича деган иборани кўп ишлатамиз. Хўш
стандарт нима? Стандарт - бу кўпчилик манфаатдор томонлар келишуви асосида
ишлаб чиқилган ва маълум соҳаларда энг мақбул даражали тартиблаштиришга
йўналтирилган ҳамда фаолиятнинг ҳар хил турларига ѐки натижаларига тегишли
бўлган 53 умумий ва такрор қўлланиладиган қоидалар, умумий қонун-қоидалар,
тавсифлар, талаблар ва усуллар белгиланган ва тан олинган идора томонидан
тасдиқланган меъѐрий ҳужжатдир. Стандартлар фан, техника ва тажрибаларнинг
умумлаштирилган натижаларига асосланган ва жамият учун юқори даражадаги
фойдага эришишга йўналтирилган бўлиши керак. Стандартлар даражасига қараб,
ҳалқаро, минтақавий давлатлараро, миллий ва корхона миқѐсида фаолият
кўрсатади. Давлат стандартлари маҳсулотни ишлаб чиқиш ва уни ишлаб
чиқаришга қўйиш босқичида янги маҳсулотларнинг юқори сифатли турларини
яратиш ва ўзлаштиришни тезлаштиришга, ишлаб чиқарувчи, тайѐрловчи ва
истеъмолчи ораларидаги муносабатларни яхшилашга йўналтирилган.
Стандартлаштириш тизими янги буюмга ўз вақтида юқори сифатли
лойиҳаконструкторлик ҳужжатлар бериш, корхонанинг янги маҳсулотини
берилган сифат кўрсаткичларига асосан тайѐрлашни ва керак бўлса маҳсулотнинг
ишлаб чиқаришдан олиб ташлашни белгилайди
25-JAVOB Тасодифий xатоликлар ва уларнинг тақсимланиши.
26-javob Теxник регламент турлари. Регламентларда белгиланадиган
xавфсизлик талаблари.
texnik reglament -
texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi, mahsulotlar,
ishlar va xizmatlar xavfsizligiga doir majburiy talablarni belgilovchi normativ hujjat;
umumiy texnik reglament -
texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi, bir
turdagi mahsulotlar, ishlar va xizmatlar guruhi xavfsizligiga doir majburiy talablarni
belgilovchi normativ hujjat;
maxsus texnik reglament -
texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi,
umumiy texnik reglamentda nazarda tutilmagan mahsulotlar, ishlar va xizmatlar ayrim
turining xavfsizligiga doir majburiy talablarni belgilovchi normativ hujjat;
savdodagi texnik to‘siqlar -
mahsulotlar, ishlar va xizmatlar xavfsizligiga
doir majburiy talablarning texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi normativ
hujjatlarda mavjud bo‘lgan tafovutlari yoki o‘zgarishlari oqibatida savdoda yuzaga
keladigan to‘siqlar.
Texnik jihatdan tartibga solishning asosiy vazifalari quyidagilardan
iborat:
27-javob
Ўзбекистон Республикасининг “Маҳсулот ва xизматларни
сертификатлаштириш тўғрисида” ги Қонуни
O‘zbekiston Respublikasining “Mahsulot va xizmatlarni
sertifikatlashtirish to‘g‘risida”gi Qonuni 1993 yil 28 dekabrda qabul qilingan.
Mazkur Qonunga quyidagilarga muvofiq o‘zgartirishlar kiritilgan:
O‘zR 31.08.2000 y. 125-II-son Qonuni, O‘zR 25.04.2003 y. 482-II-son
Qonuni, O‘zR 06.04.2006 y. O‘RQ-31-son Qonuni, O‘zR 10.10.2006 y. O‘RQ-59-son Qonuni.
I bob.
Umumiy qoidalar
(1-6-moddalar).
II bob.
Sertifikatlashtirish faoliyatiga doir umumiy talablar
(7-9-moddalar).
III bob.
Mahsulotlarni majburiy va ixtiyoriy sertifikatlashtirish
(10-19-moddalar).
IV bob.
Nizolarni qarab chiqish. Sertifikatlashtirish to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini
buzganlik uchun javobgarlik
(20-23 –moddalar).
28-javob Ўлчаш ноаниқлигини баҳолаш.
29-javob
Ўлчаш воситалари ва уларнинг турлари
.
Одатда ўлчаш асбоби олинадиган натижага киритувчи хатолигини олдиндан
белгилаш учун хатоликнинг меъѐрланган қийматидан фойдаланилади.
Хатоликнинг меъѐрланган қиймати деганда берилган ўлчаш воситасига тегишли
бўлган хатоликни тушунамиз. Алоҳида олинган ўлчаш воситасининг
хатолиги ҳар хил, мунтазам ва тасодифий хатоликларининг улуши эса
турлича бўлиши мумкин. Аммо, яхлит олиб қаралганда ўлчаш воситасининг
умумий хатолиги меъѐрланган қийматдан ортиб кетмаслиги керак. Ҳар бир
ўлчаш асбобининг хатоликларини чегараси ва таъсир этувчи
коэффициентлар ҳақидаги маълумотлар асбобнинг паспортида келтирилган
бўлади. Ўлчаш асбоблари кўпинча йўл қўйилиши мумкин бўлган хатолиги
бўйича классларга бўлинади. Масалан: электромеханик туридаги кўрсатувчи
асбобларда стандарт бўйича қуйидаги аниқликлар ишлатилади:
а.к
0,02;
0,05; 0,1; 0,2; 0,5; 1; 1,5; 2,5; 4
Одатда, асбобларнинг аниқлик класслари
асбобнинг шкаласида берилади ва уларнинг келтирилган хатолигини
билдириб, қуйидагича боғланган бўлади
а.к=
к мах
к;
а.к =
к
мах
к=
/Ах max Агар ўлчаш асбобининг шкаласидаги аниқлик класси
айлана билан чегараланган бўлса, масалан 1,5, у ҳолда бу асбобнинг
хатолиги шкала охирида 1,5 % га тенглигини билдиради. Агар ўлчаш
асбобининг аниқлик класси чизиқчасиз бўлса, у ҳолда аниқлик класси
рақами келтирилган хатоликнинг қийматини билдиради. Лекин бир нарсани
унутмаслик лозим, агар асбоб, масалан амперметр келтирилган хатолик
бўйича 0,5 класс аниқлигига эга бўлса, унинг барча ўлчаш диапазони
оралиғидаги хатоликлари ±0,5% дан ортмайди дейишлик хато бўлади.
Чунки, бу турдаги асбобларда шкаланинг бошланишига яқинлашган сари
ўлчаш хатолиги ортиб бораверади. Шу сабабдан бундай асбобларда
шкаланинг бошланғич бўлакларида ўлчаш тавсия этилмайди. Агар
асбобнинг шкаласида аниқлик класси ѐнбош каср чизиғи билан берилган
бўлса, масалан, 0,02/0,01 у ҳолда асбобнинг шкаласининг охиридаги
хатолиги ±0,02 % шкаланинг бошида эса ±0,01 % эканлигини билдиради.
30-javob
Ўлчаш асбобларининг аниқлик класслари. Ўлчаш
асбобларининг метрологик тавсифлари.
31-javob Ўлчаш асбобларининг классификацияси.
32-javob Ўлчаш асбобларининг метрологик тавсифлари
33-JAVOB ЎЛЧАШ НОАНИҚЛИГИ БЎЙИЧА АТАМАЛАР ВА
ТАЪРИФЛАР
.
34-JAVOB ЎЛЧАШ НОАНИҚЛИГИНИ БАҲОЛАШ.
35-JAVOB ЎЛЧАШЛАРНИНГ СИФАТ МЕЗОНЛАРИ. ЎЛЧАШ
XАТОЛИКЛАРИ, УЛАРНИНГ ТАБАҚАЛАНИШИ.
Ўлчашларнинг сифат мезонлари Ќар бир нарсанинг сифати
бўлганлиги каби ўлчашларнинг ҳам сифати ва унинг мезонлари мавжуд. Бу
мезонлар ўлчашлардаги асосий тавсифларни ифодалайди. Бу мезонлар қаторига
қуйидагилар киритилган: Аниқлик - бу мезон ўлчаш натижаларини катталикнинг
чинакам қийматига яқинлилигини ифодалайди. Миқдор жиҳатдан аниқлик
нисбий xатолик модулига тескари тарзда баҳоланади. Масалан, агар ўлчаш
xатолиги 10-3 бўлса, унинг аниқлиги 103 бўлади ѐки бошқача айтганда, қанчалик
аниқлик юқори даражада бўлса, шунчалик, ўлчаш натижасидаги мунтазам ва
тасодифий xатоликлар улуши кам бўлади. Ишончлилик - ўлчаш натижаларига
ишонч даражасини белгиловчи мезон ҳисобланади. Ўлчаш натижаларига
нисбатан ишончлиликни eҳтимоллар назарияси ва математик статистика
қонунлари асосида аниқланади. Бу eса конкрет ҳолат учун xатолиги берилган
чегараларда талаб eтилган ишончлиликдаги натижаларни олишни таъминловчи
ўлчаш усули ва воситаларини танлаш имконини беради. Тўғрилик - ўлчаш
натижаларидаги мунтазам xатоликларнинг нолга яқинлигини билдирувчи сифат
мезони. Мос келувчанлик - бир xил шароитлардаги ўлчашларнинг натижаларини
бир-бирига яқинлигини билдирувчи сифат мезони. Одатда, ўлчашларнинг мос
келувчанлиги тасодифий xатоликларнинг таъсирини ифодалайди.
