|
4. Oligofreniya. Oligofreniya (aqli zaiflik) bir qator omillar:
homilaning ona qornida rivojlanishi davrida yuzaga keluvchi irsiy
(onaning homiladorlik davrida yuqumli, zaharli, jarohatli zararlanishi)
omillar yoki homilaning tug‘ish vaqtida jarohat olishi, shuningdek
go‘daklik vaqtidagi (birinchi 2-3 yilda) zararli ta’sirlar oqibatlari
hisoblanadi. Irsiy oligofreniyaning 10 dan ortiq shakllari mavjud.
Ularning bir qismi xromosomali abberatsiya sababli (masalan, mashhur
bo‘lgan Daun kasalligi) yuzaga kelgan. Oligofreniyaning ba’zi
shakllari ko‘rlik, karlik, qo‘l-oyoq barmoqlarining bitishib ketganligi
yoki yo‘qligi, shuningdek, bosh suyagining (mikrotsefaliya) kichikligi
tana disproporsiyasi bilan uyg‘unlashgan holda turli majruhliklar bilan
rivojlanishni o‘z ichiga oladi. Aqli zaiflikning boshqa o‘ziga xos
shakllari kretinizm - jismoniy va aqliy rivojlanmay qolish bilan
kechadigan erta endokrinli buzilishlar bilan bog‘liq.
Oligofreniyaning uchta asosiy darajasini ajratishadi: idiotiya (IQ
20 dan kam); imbetsillik (IQ q 20-50); debillik (IQ q 50-70).
Idiotiya. Bemorlar deyarli gapirmaydilar, ularda nutqni aniq
talaffuz qilish rivojlanmagan, fikrlash doirasi g‘oyat chegaralangan,
shu sababli, bu bemorlar eng oddiy bilimlarni olishga layoqatsizdirlar.
Ko‘pincha ular mustaqil yura olmaydilar, siydik va axlat chiqarishni
nazorat qilolmaydilar va doimiy qarovga muhtojdirlar. Ular uchun
jismoniy rivojlanishning turli majruhliklari xosdir. Aksariyat hollarda
bu bemorlarda tug‘ma ehtiyojlar to‘xtab qolgan bo‘ladi: ular ochko‘z,
ochiqdan-ochiq
onanizm
bilan
shug‘ullanadigan,
badjahl
va
tajovuzkor, yoxud befarq va befahm bo‘ladilar. Yengilroq holatlarda
ular yaqin qarindoshlari va xizmat ko‘rsatayotgan xodimlarni tanishlari
va o‘z tuyg‘ularini xursandchilik, qichqirish, kulgi yoki yig‘i bilan
izhor qilishlari mumkin.
Imbetsillik. Bemorlarda nutq mavjud, biroq g‘oyat qashshoq va
poyma-poy bo‘ladi. Ular mustaqil harakatlanadilar, ma’lum doirada
o‘zlariga xizmat ko‘rsatadilar, qoloq shaklda buyumlarni differen-
siallashtiradilar, vaziyatni anglaydilar, atrofdagilarning ismlarini
biladilar va ko‘pincha, ayrim jo‘n ma’lumotlarni yodlay oladilar. Bu
bemorlar oddiy jismoniy ishni bajarishga (masalan xonani yig‘ishtirish,
kir yuvish, og‘irlik ko‘tarish va boshqalar) qodirdirlar. Aqliy jarayonlar
ularda g‘oyatda chegaralangan va sekinlashgan, his-hayajonli ta’sirlar
ibtidoiydir. Imbetsillar orasida qo‘zg‘atuvchi, notinch – erritiv va
tormozlangan, sekinlashgan – torpidli turlari ajratiladi.
98
Debillik. Kasallikning yengil holatlarida bemorlarning zakovat
darajasi aqliy me’yorning pastki darajasi bilan chegaralanadi. Ularda
fikrlash va nutq imbetsillardan ko‘ra bir muncha yaxshiroq rivojlangan
bo‘lib, ma’lum chegaralarda o‘qishga layoqatlidirlar, tashabbus talab
etmaydigan va takrorlanuvchi elementlardan iborat bo‘lgan turli, uncha
murakkab bo‘lmagan jismoniy ishlarni bajarishlari mumkin. Oilaviy
yoki jamiyatdagi har qanday o‘zgarishda ancha qiyinchiliklarga duch
keladilar, zero ularda ruhiy faoliyat juda oddiy va stereotiplidir.
Hayotiy vaziyatlarni uncha chuqur o‘zlashtirmaydilar. Buning oqibati-
da bemorlar ko‘p hollarda atrofdagilarning ekspluatatsiya obyekti
bo‘lib qoladilar. Hissiy ta’sirlanish ularda differensiallashgan. Debillik
bilan kasallangan shaxslar ba’zan juda chuqur bog‘lanib qolishga
qodirdirlar. Kasallik yengil shaklga ega bo‘lgan hollarda, bemorlar
hayotga moslashadilar, oila quradilar. Debillik darajasidagi oligofren-
larni bolalik yoshidan boshlab maxsus o‘qitish katta ahamiyatga ega.
Maxsus o‘qitishdan maqsad - ularda axloqning ma’lum me’yorlarini,
ko‘nikma va mahoratni paydo qilishdir. Aks holda, bunday bemorlar
jinoiy elementlarning ta’siri osongina ostiga tushib qoladilar, daydi-
darbadarlar, fohishalar va shu kabilarning sonini ko‘paytiradilar.
Tug‘ma aqli zaiflik ruhiy jarayonlarning notekis rivojlanishi bilan
birlashib ketgan holatlar ham bo‘lishi mumkin. Bu bemorlarda
qandaydir qobiliyatlar, ba’zan umumiy aqliy rivojlanish ancha orqada
qolgan bo‘ladi. Biroq noyob xotiraga ega bo‘lgan yoki dilida murakkab
arifmetik hisob-kitoblar qilishga qodir bo‘lgan, musiqiy qobiliyati o‘ta
kuchli oligofrenlar borligi haqida ma’lumotlar mavjud. Bunday
hollarda, miya qobig‘ining ma’lum funksiyalarini bajaruvchi bir yoki
bir nechta bo‘linmalari gipertrofik rivojlangan, uning boshqa
bo‘linmalari yoki miya butun qismlarining uncha rivojlanmaganligi
yoxud notekis rivojlanishi kuzatiladi.
Klinik amaliyotda oligofreniya bilan kasallangan bemorlar va
orttirilgan aqli zaiflik – demensiya bilan kasallangan bemorlarni
farqlash zarur. Ko‘rgazmali tushuntirish maqsadida tug‘ma aqli zaif
bemorni hech qachon boylikka ega bo‘lmagan kambag‘al odam bilan
tenglashtirish qabul qilingan bo‘lib, dement bemorni esa bor-yo‘g‘idan
ajralgan badavlat odamga qiyoslashadi.
Demensiyani haqiqiy va yolg‘on – psevdodemensiyaga ajratiladi.
Psevdodemensiya «tentak» axloqning ruhiy zarbaga uchragan
sharoitdagi (qamoq, urush, og‘ir hayotiy vaziyatlar va hokazo)
99
simulyativ yoki namoyishkorona affektiv ko‘rinishni namoyon etadi.
Haqiqiy demensiya turg‘un yoki o‘sib boruvchi aqliy pasayish bilan
birga shaxsiyat buzilishlari, ko‘p hollarda, xotira buzilishini o‘z ichiga
oladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
