Microsoft Word лотинча девиант хулқ-атвор психологияси rtf

3.  Tutqanoq  (Epilepsiya).  Tutqanoq  mustaqil  kasallikni  namoyon 
qilishi  yoki  bir  qator  miya  yoxud  miyaga  aloqasi  bo‘lmagan 
kasalliklarni  ifodalashi  mumkin.  Tutqanoqning  xususiyati  uning 
besaranjom,  ta’sirchan,  vegetativ  va  boshqa  talvasalar  yoki  ongning 
qisqa  muddatli  yoki  davomli  buzilishi  bilan  kechadigan  xurujlarda 
ifodalanuvchi  ruhiy  faoliyat  buzilishining  paroksizmalari  ko‘rinishida 
kechishi hisoblanadi. Tutqanoq ko‘pincha qon aylanishining, orqa miya 
suyuqligi  sirkulatsiyasining  buzilishi,  miya  moddasining  shishishi, 

---

 
94 
miya  alohida  qismlarining  siljishi  va  siqilib  qolishi,  miya  jarohatlari, 
metabolik  buzilishlari  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  ikkilamchi  miya 
o‘zgarishlariga  olib  keladi.  Asosan  talvasali  tutqanoqlar  oqibatida 
yuzaga  keladigan  bu  o‘zgarishlar  shaxs  va  xarakterning  kuchayuvchi 
o‘zgarishlariga, og‘ir hollarda esa, aqli zaiflikka olib keladi. 
  Tutqanoq  ko‘rinishlarining  bevosita  sababi  asab  hujayralarining 
xuddi  miya  qobig‘idagi  kabi  miyaning  chuqur  sohalarida  ham  yuqori 
ta’sirchanligi hisoblanadi. Bunda asab hujayralarining ham shikastlan-
ganlariga  yaqin  joylashgan,  ham  ancha  uzoq  masofada  bo‘lgan  katta 
maydonlari  jalb  etiladigan  hayajonni  generalizatsiyalashtirishga 
moyillik  paydo  bo‘ladi.  O‘z-o‘zidan  tutqanoq  turkumlarini  ifoda 
etuvchi  hayajonning  jamlanishi  yuzaga  keladi.  Tutqanoqli  talvasani 
ko‘pincha  yashin  ta’siri  bilan  qiyoslashadi.  Talvasa  vaqtida 
shikastlangan  asab  hujayralarida  to‘g‘ri  miqdordan  bir  necha  barobar 
yuqori bo‘lgan elektr quvvati qayd etiladi. 
Tutqanoq  tarqalganligi  bo‘yicha  aholi  sonining  qariyb  0,5  % 
(1:200) iga to‘g‘ri keladi. «Jarohatli epidemiya» ko‘rinishidagi urushlar 
va og‘ir iztiroblardan keyin bemorlar soni keskin ko‘payadi. Tutqanoq 
paydo  bo‘lishining  asosiy  omili  nuqsonli  irsiyat  hisoblanadi.  U 
tutqanoq  bilan  kasallangan  bemorlarning  taxminan  1/3  qismida  qayd 
etiladi, lekin bevosita – dominant irsiyat 1/6 holatda uchraydi. 
Tutqanoq  paydo  bo‘lishida  irsiy  moyillik  bilan  bir  qatorda 
miyaning  tegishli  sohalaridagi  turli  nuqsonli  manbalar  va  tuzilmali 
o‘zgarishlar:  rivojlanish  anomaliyasi  yoki  chandiqlar,  tomirli, 
yallig‘lantiruvchi,  o‘smali,  parazitar  va  boshqa  jarayonlar  ham  rol 
o‘ynaydi.  Bu  manbalar  atrofdagi  asab  hujayralarining  ta’sirchanligini 
oshiradi. Bunday manbalar jarrohlik yo‘li bilan yo‘qotilganda tutqanoq  
ba’zan  to‘liq  bartaraf  etiladi  yoki  uning  kechishi  ancha  sustlashadi. 
Shunday  qilib,  tutqanoq  aksariyat  hollarda  irsiy  omillar  va  bosh 
miyaning  tegishli  sohalaridagi  mahalliy  o‘zgarishlarning  birgalikdagi 
ta’siri natijasida yuzaga keladi deb hisoblashga asoslar bor. 
  Yuqorida qayd etilgan holatlar sababli tutqanoqni tasniflash katta 
qiyinchiliklarni  keltirib  chiqaradi.  Amaliy  mulohazalardan  tutqanoq-
ning  asosan  ikki  asosiy  genuin  va  simptomatik  (tutqanoqli  sindrom) 
turini ajratishadi. 
Tutqanoqning  eng  tipik  ko‘rinishi  talvasali,  yoki  generalizatsiya-
lashgan  tutqanoq  hisoblanadi.  U  to‘satdan  boshlanadi    va  bemorning  
har doim to‘liq hushini yo‘qotishi bilan davom etadi. U odatda,  o‘ziga 