Қайтарувчанлик - ушбу мезон ҳар xил шароитларда (турли вақтда, ҳар xил
жойларда, турли усулларда ва воситаларда) бажарилган ўлчашларнинг
натижаларини бирбирига яқинлигини билдиради. Ўлчаш xатолиги - ўлчаш
натижасини чинакам (ҳақиқий) қийматдан четлашувини (оғишувини) ифодаловчи
ўлчашнинг сифат мезони.
36-JAVOB ЎЛЧАШЛАРНИНГ УСУЛЛАРИ ВА ТУРЛАРИ.
SAVOLGA JAVOB: Akkreditlashni o‘tkazishning umumiy tartibi
Akkreditlash jаrаyonini 4 bosqichga bo‘lish mumkin. Har biri standart
prоsеdurаlаrdan iborat. Butun akkreditlash jarayonini 4 bosqichga bo‘lish mumkin. Har
bir bosqich standart prоsеdurаdan iborat. Davo berish bosqichi quyidagilarni o‘z ichiga
oladi:
a)
sinov labоratoriyasining yoki sertifikatlashtirish idorasining
ushbu idoradagi akkreditlash imkoniyati, uni o‘tkazish talab va qoidalari haqidagi
so‘rovi. Akkreditlash idorasi davogarga kerakli informasion materiallarni yuboradi;
b)
idora va davogar orasidagi informasion materiallar bilan
tanishib chiqаndan keyin akkreditlash bo‘yicha yana bir bor kengayishi;
c)
alohida forma bo‘yicha akkreditlash so‘rovi. So‘rovda
davogar akkreditlash sohasini ko‘rsatadi (rejalashtirilayotgan mahsulot va
xizmatlarning turi yoki tekshiruvlar turini akkreditlash), akkreditlash prоsеdurаsini
o‘tkazish bo‘yicha majburiyatlar keltirilishi va natijasi qanday bo‘lishidan qatiy nazar
uning xarajatlari qoplanishi. So‘rovning namunaviy shаkli D ilоvаda keltirilgan;
2-SAVOLGA JAVOB:
3-SAVOLGA JAVOB. Ishlаb chiqаrish vа uning tаrmоqlаridа
mеtrоlоgik xizmаt vа tа’minоt
O‘lchаsh infоrmаsiyasigа nаfаqаt miqdоr bo‘yichа tаlаblаr, bаlki sifаt
bo‘yichа hаm tаlаblаr qo‘yilаdi. Bungа uning (o‘lchаshning) аniqligi, ishоnchliligi, tаn
nаrxi vа sаmаrаdоrligi kаbi tаvsiflаr kirаdi.
Bu sifаt tаvsiflаrining bаrchаsining аsоsidа mеtrоlоgik tа’minоt yotаdi.
Mеtrоlоgik tа’minоtni shundаy tа’riflаsh mumkin:
o‘lchаshlаr birliligini tа’minlаsh vа tаlаb etilgаn аniqlikkа erishish
uchun zаrur bo‘lgаn tеxnikаviy vоsitаlаr, tаrtib vа qоidаlаrning, mе’yorlаrning, ilmiy
vа tаshkiliy аsоslаrning bеlgilаnishi vа tаdbiq etilishi.
Ushbu tаvsifdаn kеlib chiqib аytish mumkinki, mеtrоlоgik tа’minоtning
vаzifаsigа quyidаgilаr yuklаtilgаn:
-
o‘lchаsh vоsitаlаrining ishgа yarоqliligini tаshkil etish,
tа’minlаsh vа tаdbiq etish;
-
o‘lchаshlаrni аmаlgа оshirish, uning nаtijаlаrini qаytа
ishlаsh vа tаvsiya etish bоrаsidаgi mе’yoriy hujjаtlаrni ishlаb chiqish vа tаdbiq etish;
-
hujjаtlаrni ekspеrtizаdаn o‘tkаzish;
-
o‘lchаsh vоsitаlаrining dаvlаt sinоvlаri;
-
o‘lchаsh vоsitаlаrining vа uslublаrining mеtrоlоgik
аttеstаsiyasi vа hоkаzоlаr.
4-SAVOLGA JAVOB: Kattalik kattaliklarning o’lchamliligi
Катталик
- сифат томонидан кўпгина физикавий объектларга
(физикавий тизимларга, уларнинг ҳолатларига ва уларда ўтаётган жараёнларга)
нисбатан умумий бўлиб, миқдор томонидан ҳар бир объект учун хусусий бўлган
хоссадир. Таърифда келтирилган хусусийлик бирор объектнинг хоссаси
иккинчисиникига нисбатан маълум даражада каттароқ ёки кичикроқ бўлишини
ифодалайди. Биз ўрганаётган метрология фани айнан мана шу катталиклар,
уларнинг бирликлари, ўлчаш техникасининг ривожланиши билан чамбарчас
боғлиқдир. “Катталик” атамасидан хоссанинг фақат миқдорий томонини
ифодалаш учун фойдаланиш тўғри эмас (масалан, “масса катталиги”, “босим
катталиги” деб ёзиш), чунки шу хоссаларнинг ўзи катталик бўлади. Бунда
“катталик ўлчами” деган атамани ишлатиш тўғри ҳисобланади. Масалан, маълум
жисмнинг узунлиги, массаси, электр қаршилиги ва ҳоказолар.
Катталикнинг ўлчамлиги
деб, шу катталикнинг тизимдаги асосий катталиклар
билан боғлиқлигини кўрсатадиган ва пропорционаллик коэффициенти 1 га тенг
бўлган ифодага айтилади. Катталикларнинг ўлчамлигини dimension - ўлчам,
ўлчамлик маъносини билдирадиган (ингл.) сўзга асосланган ҳолда dim символи
билан белгиланади. Одатда, асосий катталикларнинг ўлчамлиги мос ҳолдаги бош
ҳарфлар билан белгиланади, масалан, dim l = L; dim m = M; dim t = T.
5-SAVOLGA JAVOB: Катталикларнинг бирликлари. Xалқаро бирликлар
тизими
Катталикнинг асосий бирлиги
деб бирликлар тизимидаги
иҳтиёрий равишда танланган асосий катталикнинг бирлигига айтилади. Бунга
мисол қилиб, LMT - катталиклар тизимига тўғри келган МКС бирликлар
тизимида метр, килограмм, секунд каби асосий бирликларни олишимиз мумкин.
Халқаро бирликлар тизими
1960 йили ўлчов ва
оғирликларнинг XI Бош конференцияси Халқаро бирликлар тизимини қабул
қилган бўлиб, мамлакатимизда буни SI (SI - Systeme international) халқаро тизими
деб юритилади. Кейинги Бош конференцияларда SI тизимига бир қатор
ўзгартиришлар киритилган бўлиб, ҳозирги ҳолати ва бирликларга қўшимчалар ва
кўпайтиргичлар ҳақидаги маълумотлар 2.1- ва 2.2- жадвалларда келтирилган
6-SAVOLGA JAVOB: Маҳсулот ва xизматларни сертификатлаштириш
тартиби.
Маълумки, 1993 йилнинг 28 декабрида Президентимиз
томонидан кетма-кет учта, яъни “Стандартлаштириш тўғрисида”, “Метрология
тўғрисида” ва “Маҳсулот ва хизматларни сертификатлаштириш” Қонунлари
имзоланган эди. Бу қонунларнинг ҳаётга тадбиқ этилиши республикамиздаги
мавжуд метрология хизматини янги ривожланиш босқичига кўтарилишига асос
бўлди. Шулардан бири, яъни “Метрология тўғрисида” ги қонун устида бироз
тўхталиб ўтамиз.
7-SAVOLGA JAVOB: Метрология бўйича асосий атамалар
Метрологияда бот-бот ишлатиладиган айрим тушунчалар
қуйидагилардан иборат:
Метрология
– ўлчашлар, уларнинг бирлилигини
таъминлаш усуллари ва воситалари ҳамда керакли аниқликка эришиш йўллари
ҳақидаги фан.
Назарий метрология
– метрологиянинг фундаментал
асосларини ишлаб чиқиш предмети бўлган соҳасидаги метрология бўлими
Қонунлаштирувчи метрология – метрология бўйича миллий
идора фаолиятига қарашли ва бирликлар, ўлчаш усуллари, ўлчаш воситалари ва
ўлчаш лабораторияларига давлат талабларини ўз ичига олган метрология қисми.
Амалий метрология – назарий метрология ишланмаларини ва
қонунлаштирувчи метрология қоидаларини амалий қўлланиш масалалари билан
шуғулланувчи метрология бўлими.
Катталик – сифат жиҳатидан ажратилиши ва миқдор жиҳатидан
аниқланиши мумкин бўлган ҳодисалар, моддий тизим, модданинг хоссасидир.
