Microsoft Word maqol fakultetga

---

O’QUVCHILARDA EKOLOGIK MAS’ULIYAT VA MADANIYATNI 
SHAKLLANTIRISH USHULLARI
Boltayev Ozod JDPI o'qituvchisi 
Annotatsiya. 
Hozirgi kunda insoniyat oldida turgan eng asosiy
vazifalardan biri bu tabiat boyliklarini kelgusi avlodga tabiiy holatda yetkazib
berishdan iborat. Bu muammoni hal etishning eng samarali usullardan biri
o’sib kelayotgan yosh avlodni tabiatni sevuvchi va ekalogik madaniyatli shahs
qilib tarbiyalashdan iboratdir. Bu vazifalarning yechimi bevosita boshlang’ich 
sinflarda o’rganiladigan Tabiatshunoslik va Atrofimizdagi olam fani bilan
chanbarchas bog’liqdir.
Annotation. 
One of the most important tasks facing humanity today is to 
pass on these natural resources to the next generation in a natural state. One of the 
most effective ways to solve this problem is to educate the younger generation to 
love nature and be ecologically cultured. The solution of these problems is directly 
related to the natural sciences and the world around us, which are studied in the 
primary grades. 
Kalit so’zlar. 
Ekalogiya, ekalogik madaniyat, tabiat, ekolgik ma’sulyat, 
tabiiy resrus, tabiiy muhit, tabiat omillari, ekologik madaniyatli shaxs, ekologik 
tarbiya omillari, tabiatshunoslik, artofimizdagi olam.
Keywords. 
Ecology, ecological culture, nature, ecological responsibility, 
natural resources, natural environment, natural factors, ecologically cultured 
person, ecological upbringing factors, natural sciences, the world around us. 
Ishlab chiqarish jarayoni tabiatdan 100 shartli birlikda xomashyo oladi, lekin 
olingan xomashyoning 3-4 qismidan foydalanadi xolos, qolgani esa ifloslangan 
modda va chiqindilar ko’rinishida atrof-muhitga chiqarib tashlanadi. Industriya 
jihatidan rivojlangan mamlakatlarda tabiatdan har yili jon boshiga o’rtacha 30 
tonna modda tabiatdan olinadi, shundan ayrim hollarda 1-1.5% istemol qilinadigan 
mahsulot shakliga kiradi, qolgani esa ko’pincha tabiat uchun ham xavfli 

---

bo’lgan chiqindiga aylanadi. Fan texnika inqilobi shunga olib keldiki, birinchidan 
biosferaning xarakat qilish jarayonlari jadallashadi, ikkinchidan biosferada 
materiya va energiyaning yangi ko’rinishlari joriy qilinadiki, ular tabiatda tabiiy 
ko'rinishda bo'lmaydi, uchinchidan tabiat kuchlari va qonuniyatlari tobora yangi 
yo'nalishdagi harakterga ega bo’lib bormoqda. Jamiyatning tabiat bilan 
munosabatlaridagi uyg’unlashuv talablari insoniyat oldiga yangi-yangi 
muammolarni qo'yaversa, bora-bora insonlarning ham tabiatda yashashi 
qiyinlashib boraveradi. Hozir atrof muhitga salbiy ta'sir o'tkazishning asosiy 
yo'nalishlari - bu ilmiy texnika taraqqiyotini industrlashtirish va sanoatning yuqori 
suratlarda 
o'sishi, 
moddiy iste'molning 
yuqori 
darajadaligi 
deb 
xisoblanmoqda. Keyingi yillarda ilgari ma'lum bo'lmagan butun bir 
guruh kasalliklar yuzaga keldi va aniqlandi, o'ziga xos epidemiologik hamda 
amaliyotga ega yuqumli kasalliklar, oldini olish murakkab bo’lgan genetik 
kasalliklar, endokrin, allergik va zaharlanish kasalliklari, shu jumladan ilgari 
bo'lmagan kimyoviy moddalar massasini ko’payishidan avj oladigan zaharlanish 
allergik kasalliklari shular jumlasidandir. Shunday qilib atrof muhit aholining 
sog'lig'ini va umuman insoniyat rivojini belgilovchi omillar orasida muhim rol 
o'ynadi. Bu esa unga to’g’ri va oqilona munosabatda bo’lishni qat’iy talab
qiladi. 
Yuqorida aytib o’tilganidek hozirgi kunda insoniyat oldida turgan eng
katta muammolardan biri bu tabiatni tabiiy holda saqlab qolishdir. Fan-texnika 
taraqqiyotining jadallashuvi, ishlab chiqarish texnologiyalarining nomukammalligi, 
insonlarning tabiatga nisbatan iste’molchilik ehtiyojining ortishi - bularning 
barchasi jamiyat bilan tabiatning o’zaro aloqasidagi ziddiyatlar keskinlashuvining 
bosh sababidir. Jamiyatning tabiatga ta’sir o’tkazish kuchi shu darajaga borib 
yetdiki, natijada ular o’rtasidagi o’zaro uyg’unlikka putur yetib, tabiiy 
muvozanatning buzilishiga olib keldi. Bu vazifani hal qilishdagi eng asosiy
omillardan biri bu o'sib kelayotgan yosh avlodni ekalogik madaniyatli va
ma`sulyatli qilib tarbiyalashdir.