---

 
95 
xos  qichqiriq  bilan  boshlanadi  -  bu  go‘yo  tutqanoq  yuzaga  kelgani 
to‘g‘risida  ogohlantiruvchi  signal  bo‘lib,  hiqildoq  va  nafas  yo‘li 
mushaklari  qisqarishining  natijasi  hisoblanadi.  Shundan  so‘ng  deyarli 
barcha  skelet  mushaklarining  kuchli  tonusli  uzluksiz  qisqarishi 
rivojlanadi.  Bunda  qoqshol  talvasasini  esga  soluvchi  xos  holat  (poza) 
yuzaga  keladi.  Talvasaning  bu  fazasi  tonusli  hisoblanadi.  Unda 
ko‘pincha  tilni  tishlash,  g‘ayriixtiyoriy  ravishda  siydik  va  hatto  axlat 
ajralishi  ham  sodir  bo‘ladi,  yuzi  ko‘karishi  bilan  nafas  to‘xtab  qolishi 
kuzatiladi.  Ayni  vaqtda  qorachiqlar  g‘oyatda  kengayib  ketadi,  bunda 
ular  chiroqdan  ta’sirlanmaydilar.  Yurak  urishi  sekinlashadi,  arterial 
bosim  ortadi.  Tonusli  fazadan  so‘ng  talvasaning  uziluvchi  xarakteri 
sababli  shunday  ataluvchi  klonik  faza  keladi.  Bu  fazada  nafas  olish 
qiyinlashadi,    ba’zan  og‘zidan  qon  bilan  aralash  ko‘pik  chiqadi. 
Tutqanoq  chuqur  uyqu  yoki  ong  faoliyatining  sustlashgan  holatiga 
o‘tish bilan yakunlanadi. 
Ongning  tutqanoqli  xiralashib  buzilishi  kayfiyatning  dezoriyen-
tirovkasi,  g‘azab,  qayg‘u,  qo‘rquv  affekti  chuqur  buzilishi  bilan 
tavsiflanadi va ko‘pincha chala-chulpa alahsiragan va gallyutsinatsiyali 
tashvishlar  bir  necha  daqiqadan  bir  necha  soatgacha,    ba’zan  1-2 
kungacha  cho‘ziladi.  Bemorlar  asabiy,  jahldor  bo‘lib  qoladi,  kamdan-
kam  hollarda  ularning  axloqi  tashqari  tomondan  tartibli  va  maqsadli 
bo‘lib  ko‘rinadi.  Ular  atrofdagilar  uchun  g‘oyat  xavfli  bo‘lishi 
mumkin. Yuz ifodasi g‘amgin bo‘lib, holati himoyalanish yoki tashla-
nishga  tayyorlikda  ifodalanadi.  Psixomotor  hayajonlanish  ko‘pincha 
bemorlar  tinkasi  qurib  yiqilmaguncha  aylana  bo‘ylab  uzoq  masofaga 
siljiydigan  harakatlantiruvchi  bo‘ron  yoki  xaotik  xarakterga  ega 
bo‘ladi.  Avtomatizm  holatida  bemorning  atrofdagilar  bilan  mantiqiy 
aloqasi  uzilib  qoladi.  U  avtomatik  ravishda  harakat  qiladi,  masalan 
ustidagi kiyimlarini yechadi va yana kiyib oladi, buyumlarni bir joydan 
boshqa  joyga  olib  qo‘yadi,  stakandagi  choyga  to‘xtamasdan  shakar 
soladi va hokazo. Yanada murakkabroq, kompleks axloqqa ega bo‘lgan 
stereotip harakatlar ambulatoriyaviy avtomatizm nomini olgan. 
Ambulatoriyaviy  avtomatizm  holatida  bemor  transport  turini 
o‘zgartirgan holda shahar bo‘ylab aylanib yurishi yoki svetofor  oldida 
to‘xtagan  holda  avtomashinani  boshqarishi  va  biron-bir  joygacha 
muvaffaqiyatli  yetib  olishi  mumkin.  Masalan,  bir  bemor  avtomatizm 
holatida  kemada  bir  necha  kun  sayohat  qilib,  Londondan  Mumbayga 
kelib  qolgan,  o‘ziga  kelgach  esa,  qanday  qilib  va  nima  maqsadda  u 