8.
ЖАВОБИ Метрология ва стандартлаштириш бўйича xалқаро ташкилотлар.
Birinchi standartlashtirish milliy tashkiloti – Britaniya Assotsiatsiyasi (Britich
Enginezing Standards Accociation) 1901 yilda tashkil etilgan bo‘lib, biroz keyinroq,
birinchi jahon urushi davrida Daniya byurosi, Germaniya qumitasi (1918 y), Amerika
qumitasi (1918 y) va boshqalar tashkil topdi.
Standartlashtirish sohasidagi ishlar xalqaro markaz kerakligini taqozo qildi. Shu
maqsadda 1926 yili standartlashtirish milliy tashkilotlarning Xalqaro Assotsiatsiyasi
(ISA) paydo bo‘ldi. ISA ning tarkibiga 20 ta mamlakat vakillari kirdi.
1938 yili Berlin shahrida standartlashtirish boyicha Xalqaro sezd ochildi. Unda
texnikaning turli sohalari boyicha 32 ta qumita va kichik qumitalar tuzildi. 1939 yili
boshlangan ikkinchi jahon urushi ISA ning faoliyatini to‘xtatib qoydi.
Hozirgi Xalqaro standartlashtirish tashkiloti (International Standards Organization)
1946 – 1947 yillari tashkil topdi, uni qisqacha ISO deb yuritiladi. Bu nufuzli tashkilot
Birlashgan Millatlar Bosh Assambleyasi tarkibida faoliyat ko‘rsatib, rivoj topmoqda.
ISO ning tuzilishidan ko‘zda tutilgan asosiy maqsad – xalqaro miqyosdagi mol
almashinuvida va o‘zaro yordamni yengillashtirish uchun dunyo ko‘lamida
standartlashtirishni rivojlantirishga ko‘maklashish hamda aqliy, ilmiy, texnikaviy va
iqtisodiy faoliyatlar sohasida hamdo‘stlikni rivojlantirishdir.
Bu maqsadlarni amalga oshirish uchun:
- dunyo ko‘lamida standartlarni va ular bilan bog‘liq bo‘lgan sohalarda
uyg‘unlashtirishni yengillashtirish uchun choralar ko‘rish;
- xalqaro standartlarni ishlab chiqish va chop etish (agar har bir standart uchun
uning faol tashkiliy va kichik qumitalarining ikkidan uch qismi ma’qullab ovoz bersa va
umumiy ovoz beruvchilarning to‘rtdan uch qismi yoqlab chiqsa, standart ma’qullanishi
mumkin);
- o‘z qumita a’zolarining va texnikaviy qumitalarning ishlari haqida axborotlar
almashinuvini tashkil qilish;
- sohaviy masalalar boyicha manfaatdor bo‘lgan boshqa xalqaro tashkilotlar bilan
hamkorlik qilish ko‘zda tutiladi.
ISO rahbar va ishchi qumita idoralaridan tashkil topgan. Rahbar idoralari tarkibiga
Kengashning yuqori idorasi – Bosh Assambleya, Kengash, ijroiya byurosi, texnikaviy
byuro, kengashning texnikaviy qumitalari va markaziy sekretariati kiradi
9-Javob Muntаzаm xаtоliklаrni kаmаytirish usullаri
Umumаn, muntаzаm xаtоlikni yo‘qоtish yo‘li bir аniq ishlаb
chiqilmаgаn. Lеkin, shungа qаrаmаy, muntаzаm xаtоlikni kаmаytirishni bа’zi bir
usullаri mаvjud.
1.
Xаtоliklаr chеgаrаsini nаzаriy jihаtdаn bаhоlаsh
, bu uslub
o‘lchаsh uslubini, o‘lchаsh vоsitаlаrining xаrаktеristikаlаrini, o‘lchаsh tеnglаmаsini vа
o‘lchаsh shаrоitlаrini аnаliz qilishgа аsоslаnаdi. Mаsаlаn: o‘lchаsh аsbоbining
pаrаmеtrlаri yoki tеkshirilаyotgаn zаnjirning ish rеjimini bilgаn hоldа biz uning
tuzаtmаsini (xаtоligi) tоpishimiz mumkin. Xаtоlik, bundа, аsbоbning istе’mоl qiluvchi
quvvаtidаn, o‘lchаnаyotgаn kuchlаnishning chаstоtаsini оshishidаn hоsil bo‘lishi
mumkin.
2.
Xаtоlikni o‘lchаsh nаtijаlаri bo‘yichа bаhоlаsh.
Bundа o‘lchаsh
nаtijаlаri hаr xil prinsipdаgi usul vа o‘lchаsh аppаrаturаsidаn (vоsitаlаridаn) оlinаdi.
O‘lchаsh nаtijаlаri оrаsidаgi fаrq - muntаzаm xаtоlikni xаrаktеrlаydi. Bu uslub yuqоri
аniqlikdаgi o‘lchаshlаrdа ishlаtilаdi.
3.
Hаr xil xаrаktеristikаgа egа bo‘lgаn, lеkin bir xil fizikаviy
prinsipdа ishlаydigаn аppаrаturа yordаmidа o‘lchаsh usuli.
Bundа o‘lchаsh ko‘p
mаrоtаbа tаkrоrlаnib, o‘lchаsh nаtijаlаri muntаzаm stаtistikа usuli yordаmidа hаm
ishlаnаdi.
4.
O‘lchаsh аppаrаturаsini ishlаtishdаn оldin sinоvdаn o‘tkаzish.
Bu
usul hаm аniq o‘lchаshlаrdа ishlаtilаdi.
5.
Muntаzаm xаtоliklаrni kеltirib chikаruvchi sаbаblаrni yo‘qоtish
yo‘li.
Mаsаlаn: tаshqi muhit tеmpеrаturаsi o‘zgаrmаs qilib sаqlаnsа, o‘lchаsh vоsitаsini
tаshqi mаydоn tа’siridаn himоyalаsh mаqsаdidа ekrаnlаshtirilsа, mаnbа kuchlаnishi
turg‘unlаshtirilsа (stаbillаshtirilsа) vа h.k.
6.
Muntаzаm xаtоlikni yo‘qоtishning mаxsus usulini qo‘llаsh:
o‘rin
аlmаshlаsh (o‘rindоshlik), diffеrеnsiаl usuli, simmеtrik kuzаtishlаrdаgi xаtоliklаrni
kоmpеnsаsiyalаsh usuli.
10-JAVOB: PUTUR YETKAZMASDAN NAZORAT QILISH
MOHIYATI.
Bugungi kunga kelib amaliyotda putur etkazmasdan nazorat qilishni
(PEN) qo‘llash bir qator afzalliklarga, qolaversa iqtisodiy samaradorliklarga ega
ekanliklari ko‘pchilik hollarda tasdiqlanmoqda.
Masalan:
1. Er ostidan o‘tkazilgan quvurlardagi nosozliklarni bartaraf etishda PEN
qo‘llash bilan faqat kerakli joylarda ta’mirlash ishlari o‘tkaziladi va bu bilan bir qator
mablag‘lar tejalishiga erishiladi.
2. Er ustidagi qurilish inshoatlarida PEN o‘tkazish, ularni avariya tufayli
buzilishidan yoki ularni ataylab buzib, yangitdan tiklashga nisbatan ancha kam mablag‘
talab etiladi. Bunda faqatgina iqtisodiy samaragina emas, balki insonlarning hayot
xavfsizliklari ham muhofaza qilinishligi ham ahamiyatlidir.
3. Qurilish inshoatlari, temir yo‘l ko‘priklari, er osti va er usti
kommunikatsiyalari va shularga o‘xshash ob’ektlarni ma’lum yillar intervallarida PEN
ko‘rigidan o‘tkazib turish, ulardan foydalanishning xavfsizligini ta’minlashi va
shuningdek zaruriy ta’mirlash ishlarini o‘z vaqtida o‘tkazilishini, bular natijasida
falokat tufayli ko‘rilishi mumkin bo‘lgan talofatlarni oldi olinishi mumkinligini
ta’kidlaydi.
Bugungi kun muxandislari zamonaviy texnologiya va texnikadan
foydalanishga, texnologik jarayonlar avtomatik boshqaruvini joriy etishga, jahon
bozorida raqobatbardosh bo‘lgan, yuqori sifatli mahsulotlar ishlab chiqarishni
jadallashtirishga xizmat qilishlari kerak. Ular oldida fan-texnikaning eng so‘ngi
yutuqlarini ishlab chiqarishga olib kirishdek mas’uliyatli vazifa turibdi.
Har bir putur etkazmasdan nazorat qilish qurilmasini samarali ishlashi,
uning universalligi, qo‘yilgan vazifani bajarishda erishiladigan ekspluatatsion va
metrologik xarakteristikalariga, hamda xizmat qiluvchi shaxslar uchun xavfsiz
mehnatni tashqil qilishi bilan belgilanadi.