---

O`quvchilarda ekologik ma`suliyat va madaniyatni shakillantirib borish
jamiatda xuddi shu masalalarni yuqori darajada amalga oshirishga bog`liqdir. 
O`quvchilarning ekologik tarbiyasi va tabiatdan oqilona foydalana olish 
to`g`risidagi bilim darajasi qanchalik yuqori bo`lsa, tabiat qonunlarini yaxshi bilsa, 
ana shundagina tabiatdan foydalanaolish madaniyati va ma’suliyati ham shu qadar 
yuqori bo’ladi. Bunday ishlarni amalga oshirish va bunga erishishda ko’proq
ma'sulyat pedagog o’qituvchilar zimmasiga tushadi. Biz pedagoglar o'tilayotgan
darslarimizda o’quvchilar ongida tabiat, tabiat mavjudodlari, inson va tabiat 
aloqasi, qolaversa ekologiya va uning maqsad vazifalari haqida tushunchalarni
shakilantirib borishimiz lozim. 
Ekologik tarbiyaning maqsadi inson va tabiat, inson va atrof muhit o’zaro 
uyg’unligikda ekologiyani anglatish va o’quvchilarda ekologik ma’suliyat va 
ma’naviyatni shakllantirish demakdir. Bu tabiatga ilmiy asoslangan ta’sir orqali 
namayon bo’ladi
. 
Buni amalga oshirish esa o’qituvchilar oldiga qo’yilgan katta 
masalalardan biri bo’lib maktab va xalq ta’limining barcha tizimi, yosh avlodni 
tarbiyalash an’anasiga bizdan, tabiat inomidan to’liq foydalanish kerak “Biz 
tabiatdan hayr-ehson kutib o’tirmaymiz, uni o’zimizga bo’ysindirmaymiz” degan 
g’oyalardan voz kechishni, tabiatni himoya qilish va tabiat inomlaridan avaylab 
unga ziyon yetkazmasdan foydalanishni taqoza etadi. Shunday ekan maktab 
sharoitida ekologik ta’lim-tarbiyaning maqsadi va vazifalarini amalga oshirishda 
mustaqil O’zbekiston Respublikasining o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan 
holda yondoshish lozim. 
Ekalogik tarbiyali yoshlarni shakillantirishda o’quvchilar ongiga tasir
etuvchi samarali usullardan tabiatga bog’lagan holda foydalanish lozim. Misol
uchun sinf xonasidagi, maktab hovlisidagi o’simliklarni o’quvchilar tomonidan
payhon qilinmasligi uchun sinf rahbari o’quvchilarni ogohlantiradi: 
“O’quvchilar sinf xonasidagi va maktab hovlisidagi o’simliklarni payhon
qilmanglar, ularni parvarish qilish uchun bog’bonlarimiz ko’p mehnat
qilishgan”. Bu kabi odatiy gaplar o’quvchilarning qulog’idan kiradi, ammo
qalbiga yetib bormaydi. Bu maqsadga to’laqonli erishish uchun o’qituvchi 