---

 
96 
yerga  kelganini  tushunmagan.  Avtomatizm  turlaridan  biri  trans  yoki 
epileptik  somnambulizm  (lunatizm,  oy  kasalligi)  hisoblanadi.  Odatda, 
tunda  bemor  o‘rnidan  turadi,  kiyinadi,  shahar  bo‘ylab  yuradi  yoki 
tomga  chiqadi,  muvozanat  saqlagan  holda  karniz  bo‘ylab  yurishi 
mumkin va keyin yana yotadigan o‘rniga qaytadi. 
  Oningning  tutqanoqli  buzilishi  keskin  boshlanadi  va  shuningdek 
keskin  yakunlanadi.  Ulardan  keyin  to‘liq  va  kam  hollarda,  qisman 
amneziya  (yoddan  chiqarish)  yuz  beradi.  Ong  buzilishida  tutqanoq 
bilan  kasallangan  bemorga  atrof  olam  ko‘pincha  irreal  tuyuladi. 
Masalan,  ular  uchun  yangi  holat  xuddi  oldin  bo‘lib  o‘tgandek  va 
aksincha, ularga ma’lum bo‘lgan narsa notanishdek qabul qilinadi. 
  Tutqanoqdagi ruhiy buzilishlar shaxsning o‘sib boruvchi rigidligi, 
fikrlashining sekinlashganligi, to‘xtab qolganligi va torligi bilan ajralib 
turadi.  Tashqi  muhitning  o‘zgaruvchan  shart-sharoitlariga  moslashuv 
pasayadi.  Bemorlar  g‘oyat  sinchkov  bo‘lib  qoladilar,  asosiy  narsani 
ikkinchi  darajalisidan  farqlay  olmaydilar,  qiyin  o‘zgaruvchan  bo‘lib, 
ko‘p  marta  oldin  aytib  bo‘lingan  narsaga  qaytadilar.  Ular  uchun 
egotsentrizm, 
pedantizm, 
«giperijtimoiylik» 
xosdir. 
Ularning 
mulohazalari  rasman  to‘g‘riligi,  soddalashtirilgan  qarashlar  bilan 
farqlanadi.  Ular  ko‘pincha  o‘z  fikrlaridan  qaytmaydilar  va  fanatizmga 
moyildirlar,  bu  ba’zan  ularning  to‘mtoqlashgan  taqvodorligida  o‘z 
ifodasini  topadi.  Affekt  beqaror  bo‘lishi  mumkin.  Bemorlarning 
kayfiyati  tez  o‘zgarish  xususiyatiga  ega  masalan,  mujmallikdan 
tajovuzli,  g‘amgin,  darg‘azab,  ko‘p  hollarda  esa  ular  kekchi  va 
qasoskor bo‘ladilar. 
  Tutqanoqni  oldindan  bilish  birinchi  navbatda  uni  keltirib 
chiqaruvchi  sabablarni  aniqlash  bilan  bog‘liq.  Agar  kasallik  negizida 
miyaning  manbali  zararlanishi  bo‘lib,  irsiy  moyillik  uncha  katta 
bo‘lmasa,  unda,  qoidaga  ko‘ra,  oldindan  aytish  ijobiy  bo‘ladi. 
Tutqanoqda  uning  boshlanish  yoshi  muhimdir.  U  kasallik  yuzaga 
kelishining  ehtimol  tutilgan  sabablarini  ko‘rsatadi,  chunki  jinsiy 
yetilish  yoshida  boshlanadigan  tutqanoq  ko‘pincha  genuinli  hisobla-
nadi  va  salbiy  bashoratga  ega  bo‘ladi.  Agar  u  5  yoshgacha  bo‘lgan 
davrda  boshlansa,  unda    ba’zan  sog‘ayish  holatlari  kuzatiladi. 
Umuman,  tutqanoq  qancha  kech  boshlansa,  uning  kelib  chiqishining 
simptomatik  asoslari  shuncha  ko‘p  bo‘ladi.  Kasallikning  kech  bosh-
lanishi  jiddiy  xarakterologik  o‘zgarishlarni  kutish  ehtimolini  kamay-
tiradi. 

---

 
97