Microsoft Word malumotlar va bilimlar bazasi

Бошқарув тизими модели.
Бошқарув тизими ўзининг таркибий нуқтаи на-
заридан кўп сонли функционал моментлардан (бошқарув вазифаларидан) ибо-
рат бўлиб, бошқаришнинг тўлиқ даврини намоён қилади. Булар: бошқарувни 
башоратлаш, режалаштириш, дастурлаш, ташкиллаштириш, меъёрлаш, қайд 
этиш, назорат, таҳлил этиш ва тартибга солиш(3 - расм).
Қуйидаги учта асосий бошқарув даражаси фарқланади.
Юқори даража тизимнинг каттароқ ёки кичикроқ маълум бир истиқболга 
мўлжалланган асосий йўлини (режалаштириш контурини) белгилаб беради. 
Ўрта даражада берилган стратегик йўналишни амалга оширувчи таркиби 
шаклланади ёки кўринишини ўзгартиради(ташкил этиш контури). Қуйи дара-
жада юзага келган оғишларни бартараф этган ҳолда, тизимнинг тегишли ре-
жимда бўла олишини таъминлайди.
Мазкур моделда бошқарувчи қисм ва бошқарув объектининг ўзаро алоқаси 
аниқ номоён бўлади. Улар уч хил кўринишдаги буйруқ олади, яъни: ҳеч бир 
Қ
арорлар 
қ
абул 
қ
илиш 
Объектга бош
қ
арувчи таъсир кўрсатиш 
Қ
арорларни амалга ошириш
(объект 
ҳ
олатининг ўзгариши) 

---

11
кўрсатмасиз бажариладиган дастур; маълум бир эҳтимолий воқеалар содир 
бўлган ҳолларда бажариладиган ташкилий қоидалар; атроф–муҳитнинг тахми-
ний таъсири ва тизим фаолиятининг меъёрий режимдан чалғиш билан боғлиқ 
бўлган бошқарув буйруқлари. Қуйида тўлиқ бошқарув даври фаолиятининг 
амалий моҳиятини кўриб чиқамиз.
1. Башоратлаш - бу ташқи муҳитнинг юзага келиши мумкин бўлган 
ҳолатини, бошқариладиган объектнинг ўзини тутишини аниқлаш мақсадида 
маълумотларни қайта ишлаш ҳамда улар ҳар бирининг эҳтимоллигини 
баҳолашдан иборат.
2. Режалаштириш – бу тизимнинг келажакдаги орзу қилинган ҳолатини иш-
лаб чиқиш(режали моделини ишлаб чиқиш) ва ушбу ҳолатга эришиш учун 
маблағларни тақсимлашга нисбатан қарорлар қабул қилишдан иборат. Режа-
лаштириш мақсад ва мезонларни танлашни ўз ичига олади. Шу мақсад ва мезо-
нга нисбатан бошқарув самарадорлиги баҳоланади. 
3. Дастурлаш режасини амалга ошириш, яъни тизим фаолиятининг алго-
ритмини ишлаб чиқиш учун бошқариладиган ҳаракатлар кетма–кетлиги ҳамда 
ўзаро алоқасини баён этувчи дастурларни ишлаб чиқишдан иборат. 
Режалаштириш
контури 
W(i) 
W(m) 
W(a) 
I(н) 
I(a) 
I(k) I(y) 
Режалаш-тириш 
Дастурлаш 
Башоратлаш 
Ташкилот 
Меъёрлаш-
тириш 
Та
ҳ
лил 
Тартибга со-
лиш 
Назорат 
Ҳ
исоб 
Ташкилот контури 
Тартибга со-
лиш контури 

---

12
W(p) 
W(m) W(
o)
w(
h
)
I
v
I
В
I(
j
) I(
R
)
3 - расм. Бошқарув тизимининг модели 
I(v) – ташқи мухитнинг стационар шарт–шароитлари хақидаги ахборот; 
I(b) – ташқи таъсирлар ҳақидаги ахборотлар; 
I(R) – бошқариладиган объект харакатлари тўғрисидаги ахборот;
I(i) – бошқариладиган объект ҳолати тўғрисидаги ахборот;
I(a) – таҳлилий ахборот;
I(y) – ҳисобот ахбороти;
I(q) – башоратлаш ахбороти;
I(k) – назорат ахбороти; 
I(н) – меъёрий ахборот ; 
W(n) – режа ахбороти;
W(m) – дастурий ахборот; 
W(p) – тартибга солувчи ахборот;
W(o) – ташкилий ахборот. 
4. Ташкил этиш – мустаҳкам (бардошли) объектлар ёки жараёнлар тузилма-
сини ўзгартириши ёки кўришдан, яъни маълум бир ҳолатларида бош-
қариладиган объектлар фаолиятини регламентлаштиришда фойдаланила-диган 
у ёки бу қоида, процедура, усул, алгоритмларини белгилаш ёки ўзгартириш де-
макдир. 
5. Меъёрлаштириш - тизимнинг хусусиятларини ифодаловчи статистик 
маълумотларни доимий равишда йиғиш ва улар асосида тизимнинг бир меъёрда 
фаолият кўрсатишини таъминлаб туриш.
6. Ҳисобга олиш бошқариладиган объект ва ташқи муҳит параметрлари маж-
муини қайд этишдан иборат. У яна келадиган маълумотларни дастлаб қайта 
ишлаш, жумладан, таснифлаш, гуруҳлаш ва ҳоказо арифметик ҳамда мантиқий 
операцияларни ўз ичига олади. 
7. Назорат қилиш – бошқариладиган объектларнинг меъёрида ишлашидан 
чалғиши тўғрисидаги маълумотлар мазмунини аниқлашдан иборат.
8. Бошқариш – тасодифий таъсирлар сабабли тизим ишининг меъёрий режа-
сидан четлашишини бартараф этиш мақсадида қарор қабул қилиш, яъни қайта 
алоқа асосида тузатиш, олинадиган самаранинг сифат ва миқдор ўлчовлари 
ўзгаришига кўра бошқарилувчи объектга таъсир кўрсатишидир. 
9. Таҳлил – тизимнинг жорий ҳолатини ўрганишда иш самарадорлигини 
ошириш учун унинг имкониятларини таҳлил этишдан иборат.