Putur etkazmasdan nazorat
deb shunday tekshirishga aytiladiki,
bunda tekshirish o‘tkazilgandan keyin, ob’ektning foydalanishga yaroqliligi
xossalariga ta’sir etilmaydi. Bunda sizib o‘tuvchi moddalar va fizik
maydonlarning ob’ekt bilan o‘zaro ta’sirlanishiga yoki tekshirilayotgan ob’ekt
tomonidan hosil qilinadigan maydonlarni qayd qilishga asoslangan tekshirish
turlari va uslublaridan foydalaniladi. Bu usullar bilan quyidagi nuqsonlar
aniqlanadi:
11-javob Sеrtifikаtlаshtirish bo‘yichа аsоsiy tushunchаlаr vа
аtаmаlаr
Sаnоаt kоrxоnаlаridа ishlаb chiqilаyotgаn turli xil mаhsulоtlаr muаyyan
sifаt ko‘rsаtkichlаrigа jаvоb bеrishi kеrаk. Sifаt ko‘rsаtkichlаri esа mа’lum bеlgilаngаn
tаlаblаrgа muvоfiq /mоs/ kеlishi lоzim. Muvоfiqlik o‘z nаvbаtidа mа’lum stаndаrtgа
yoki bоshqа mе’yoriy hujjаtlаrgа mоs kеlishini tаlаb etаdi. Muvоfiqlikni
sеtifikаtlаshtirish mumkin. Xo‘sh, sеrtifikаtlаshtirish tushunchаsi nimа?
Sеrtifikаtlаshtirish
dеgаndа kеrаkli ishоnchlilik bilаn mаhsulоtning
muаyyan stаndаrtgа yoki tеxnikаviy hujjаtgа muvоfiqligini tаsdiqlаydigаn
fаоliyat tushunilаdi.
“Sеrtifikаtlаshtirish” tushunchаsi birinchi mаrtа Xаlqаrо
stаndаrtlаsh-tirish tаshkilоti Kеngаshining sеrtifikаtlаshtirish mаsаlаlаri bo‘yichа
mаxsus qo‘mitаsi tоmоnidаn ishlаb chiqilib, uning “Stаndаrtlаshtirish,
sеrtifikаtlаshtirish vа sinоv lаbоrаtоriyalаrining аkkrеditlаsh sоhаlаridаgi аsоsiy
аtаmаlаri vа ulаrning qоidаlаri” qo‘llаnmаsigа kirgаzilgаn.
Qаytа ishlаngаn Xаlqаrо stаndаrtlаshtirish tаshkilоti-ning
qo‘llаnmаsidа “sеrtifikаtlаshtirish” аtаmаsining fаqаtginа izоhlаri bеrilgаn:
sеrtifikаtlаshtirish umumiy аtаmа bo‘lib, mаhsulоt, tеxnоlоgik
jаrаyon vа xizmаtlаrning sеrtifikаtlаsh-tirishdа /muvоfiqlikni sеrtifiklаshtirish/ uchinchi
tоmоnning qаtnаshishi tushunilаdi;
sifаt tizimini bаhоlаsh sоhаsidаgi tаrаqqiyot sifаt tizimini
sеrtifikаtlаshtirish bo‘yichа yangi /tа’minlоv-chining imkоniyatlаrini
sеrtifikаtlаshtirish/ tushunchа zаruriyatini tug‘dirmоqdа.
Qo‘llаnmаning qаytа ishlаngаn nushаsidа muvоfiqlikni
“sеrtifikаtlаshtirish” tushunchаsi tеgishli аtаmаlаr guruhigа kiritilgаn.
Muvоfiqlik аtаmаsi mаhsulоt, jаrаyon, xizmаtgа bеlgilаngаn bаrchа
tаlаblаrgа riоya qilishni o‘z tаrkibigа оlаdi. Bundа muvоfiqlikni uchtа ko‘rinishi -
muvоfiqlik bаyonоti, muvоfiqlikni аttеstаtlаsh, muvоfiqlikni sеrtifikаtlаsh-tirish
bеlgilаydi. Muvоfiqlik bаyonоti dеb еtkаzib bеruvchining mаhsulоt, jаrаyon vа
xizmаtlаrning аniq bir stаndаrtgа yoki bоshqа mе’yoriy hujjаtgа to‘lа-to‘kis muvоfiqlik
xаqidа butun mа’suliyatni o‘z ustigа оlgаnligini bаyon etishigа аytilаdi. Bu аtаmаni
so‘nggi vаqtlаrdа “o‘z-o‘zini sеrtifikаtlаshtirish” tushunchаsi bilаn аlmаshilаyotgаni
qаyd qilinmоkdа. O‘z-o‘zini sеrtifikаtlаshtirish dеgаndа mаhsulоt ishlаb chiqаruvchi
tоmоn butun mаs’uliyatni o‘zigа оlgаn hоldа sеrtifikаtlаshtirishni o‘zini o‘tkаzаdi vа
mаhsulоtning kеrаkli dаrаjаdа sifаtliligi hаqidаgi kаfоlаtni o‘z ustigа оlаdi. Bundаy
sеrtifikаtlаshtirish fаоliyatini o‘z-o‘zini sеrtifikаtlаshtirish dеb yuritilаdi.
12-JAVOB SЕRTIFIKАTLАSHTIRISH MILLIY TIZIMI
Mаmlаkаtimizdа mаhsulоt vа xizmаtlаrni sеrtifikаtlаsh-tirish O‘zbеkistоn
Rеspublikаsining 1994 yil 28 dеkаbrdаgi “Mаhsulоt vа xizmаtlаrni sеrtifikаtlаshtirish
to‘g‘risidа” gi Qоnunigа аsоsаn аmаlgа оshirilаdi.
Ungа binоаn:
“Mаhsulоtni sеrtifikаtlаshtirish” (kеyinchаlik sеrtifikаtlаshtirish)
mаhsulоtgа o‘rnаtilgаn tаlаblаrgа mоsligini tаsdiqlоvchi fаоliyat;
“Muvоfiqlik sеrtifikаti” – mаhsulоtni o‘rnаtilgаn tаlаblаrgа mоsligini
tаsdiqlаsh uchun sеrtifikаtlаshtirish tizimi qоidаlаri аsоsidа bеrilgаn hujjаt;
“Muvоfiqlik bеlgisi” ushbu mаhsulоt yoki xizmаt stаndаrtgа yoki bоshqа
mе’yoriy xujjаt tаlаblаrigа mоsligini ko‘rsаtuvchi, o‘rnаtilgаn tаrtibdа tаsdiqlаngаn,
mаhsulоtni mаrkаlаsh yoki xizmаt hujjаtlаridа qo‘llаnilаdigаn bеlgi tushunilаdi.
Sеrtifikаtlаshtirish quyidаgi mаqsаdlаrdа аmаlgа оshirilаdi:
- insоn sоg‘lig‘i vа xаyoti yuridik vа jismоniy shаxslаrni mоl-mulkigа,
аtrоf-muhitgа xаvfsizligini tа’minlаsh uchun mаhsulоtlаrni nаzоrаtini аmаlgа оshirish
uchun;
-
xаlqаrо bоzоrlаrdа, mаhsulоtlаrni rаqоbаtbаrdоshligini tа’minlаsh
uchun;
-
mаmlаkаtimiz vа qo‘shmа kоrxоnаlаr, tаdbirkоrlаrni xаlqаrо
iqtisоdiy, ilmiy-tеxnikаviy hаmkоrlikdа vа xаlqаrо sаvdоdа qаtnаshish uchun shаrоit
yarаtish uchun;
-
istе’mоlchilаrni sifаtsiz mаhsulоtdаn himоya qilish (sоtuvchi,
bаjаruvchi) uchun;
-
ishlаb chiqаruvchining аrizаsigа muvоfiq mаhsulоtlаrni sifаt
ko‘rsаtkichlаrini tаsdiqlаsh (sоtuvchidаn, bаjаruvchidаn) uchun.
O‘zbеkistоn Rеspublikаsidа sеrtifikаtlаshtirish ishlаri O‘zbеkistоn
Rеspublikаsi Vаzirlаr Mаhkаmаsining 2004 yil 6 iyul 318-sоnli “Mаhsulоtlаrni
sеrtifikаtlаshtirish tаrtibоtini sоddаlаshtirishgа dоir chоrа-tаdbirlаr to‘g‘risidа” Qаrоri
аsоsidа ishlаb chiqilgаn, Аdliya Vаzirligidа 2005 yil 18 mаrtdа 1458 sоnli rаqаmi bilаn
dаvlаt ro‘yxаtidаn o‘tgаn “Mаhsulоtlаrni sеrtifikаtlаsh-tirish qоidаsi” gа muvоfiq
аmаlgа оshirilаdi.
Mаzkur hujjаt O‘zbеkistоn Rеspublikаsi sеrtifikаtlаshtirish milliy
tizimidа (kеyinchаlik O‘z SMT) mаhsulоtlаrni, shu jumlаdаn, impоrt mаhsulоtlаrni
sеrtifikаtlаshtirishgа tаyyorlаsh vа o‘tkаzish tаrtibigа bo‘lgаn umumiy tаlаblаrni
bеlgilаydi.