---

o’quvchilarga “har birimiz xona gullaridan birini tuvakka o’tqazib kelamiz va
o’quv yili ohirigacha uni parvarish qilamiz, o’quv yili yakunida eng yaxshi
parvarish qilingan gul kimniki ekamligini aniqlaymiz” deb topshiriq beradi. 
O’quvchilar bir yil davomida o’z gullarini parvarish qiladilar, bu jarayonda 
bor etibori va mehrini beradi va o’z guli eng yahshi parvarish qilingan gul
bo’lishini istashadi. Endi bu o’quvchi maktab bog’idagi, sinf xonasidagi
o’simliklarga umuman zarar yetkazmaydi. Chunki u o’sha o’simlikning shu
darajaga yetishi uchun qancha mehnat va vaqt ketganligini tasavvur qila
oladi.
Fan-texnika taraqqiyoti va uning yutuqlari insonlar uchun juda katta 
qulayliklar, imkoniyatlar yaratishi bilan birga tabiatga nisbatan nixoyatda salbiy 
ta’sir ko’rsatmoqda.Tabiat boyliklari bo’lmish - yer, suv, havo nixoyatda 
ifloslangan, o’simlik va xayvonot olami ayrim turlarining mavjudligi xavf ostida 
qolgan. Shu sababli, atrof muxitni muxofaza qilish va uning zaxiralaridan oqilona 
foydalanish hozirgi davrning asosiy masaladir. 
Har bir madaniyatli inson bu muammolarni bartaraf etish uchun kurashsa, 
jamiyatda haqiqiy ekologik madaniyatli kishilar shakllanadi. Bo’lajak 
mutaxassislar yuksak darajadagi umumiy ekologik madaniyat va kasb maxoratini 
egallagan, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni uzlashtirgan, tabiatni muxofaza 
qilish bilan bog’liq bo’lgan O’zbek xalqining milliy an’analariga tayanadigan 
bo’lsa tabiatga va uning zaxiralariga salbiy ta’sir etmaydi. Shu sababdan ham 
bo’lajak mutaxassislar o'z kasbiy faoliyati bo’yicha chuqur bilim, yuqori ekologik 
madaniyatga ega bo’lishlari zarur. Bu ta’lim-tarbiya jarayonida amalga 
oshiriladigan muhim pedagogik jarayondir. 
Haqiqatdan ham ekologik madaniyatni shakllantirish hozirgi ta’lim tarbiya 
sohasidagi hal qilinishi lozim bo`lgam dolzarb vazifalardan biri bo'lib turibdi. 
Ekologik tarbiyaning maqsadlari; 
1.Tabiat atrof-muhitni muhofaza qilish haqidagi nazariy bilimlarning 
dastlabki asoslarini o’rganish. 
2.Hozirgi zamon ekologik siyosatning mazmuni va mohiyati bilan tanishish. 

---

3.O’quvchilarda amaliy ko’nikmalarni shakllantirish. 
4.O’quvchilarda ekologik tadqiqot yuritish ko`nikmalarini shakillantirish. 
5. Yoshlarni ekologik madaniyatning shakllantirish tarixiy ildizlari haqida
malumotlar bilan tasnishtirish. 
Xulosa qilib aytganda, ekologik tarbiya, ekologik madaniyat, ekologik 
ma’naviyat tarixan inson xulqi me’yorlarini, uning jamiyat va tabiatga bo’lgan 
munosabatlaridagi mas’uliyatini aniqlaydigan mezon bo’lgan. O’zbek xalqi tarixi 
yosh avlodlarda ekologik madaniyatni shakllantirishga doir boy ijodiy merosga ega 
bo’lib, bu merosni o’rganish, hayotga tatbik etish hamda kelajak avlodlarga 
yetkazish shu kunning eng muhim vazifalaridan biridir. 
Foydalanilgan adabiyotlar. 
1.M.I. Nuriddinova "Tabiatshunoslik o'qitish metodikasi" Cho'lpon
nashriyoti Toshkent 2005- yil. 
2.
Ismatova, Z., & Boltayev, O. (2020). The Effect of Herbicides (2, 4 
Dichlorophenoxic Acid) on the Early Stages of Development of Winter and Spring 
Wheat Varieties. Архив Научных Публикаций JSPI. 
3.
Boltayev, O. (2020). The Effect of Herbicides (2, 4 Dichlorophenoxic 
Acid) on the Early Stages of Development of Winter and Spring Wheat Varieties
. 
4.
Ismatova, Z., & Boltayev, O. (2020). The Effect of Herbicides (2, 4 
Dichlorophenoxic Acid) on the Early Stages of Development of Winter and Spring 
Wheat Varieties. 
Архив Научных Публикаций JSPI
. 
5. Boltayev, O. (2020). The Effect of Herbicides (2, 4 Dichlorophenoxic 
Acid) on the Early Stages of Development of Winter and Spring Wheat 
Varieties. 
Архив Научных Публикаций JSPI
, 1-6. 
6.
Pardaboyev, S. (2020). International Journal of Advanced Academic 
Studies. 
Архив Научных Публикаций JSPI
. 
7.Boltayev, O. (2020). Флористический и систематический анализ состава 
альгофлоры реки сангзар. 
Архив Научных Публикаций JSPI
, 1-7.

---

8.
Boltayev, O. (2020). Kuzgi va bahorgi bugdoy navlarining dastlabki 
rivojlanish bosqichlariga gerbitsidning (2, 4 dixlorfenoksus kislota) tasiri. 
Архив 
Научных Публикаций JSPI
, 1-5.