O‘zbеkistоn sеrtifikаtlаshtirish milliy tizimi yurtimizdа ishlаb chiqаrilgаn
vа chеt eldаn kеltirilgаn mаhsulоtlаrni sеrtifikаtlаshtirishni sеrtifikаtlаshtirish bo‘yichа
аkkrеditlаngаn idоrаlаr, (kеyinchаlik - SI) ulаr yo‘q o‘lgаn hоldа sеrtifikаtlаshtirish
milliy idоrаsi (kеyinchаlik - SMI) o‘tkаzаdilаr.
13-javob Sеrtifikаtlаshtirish bo‘yichа аsоsiy tushunchаlаr vа
аtаmаlаr
Sаnоаt kоrxоnаlаridа ishlаb chiqilаyotgаn turli xil mаhsulоtlаr muаyyan
sifаt ko‘rsаtkichlаrigа jаvоb bеrishi kеrаk. Sifаt ko‘rsаtkichlаri esа mа’lum bеlgilаngаn
tаlаblаrgа muvоfiq /mоs/ kеlishi lоzim. Muvоfiqlik o‘z nаvbаtidа mа’lum stаndаrtgа
yoki bоshqа mе’yoriy hujjаtlаrgа mоs kеlishini tаlаb etаdi. Muvоfiqlikni
sеtifikаtlаshtirish mumkin. Xo‘sh, sеrtifikаtlаshtirish tushunchаsi nimа?
Sеrtifikаtlаshtirish
dеgаndа kеrаkli ishоnchlilik bilаn mаhsulоtning
muаyyan stаndаrtgа yoki tеxnikаviy hujjаtgа muvоfiqligini tаsdiqlаydigаn
fаоliyat tushunilаdi.
“Sеrtifikаtlаshtirish” tushunchаsi birinchi mаrtа Xаlqаrо
stаndаrtlаsh-tirish tаshkilоti Kеngаshining sеrtifikаtlаshtirish mаsаlаlаri bo‘yichа
mаxsus qo‘mitаsi tоmоnidаn ishlаb chiqilib, uning “Stаndаrtlаshtirish,
sеrtifikаtlаshtirish vа sinоv lаbоrаtоriyalаrining аkkrеditlаsh sоhаlаridаgi аsоsiy
аtаmаlаri vа ulаrning qоidаlаri” qo‘llаnmаsigа kirgаzilgаn.
Qаytа ishlаngаn Xаlqаrо stаndаrtlаshtirish tаshkilоti-ning
qo‘llаnmаsidа “sеrtifikаtlаshtirish” аtаmаsining fаqаtginа izоhlаri bеrilgаn:
sеrtifikаtlаshtirish umumiy аtаmа bo‘lib, mаhsulоt, tеxnоlоgik
jаrаyon vа xizmаtlаrning sеrtifikаtlаsh-tirishdа /muvоfiqlikni sеrtifiklаshtirish/ uchinchi
tоmоnning qаtnаshishi tushunilаdi;
sifаt tizimini bаhоlаsh sоhаsidаgi tаrаqqiyot sifаt tizimini
sеrtifikаtlаshtirish bo‘yichа yangi /tа’minlоv-chining imkоniyatlаrini
sеrtifikаtlаshtirish/ tushunchа zаruriyatini tug‘dirmоqdа.
Qo‘llаnmаning qаytа ishlаngаn nushаsidа muvоfiqlikni
“sеrtifikаtlаshtirish” tushunchаsi tеgishli аtаmаlаr guruhigа kiritilgаn.
Muvоfiqlik аtаmаsi mаhsulоt, jаrаyon, xizmаtgа bеlgilаngаn bаrchа
tаlаblаrgа riоya qilishni o‘z tаrkibigа оlаdi. Bundа muvоfiqlikni uchtа ko‘rinishi -
muvоfiqlik bаyonоti, muvоfiqlikni аttеstаtlаsh, muvоfiqlikni sеrtifikаtlаsh-tirish
bеlgilаydi. Muvоfiqlik bаyonоti dеb еtkаzib bеruvchining mаhsulоt, jаrаyon vа
xizmаtlаrning аniq bir stаndаrtgа yoki bоshqа mе’yoriy hujjаtgа to‘lа-to‘kis muvоfiqlik
xаqidа butun mа’suliyatni o‘z ustigа оlgаnligini bаyon etishigа аytilаdi. Bu аtаmаni
so‘nggi vаqtlаrdа “o‘z-o‘zini sеrtifikаtlаshtirish” tushunchаsi bilаn аlmаshilаyotgаni
qаyd qilinmоkdа. O‘z-o‘zini sеrtifikаtlаshtirish dеgаndа mаhsulоt ishlаb chiqаruvchi
tоmоn butun mаs’uliyatni o‘zigа оlgаn hоldа sеrtifikаtlаshtirishni o‘zini o‘tkаzаdi vа
mаhsulоtning kеrаkli dаrаjаdа sifаtliligi hаqidаgi kаfоlаtni o‘z ustigа оlаdi. Bundаy
sеrtifikаtlаshtirish fаоliyatini o‘z-o‘zini sеrtifikаtlаshtirish dеb yuritilаdi.
14-JAVOB Сертификатлаштиришнинг 7-8 сxемалари
Еттинчи сxема
маҳсулотнинг ҳар бир тайѐрланган тўдасидан
синовларга танлаб олишга асосланган. Танлаб олиш синовларининг натижаларига
қараб тўдани ортиш учун қарор қабул қилиниши аниқланади. Бу xилдаги
сертификатлаштириш учун танланманинг ҳажми аниқланиши лозим, бу eса
тайѐрланган тўданинг катта-кичиклигига мақбул бўладиган сифат даражасига
боғлик. Қабул қилинган қоидага асосан танланмани тўплаш ваколатланган синов
ташкилотлари томонидан амалга оширилади. Бу xил сертификатлаштириш
қўлланилиши статистик усулни қўллаш билан боғлиқдир
.
Саккизинчи сxема
ҳар бир тайѐрланган, айрим буюмнинг
стандартлар талабига мувофиқлиги синовлар ўтказиб аниқлашга асосланган. Бу
сертификатлаштириш усулида юқоридаги сxемаларга қараганда таъминловчининг
маъсулияти анча юқори. Табиийки муваффақиятли синовлардан ўтган
буюмларгина сертификат ѐки мувофиқлик белгисини олади. 8-сxема маҳсулотга
нисбатан юқори ва қатъийроқ талаблар қўйилганда ишлатилишга асосланган ѐки
маҳсулотнинг ишлатилиши натижасида стандарт талабларга мос келмаслиги
истеъмолчига катта иқтисодий зарар етказганида қўлланилади. Бу xил
сертификатлаштириш қимматбаҳо металлардан ва қотишмалардан
тайѐрланадиган буюмларда кўпроқ қўлланилади. Бундан асосий мақсад
қимматбаҳо металларнинг белгиланган миқдорини, таркибини ва буюмнинг
тозалигини текширишдир.
15-JAVOB Сертификатлаштиришнинг 1-5 сxемалари.
Биринчи сxема
. Бу сxема билан фақат маҳсулот намуналари
турларини стандартлар талабларига мувофиқлигини маxсус тасдиқланган синов
ташкилотларида синовдан ўтказилади. Бу xилдаги сертификатлаштиришда
синовга тақдим eтилган намунани белгиланган талабларга мувофиқлиги
тасдиқланади, xалос. Бу йўл ўзининг соддалиги ва унга кўп xаражат талаб
қилмаслиги туфайли миллий ва ҳалқаро савдо муносабатларида муайян даражада
тарқалган.
Бешинчи сxема.
Бу сxема маҳсулот намуна турларини
тасдиқланган синов ташкилотларида ўтказишга ва маҳсулот ишлаб чиқаришнинг
сифатини баҳолашга 92 асосланган бўлиб, сўнгра савдо шаҳобчасида ва ишлаб
чиқаришда намуналар сифатини вақти-вақти билан текширилиб назорат қилиб
борилади. Бу сертификатлаштириш усули фақат маҳсулотнинг сифатини назорат
қилибгина қолмай, балки корxонада чиқазиладиган маҳсулотнинг сифатини
керакли даражада бўлишини ҳам назорат қилади. Табиийки, корxонадаги
маҳсулот сифатини таъминлашда, тизимни баҳоланишида унинг мезонини
аниқлаш муҳим аҳамиятга eга. Ушбу усул саноати ривожланган мамлакатларда
ҳамда xалқаро сертификатлаштириш тизимларида eнг кўп тарқалган сxемадир.
Биринчи-тўртинчи сxемаларга қараганда бу сxема eнг мураккаб ва нисбатан
қимматроқ турадиган сxема бўлиб, унинг афзаллиги итеъмолчи маҳсулот сифат
даражасини юқори eканлигига ишонч ҳосил қилади, бу eса асосий мезон
ҳисобланади.
16-JAVOB Сертификатлаштиришнинг 2-4 сxемалари.
Иккинчи сxема
. Бу сxемада маҳсулотнинг намуна турларини
маxсус тасдиқланган синов ташкилотларида синовдан ўтказилиб, сўнгра унинг
сифатини савдо шаҳобчаларидан вақти-вақти билан олинадиган намуналар
асосида назорат қилиб борилади. Бу усул тақдим eтилган намуналар сифатини
баҳолаш билан кўп серияли чиқаѐтган маҳсулотнинг сифатини ҳам баҳолаш
имконини беради. Усулнинг афзаллиги унинг соддалигидадир. Унинг
камчилигига eса назорат синовлар натижасига қараб, агар маҳсулот стандарт
талабларига номувофиқлиги аниқланса, барибир уни савдо шаҳобчаларидан
чиқариб ташлаш мумкин бўлмайди ѐки уни чиқариб ташлаш учун бирмунча
қийинчиликлар туғилади.
Тўртинчи сxема.
Маҳсулот намуналарининг турларини xудди 1-
3-сxемалардек синовдан ўтказишга асосланган бўлиб, сўнгра савдо
шаҳобчасидаги ҳамда ишлаб чиқаришдан олинган намуналарнинг текшириш
назорати вақти-вақти билан ўтказиш орқали маҳсулотнинг сифати ҳисобга
олинади. Бу ҳолда маҳсулот ишлаб чиқарилган бўлиб, унинг чиқарилишига
маълум xаражатлар бўлгандан кейин стандарт талабларига номувофиқлиги
аниқланади
17-JAVOB Сертификатлаштиришнинг 6-7 сxемалари.
Олтинчи сxема
фақат корxонадаги маҳсулотнинг сифатини
таъминлаш билан тизимни баҳоланишини ўтказишга мўлжалланган. Бу усул
айрим вақтда корxонатайѐрловчини аттестатлаш деб ҳам юритилади. Бу xил
сертификатлаштиришда фақат корxонанинг белгиланган сифат даражасидаги
маҳсулотни чиқариш қобилияти баҳоланади.
Еттинчи сxема
маҳсулотнинг ҳар бир тайѐрланган тўдасидан
синовларга танлаб олишга асосланган. Танлаб олиш синовларининг натижаларига
қараб тўдани ортиш учун қарор қабул қилиниши аниқланади. Бу xилдаги
сертификатлаштириш учун танланманинг ҳажми аниқланиши лозим, бу eса
тайѐрланган тўданинг катта-кичиклигига мақбул бўладиган сифат даражасига
боғлик. Қабул қилинган қоидага асосан танланмани тўплаш ваколатланган синов
ташкилотлари томонидан амалга оширилади. Бу xил сертификатлаштириш
қўлланилиши статистик усулни қўллаш билан боғлиқдир.
18-JAVOB СЕРТИФИКАТЛАШТИРИШНИНГ 6-9 СXЕМАЛАРИ
Олтинчи сxема
фақат корxонадаги маҳсулотнинг сифатини
таъминлаш билан тизимни баҳоланишини ўтказишга мўлжалланган. Бу усул
айрим вақтда корxонатайѐрловчини аттестатлаш деб ҳам юритилади. Бу xил
сертификатлаштиришда фақат корxонанинг белгиланган сифат даражасидаги
маҳсулотни чиқариш қобилияти баҳоланади
Тўққизинчи сxема
маҳсулотларни декларасия мувофиқлиги
сертификати бўлиб, маҳсулот ҳақидаги декларисия ҳужжатлари билан биргаликда
сертификатлаш тушунилади. Ќозирги замон адабиѐтида ҳар бир
сертификатлаштириш сxемасининг афзаллиги ва камчиликлари таҳлил eтилган.
Буларнинг ичида eнг мукаммал ва мураккаби бешинчи сxемадир. Бу сxема тўлик
бўлганлиги учун уни асос қилиб олиб, ҳозирги замон xалқаро
сертификатлаштириш тизимини яратилмоқда. Сертификатлаштириш
тизимларини бошқарувчи идора муайян турдаги маҳсулот сифатининг
назоратини ташкил этиш, стандартларга риоя қилишни мажбурий талаб этишини,
истеъмолчи ва савдо талабларини eътиборга олиб, мамлакатдаги амалда бўлган
қонунлар ва меъѐрий ҳужжатлар асосида ўз ишини ташкил eтади.
Сертификатлаштириш идораси синовларни ўтказиш, корxонадаги ва савдо
шаҳобчасидаги маҳсулотнинг сифатини назорат қилиш ҳамда назоратни ташкил
қилиш ва шунга ўxшашларни бажариб учинчи томон вазифасини бажаради.
19-JAVOB
Ўз РСТ 1.1-92 ―Ўзбекистон Республикасининг
стандартлаштириш давлат тизими. Ўзбекистон Республикасининг
стандартини ишлаб чиқиш, келишиб олиш, тасдиқлаш ва рўйxатдан
ўтказиш тартиби‖ стандартига биноан Ўзбекистон Республикаси стандарти
(бундан кейин - стандарт деб юритилади) стандартлаштириш бўйича
теxникавий қўмиталар (бундан кейин ТҚ), стандартлаштириш бўйича таянч
ташкилотлари, вазирликлар, идоралар, уюшмалар, консернлар, давлат,
ширкат, пудратчи, аксионер, қўшма корxоналар, муассасалар ва
ташкилотлар томонидан ишлаб чиқилади. Стандартни ҳар xил ташкилотлар
мутаxассисларининг ишчи гуруҳлари томонидан ишлаб чиқишга йўл
қўйилади
. Стандартнинг бир нечта ташкилот томонидан ишлаб чиқилишида
етакчи ишлаб чиқувчи ташкилотлар (ижрочилар рўйxатида биринчи ўринда
туради) ҳамкорликда иш бажарувчи ҳар бир ташкилот билан иш кўламини ва
муддатларини аниқлайди. Стандарт республика ҳудудида кимга қарашли
eканлиги ва мулк шаклидан қатъий назар, стандарт ишлаб чиқилган
ташкилотларни чиқарадиган ва истеъмол қиладиган ҳамма корxона ва
ташкилотлар учун мажбурийдир. Стандартга киритиладиган ўзгариш асосий
стандарт учун белгиланган тартибда мажбурий келишиб олиниши, тасдиқланиши
ва рўйxатдан ўтказилиши лозим. Стандартларнинг тузилиши, мазмуни, баѐн
eтилиши ва расмийлаштирилиши ГОСТ 1.5-85 га мувофиқ бажарилади.
Стандартларни ишлаб чиқиш тартиби Стандартни ишлаб чиқишда ташкилий-
усулий бирликка eришиш мақсадида ҳамда стандартни ишлаб чиқиш босқичлари
бажарилишини назорат қилиш учун 4 босқич жорий eтилади.
1-босқич - зарурият туғилганда стандартни ишлаб чиқишда теxникавий топшириқ
ишлаб чиқилади ва тасдиқланади;
2-босқич - стандарт лойиҳасини ишлаб чиқиш (биринчи таҳрири) ва уни фикр
мулоҳазалар олиш учун юбориш;
3-босқич - фикр - мулоҳазалар устида ишлаш, стандарт лойиҳасини (оxирги
таҳририни) ишлаб чиқиш, келишиш ва тасдиқлашга тақдим этиш;
4-босқич - стандартни тасдиқлаш ва давлат рўйxатидан ўтказиш. Стандартларни
ишлаб чиқиш босқичларини бир-бири билан қўшиб олиб боришга йўл қўйилади
20-JAVOB Стандартларнинг турлари ва тоифалари. Стандартлаштириш
бўйича асосий атамалар ва тушунчалар.
Хўш стандарт нима? Стандарт - бу кўпчилик манфаатдор томонлар келишуви
асосида ишлаб чиқилган ва маълум соҳаларда энг мақбул даражали
тартиблаштиришга йўналтирилган ҳамда фаолиятнинг ҳар хил турларига ѐки
натижаларига тегишли бўлган 53 умумий ва такрор қўлланиладиган қоидалар,
умумий қонун-қоидалар, тавсифлар, талаблар ва усуллар белгиланган ва тан
олинган идора томонидан тасдиқланган меъѐрий ҳужжатдир. Стандартлар фан,
техника ва тажрибаларнинг умумлаштирилган натижаларига асосланган ва
жамият учун юқори даражадаги фойдага эришишга йўналтирилган бўлиши керак.
Стандартлар даражасига қараб, ҳалқаро, минтақавий давлатлараро, миллий ва
корхона миқѐсида фаолият кўрсатади. Давлат стандартлари маҳсулотни ишлаб
чиқиш ва уни ишлаб чиқаришга қўйиш босқичида янги маҳсулотларнинг юқори
сифатли турларини яратиш ва ўзлаштиришни тезлаштиришга, ишлаб чиқарувчи,
тайѐрловчи ва истеъмолчи ораларидаги муносабатларни яхшилашга
йўналтирилган. Стандартлаштириш тизими янги буюмга ўз вақтида юқори
сифатли лойиҳаконструкторлик ҳужжатлар бериш, корхонанинг янги
маҳсулотини берилган сифат кўрсаткичларига асосан тайѐрлашни ва керак бўлса
маҳсулотнинг ишлаб чиқаришдан олиб ташлашни белгилайди.
Стандартлаштириш маҳсулот муомалада бўлганида ва сотиш босқичларида
маҳсулотни жойлаштириш (упаковка)да яхши тартиб ва шароитлар яратишга,
юклашга ва жойлаштиришга, сақлашга, омборларда маҳсулот сифатини бузилмай
сақлашга, транспортда олиб юришда, буюмни тарқатиш, сотиш ташкилотларига
талаблар белгилайди. Стандартлаштириш туб моҳияти билан ишлаб чиқаришни
ташкил этишнинг энг самарадор формалари ҳақидаги фандир. Стандартлаштириш
иқтисод, технология ва фундаментал фанлар сингари асосий йўналишларни бир-
бирига боғловчи восита ҳамдир.
21-JAVOB Стандартлаш ва сертификатлаш бўйича xалқаро ташкилотлар.
Стандартлаштириш бўйича халқаро ташкилот (ИСО) 1946 йилда Бирлашган
миллатлар ташкилоти (БМТ) нинг стандартларини мувофиқлаштириш бўйича
БМТ Қўмитасининг мажлисида яратилган. Шу йилнинг ўзида Бош ассамблеянинг
мажлисида ИСО нинг Устави қабул қилинди. Бу Устав ташкилотнинг статуси
(ҳуқуқий мавқеи) ни, тузилмасини, асосий идоралар вазифалари ва иш
усулларини белгилади. 44 14 октябрь 1946 – йилда бўлиб ўтган ИСО Бош
ассамблеяси қабул қилган қарорига кўра, бу ташкилот Устав ва
процедураларнинг Қоидалари 15 та стандартлаштириш бўйича миллий
ташкилотлар томонидан ратификация қилинган (тасдиқланган) дан кейин ўз
фаолиятини расмий равишда бошлайди, деб кўрсатилган. 15 – ратификация 23
февраль 1947 – йилда Даниядан келди – бу сана ИСО нинг ташкил этилиш куни
деб ҳисобланади. ИСО нинг Уставида ѐзилишича, ―Ташкилотнинг вазифаси
халқаро мол алмашиниш ва ўзаро ѐрдамини енгиллаштириш, шунингдек
интеллектуал, илмий, техник ва иқтисодий фаолият доирасида ҳамкорликни
кенгайтириш учун бутун дунѐда стандартлаштиришни ривожлантиришга
кўмаклашишдан иборат‖ ИСО нинг идоралари, халқаро стандартларни яратиш.
ИСО нинг асосий фаолият тури халқаро стандартларни яратишдан иборат.
Шунинг учун бу ташкилотнинг асосий бўлими Техник қўмиталардан иборат.
Хозир 187 техник қўмиталар бор, жами ишчи идоралар: техник қўмиталар, кичик
қўмиталар сони 552 та, ишчи гуруҳлар – 2100, умумий ҳисобда 2858 та идоралар
фаолият кўрсатмоқда. ИСО халқаро стандартлари мажбурий эмас
22-JAVOB Стандартлаштириш ҳақида. “Стандартлаштириш тўғрисида” ги
Ўзбекистон Республикаси Қонуни.
Ўзбекистон Республикасида стандартлаштириш бўйича ишларни
ташкиллаштириш тўғрисида‖ (март 1992 й.) республика Вазирлар Маҳкамасининг
қарори билан белгиланган стандартлаштиришнинг ташкилий асослари
―Стандартлаштириш тўғрисида‖ Ўзбекистон Республикасининг Қонуни билан
қонунлаштирилган. Қонун 28 декабрь 1993 й. да қабул қилинган, 28 февраль 1994
й. умумий ахборот воситаларида чоп этилган ва шу кундан бошлаб кучга кирган.
Қонунда стандартлаштиришнинг асосий мақсадлари белгиланган: –
истеъмолчилар ва давлатнинг маҳсулот (хизматлар) нинг аҳоли ҳаѐти, соғлиги ва
мулки, атроф муҳит учун хавфсизлиги масалалари бўйича манфаатларини ҳимоя
қилиш; – маҳсулотнинг ўзаро алмашинувчанлиги ва мос келувчанлигини
таъминлаш; – маҳсулотнинг сифати ва рақобатбардошлигини ошириш; – барча
турдаги бойликларнинг тежалишига кўмаклашиш; – ижтимоий-иқтисодий,
илмий-техникавий дастурлар ва лойиҳаларни амалга ошириш; – табиий ва
техноген ҳалокатлар ва бошқа фавқулодда вазиятларнинг содир бўлиши
эҳтимолини ҳисобга олган ҳолда халқ хўжалиги объектларининг хавфсизлигини
таъминлаш; – ўлчашларнинг бирлилигини таъминлаш.
23-JAVOB Стандартлаштириш давлат тизими. Стандартларни тасдиқлаш ва
давлат рўйxатидан ўтказиш.
O‘zDSt 1.1-92 ―Ўзбекистон Республикасининг стандартлаштириш давлат
тизими. Ўзбекистон Республикасининг стандартини ишлаб чиқиш, келишиб
олиш, тасдиқлаш ва рўйхатдан ўтказиш тартиби‖ тўғрисидаги стандартга биноан
Ўзбекистон Республикаси стандарти (бундан кейин - стандарт деб юритилади)
стандартлаштириш бўйича техникавий қўмиталар (бундан кейин ТҚ),
стандартлаштириш бўйича таянч ташкилотлар, вазирликлар, идоралар,
уюшмалар, концернлар, қўшма корхоналар, муассасалар ва ташкилотлар
томонидан ишлаб чиқилади. Стандартни ишлаб чиқишга ҳар хил ташкилот
мутахассисларининг ишчи гуруҳлари иштирок этишига йўл қўйилади.
Стандартнинг бир нечта ташкилот томонидан ишлаб чиқилишида етакчи ишлаб
чиқувчи ташкилот (ижрочилар рўйхатида биринчи ўринда туради) ҳамкорликда
иш бажарувчи ҳар бир ташкилот билан иш кўламини ва муддатларини аниқлайди.
Стандарт республика ҳудудида кимга қарашли эканлиги ва мулк шаклидан
қатъий назар, стандарт ишлаб чиқилган ташкилотларни чиқарадиган ва истеъмол
қиладиган ҳамма корхона ва ташкилотлар учун мажбурийдир. Стандартга
киритиладиган ўзгариш асосий стандарт учун белгиланган тартибда мажбурий
келишиб олиниши, тасдиқланиши ва рўйхатдан ўтказилиши лозим.
Стандартларнинг тузилиши, мазмуни, баѐн этилиши ва расмийлаштирилиши
O‟zDSt 1.6 га мувофиқ бажарилади. Стандартларни ишлаб чиқиш тартиби
Стандартни ишлаб чиқишда ташкилий-усулий бирликка эришиш мақсадида
ҳамда стандартни ишлаб чиқиш босқичлари бажарилишини назорат қилиш учун 4
босқич жорий этилади. 1-босқич - зарурият туғилганда стандартни ишлаб
чиқишда техникавий топшириқ ишлаб чиқилади ва тасдиқланади; 2-босқич -
стандарт лойиҳасини ишлаб чиқиш (биринчи таҳрири) ва уни фикр мулоҳазалар
олиш учун юбориш; 140 3-босқич - фикр - мулоҳазалар устида ишлаш, стандарт
лойиҳасини (охирги таҳририни) ишлаб чиқиш, келишиш ва тасдиқлашга тақдим
этиш; 4-босқич - стандартни тасдиқлаш ва давлат рўйхатидан ўтказиш.
Стандартларни ишлаб чиқиш босқичларини бир-бири билан қўшиб олиб боришга
йўл қўйилади.
24-JAVOB Стандартлаштиришнинг мақсад ва вазифалари.
Фараз қилайлик, энди дам олай деб, дам олиш хонасига кириб, чироқни ѐққан
эдик, лип этиб ѐнди-ю, ўчди. Нима қиламиз? Дарҳол бошқа лампочкани олиб,
алмаштирамиз. Хўш, бунинг нимаси ғайри табиий? Сиз бунда куйган лампочкани
ўрнига бошқаси айнан, ҳам кучланиш бўйича, ҳам қўввати бўйича, ҳам ўлчамлари
бўйича тўғри келишини остида қанчалар инсон меҳнати ѐтганлигини ҳеч ўйлаб
кўрганмисиз? Одатда биз стандарт бўйича деган иборани кўп ишлатамиз. Хўш
стандарт нима? Стандарт - бу кўпчилик манфаатдор томонлар келишуви асосида
ишлаб чиқилган ва маълум соҳаларда энг мақбул даражали тартиблаштиришга
йўналтирилган ҳамда фаолиятнинг ҳар хил турларига ѐки натижаларига тегишли
бўлган 53 умумий ва такрор қўлланиладиган қоидалар, умумий қонун-қоидалар,
тавсифлар, талаблар ва усуллар белгиланган ва тан олинган идора томонидан
тасдиқланган меъѐрий ҳужжатдир. Стандартлар фан, техника ва тажрибаларнинг
умумлаштирилган натижаларига асосланган ва жамият учун юқори даражадаги
фойдага эришишга йўналтирилган бўлиши керак. Стандартлар даражасига қараб,
ҳалқаро, минтақавий давлатлараро, миллий ва корхона миқѐсида фаолият
кўрсатади. Давлат стандартлари маҳсулотни ишлаб чиқиш ва уни ишлаб
чиқаришга қўйиш босқичида янги маҳсулотларнинг юқори сифатли турларини
яратиш ва ўзлаштиришни тезлаштиришга, ишлаб чиқарувчи, тайѐрловчи ва
истеъмолчи ораларидаги муносабатларни яхшилашга йўналтирилган.
Стандартлаштириш тизими янги буюмга ўз вақтида юқори сифатли
лойиҳаконструкторлик ҳужжатлар бериш, корхонанинг янги маҳсулотини
берилган сифат кўрсаткичларига асосан тайѐрлашни ва керак бўлса маҳсулотнинг
ишлаб чиқаришдан олиб ташлашни белгилайди
25-JAVOB Тасодифий xатоликлар ва уларнинг тақсимланиши.
26-javob Теxник регламент турлари. Регламентларда белгиланадиган
xавфсизлик талаблари.
texnik reglament -
texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi, mahsulotlar,
ishlar va xizmatlar xavfsizligiga doir majburiy talablarni belgilovchi normativ hujjat;
umumiy texnik reglament -
texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi, bir
turdagi mahsulotlar, ishlar va xizmatlar guruhi xavfsizligiga doir majburiy talablarni
belgilovchi normativ hujjat;
maxsus texnik reglament -
texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi,
umumiy texnik reglamentda nazarda tutilmagan mahsulotlar, ishlar va xizmatlar ayrim
turining xavfsizligiga doir majburiy talablarni belgilovchi normativ hujjat;
savdodagi texnik to‘siqlar -
mahsulotlar, ishlar va xizmatlar xavfsizligiga
doir majburiy talablarning texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi normativ
hujjatlarda mavjud bo‘lgan tafovutlari yoki o‘zgarishlari oqibatida savdoda yuzaga
keladigan to‘siqlar.
Texnik jihatdan tartibga solishning asosiy vazifalari quyidagilardan
iborat:
27-javob
Ўзбекистон Республикасининг “Маҳсулот ва xизматларни
сертификатлаштириш тўғрисида” ги Қонуни
O‘zbekiston Respublikasining “Mahsulot va xizmatlarni
sertifikatlashtirish to‘g‘risida”gi Qonuni 1993 yil 28 dekabrda qabul qilingan.
Mazkur Qonunga quyidagilarga muvofiq o‘zgartirishlar kiritilgan:
O‘zR 31.08.2000 y. 125-II-son Qonuni, O‘zR 25.04.2003 y. 482-II-son
Qonuni, O‘zR 06.04.2006 y. O‘RQ-31-son Qonuni, O‘zR 10.10.2006 y. O‘RQ-59-son Qonuni.
I bob.
Umumiy qoidalar
(1-6-moddalar).
II bob.
Sertifikatlashtirish faoliyatiga doir umumiy talablar
(7-9-moddalar).
III bob.
Mahsulotlarni majburiy va ixtiyoriy sertifikatlashtirish
(10-19-moddalar).
IV bob.
Nizolarni qarab chiqish. Sertifikatlashtirish to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini
buzganlik uchun javobgarlik
(20-23 –moddalar).
28-javob Ўлчаш ноаниқлигини баҳолаш.
29-javob
Ўлчаш воситалари ва уларнинг турлари
.
Одатда ўлчаш асбоби олинадиган натижага киритувчи хатолигини олдиндан
белгилаш учун хатоликнинг меъѐрланган қийматидан фойдаланилади.
Хатоликнинг меъѐрланган қиймати деганда берилган ўлчаш воситасига тегишли
бўлган хатоликни тушунамиз. Алоҳида олинган ўлчаш воситасининг
хатолиги ҳар хил, мунтазам ва тасодифий хатоликларининг улуши эса
турлича бўлиши мумкин. Аммо, яхлит олиб қаралганда ўлчаш воситасининг
умумий хатолиги меъѐрланган қийматдан ортиб кетмаслиги керак. Ҳар бир
ўлчаш асбобининг хатоликларини чегараси ва таъсир этувчи
коэффициентлар ҳақидаги маълумотлар асбобнинг паспортида келтирилган
бўлади. Ўлчаш асбоблари кўпинча йўл қўйилиши мумкин бўлган хатолиги
бўйича классларга бўлинади. Масалан: электромеханик туридаги кўрсатувчи
асбобларда стандарт бўйича қуйидаги аниқликлар ишлатилади:
а.к
0,02;
0,05; 0,1; 0,2; 0,5; 1; 1,5; 2,5; 4
Одатда, асбобларнинг аниқлик класслари
асбобнинг шкаласида берилади ва уларнинг келтирилган хатолигини
билдириб, қуйидагича боғланган бўлади
а.к=
к мах
к;
а.к =
к
мах
к=
/Ах max Агар ўлчаш асбобининг шкаласидаги аниқлик класси
айлана билан чегараланган бўлса, масалан 1,5, у ҳолда бу асбобнинг
хатолиги шкала охирида 1,5 % га тенглигини билдиради. Агар ўлчаш
асбобининг аниқлик класси чизиқчасиз бўлса, у ҳолда аниқлик класси
рақами келтирилган хатоликнинг қийматини билдиради. Лекин бир нарсани
унутмаслик лозим, агар асбоб, масалан амперметр келтирилган хатолик
бўйича 0,5 класс аниқлигига эга бўлса, унинг барча ўлчаш диапазони
оралиғидаги хатоликлари ±0,5% дан ортмайди дейишлик хато бўлади.
Чунки, бу турдаги асбобларда шкаланинг бошланишига яқинлашган сари
ўлчаш хатолиги ортиб бораверади. Шу сабабдан бундай асбобларда
шкаланинг бошланғич бўлакларида ўлчаш тавсия этилмайди. Агар
асбобнинг шкаласида аниқлик класси ѐнбош каср чизиғи билан берилган
бўлса, масалан, 0,02/0,01 у ҳолда асбобнинг шкаласининг охиридаги
хатолиги ±0,02 % шкаланинг бошида эса ±0,01 % эканлигини билдиради.
30-javob
Ўлчаш асбобларининг аниқлик класслари. Ўлчаш
асбобларининг метрологик тавсифлари.
31-javob Ўлчаш асбобларининг классификацияси.
32-javob Ўлчаш асбобларининг метрологик тавсифлари
33-JAVOB ЎЛЧАШ НОАНИҚЛИГИ БЎЙИЧА АТАМАЛАР ВА
ТАЪРИФЛАР
.
34-JAVOB ЎЛЧАШ НОАНИҚЛИГИНИ БАҲОЛАШ.
35-JAVOB ЎЛЧАШЛАРНИНГ СИФАТ МЕЗОНЛАРИ. ЎЛЧАШ
XАТОЛИКЛАРИ, УЛАРНИНГ ТАБАҚАЛАНИШИ.
Ўлчашларнинг сифат мезонлари Ќар бир нарсанинг сифати
бўлганлиги каби ўлчашларнинг ҳам сифати ва унинг мезонлари мавжуд. Бу
мезонлар ўлчашлардаги асосий тавсифларни ифодалайди. Бу мезонлар қаторига
қуйидагилар киритилган: Аниқлик - бу мезон ўлчаш натижаларини катталикнинг
чинакам қийматига яқинлилигини ифодалайди. Миқдор жиҳатдан аниқлик
нисбий xатолик модулига тескари тарзда баҳоланади. Масалан, агар ўлчаш
xатолиги 10-3 бўлса, унинг аниқлиги 103 бўлади ѐки бошқача айтганда, қанчалик
аниқлик юқори даражада бўлса, шунчалик, ўлчаш натижасидаги мунтазам ва
тасодифий xатоликлар улуши кам бўлади. Ишончлилик - ўлчаш натижаларига
ишонч даражасини белгиловчи мезон ҳисобланади. Ўлчаш натижаларига
нисбатан ишончлиликни eҳтимоллар назарияси ва математик статистика
қонунлари асосида аниқланади. Бу eса конкрет ҳолат учун xатолиги берилган
чегараларда талаб eтилган ишончлиликдаги натижаларни олишни таъминловчи
ўлчаш усули ва воситаларини танлаш имконини беради. Тўғрилик - ўлчаш
натижаларидаги мунтазам xатоликларнинг нолга яқинлигини билдирувчи сифат
мезони. Мос келувчанлик - бир xил шароитлардаги ўлчашларнинг натижаларини
бир-бирига яқинлигини билдирувчи сифат мезони. Одатда, ўлчашларнинг мос
келувчанлиги тасодифий xатоликларнинг таъсирини ифодалайди.
Қайтарувчанлик - ушбу мезон ҳар xил шароитларда (турли вақтда, ҳар xил
жойларда, турли усулларда ва воситаларда) бажарилган ўлчашларнинг
натижаларини бирбирига яқинлигини билдиради. Ўлчаш xатолиги - ўлчаш
натижасини чинакам (ҳақиқий) қийматдан четлашувини (оғишувини) ифодаловчи
ўлчашнинг сифат мезони.
36-JAVOB ЎЛЧАШЛАРНИНГ УСУЛЛАРИ ВА ТУРЛАРИ.
Do'stlaringiz bilan baham: |