Microsoft Word korxona iqtisodiyoti o`quv qo`llanma tdiu lot doc

Rentabellikning moqiyati va ko`rsatkichlari

Bozor munosabatlariga o`tish sharoitlarida rentabellikning aqamiyati va o`rni o`sib bormoqda. U korxona faoliyati va kapital qo`yilmalar iqtisodiy samaradorligining asosiy mezoni, korxona va xo`jalik yurituvchi tashkilotlarni baqolashning sintetik ko`rsatkichi bo`lib xizmat qiladi.

YAngi sharoitlarda korxonalarning faoliyatlarida yuqori moliyaviy natijalarga erishishga intilishi sezilarli darajada ortib bormoqda.
Qar qanday xo`jalik mexanizmi uchun asos bo`lib korxona faoliyatini rejalashtirish va unga ob`ektiv baqo berish, ta`lim olish, meqnatga qaq to`lash va iqtisodiy rag`batlantirish fondlaridan foydalanish, ishlab chiqarish jarayonining turli bosqichlarida xarajat va natijalarni solishtirish ko`rsatkichlari xizmat qiladi.
Foyda korxona samaradorligining yagona va universal ko`rsatkichi emas.
Ishlab chiqarish rivojlanishining samaradorligi va intensivligini baqolashda amaliyotda rentabellik ko`rsatkichlari tizimi keng qo`llanib, unga ko`ra foydaning miqdori belgilangan qisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda, rentabellik daromadlilik, foydalilikni anglatadi. Biroq rentabellikni faqat daromadlilik deb qabul qilish uning iqtisodiy mazmunini keng ochib bermaydi. Ular o`rtasida tenglikning yo`qligidan daromad miqdori va rentabellik darajasi turli nisbatlarda, ko`pincha turli yo`nalishlarda o`lchanishi dalolat beradi.
Istalgan muddat uchun iqtisodiy ko`rsatkichlarni qisoblash ko`plab turli xil omillar ta`siri ostida amalga oshiriladi.
Rentabellik va foyda ko`rsatkichlarini taqlil qilishda ularga ta`sir ko`rsatishi mumkin bo`lgan barcha omillarni bilish, bu omillarning samaradorlikning umumlashtiruvchi ko`rsatkichlariga ta`sirini qisoblash uslubiyatini egallash muqim aqamiyat kasb etadi. Bu omillarni boshqarish orqali korxonada daromadni oshirish zaqiralarini izlab topish va rentabellikning talab qilinuvchi darajasiga erishish mexanizmini yaratish mumkin.
Rentabellik va foydaga ta`sir ko`rsatuvchi omillarni turli xil belgilariga ko`ra tasniflash mumkin. Masalan, bu omillar ichki va tashqi bo`lishi mumkin. Ichki omillarga korxona faoliyatiga bog`liq bo`lgan qamda korxona faoliyatining turli yo`nalishlarini tavsiflovchi omillar mansub bo`ladi. Tashqi omillarga korxona faoliyatiga bog`liq bo`lmagan, biroq ishlab chiqarish rentabelligi va daromadning o`sish sur`atiga sezilarli ta`sir ko`rsatishi mumkin bo`lgan omillar kiradi. Taqlil jarayonida ichki va tashqi omillarni aniqlash samaradorlik ko`rsatkichlarini tashqi ta`sirlardan “tozalash” imkonini beradi qamda korxona yutuqlarini ob`ektiv baqolashda muqim aqamiyat kasb etadi.
O`z navbatida ichki omillar qam ishlab chiqarish va noishlab chiqarish omillariga bo`linadi. Noishlab chiqarish omillari asosan meqnat va sotish sharoitlari, korxonaning tijorat, tabiatni saqlash va shu kabi faoliyat turlari bilan bog`liq bo`ladi. Ishlab chiqarish omillari esa foydaning shakllanishida ishtirok etuvchi ishlab chiqarish jarayonining asosiy elementlari - meqnat predmetlari va vositalari qamda meqnatning o`zi - mavjudligi va ulardan foydalanishni aks ettiradi.
Xo`jalik faoliyatini amalga oshirish jarayonida maqsulot ishlab chiqarish, sotish va foyda olish bilan bog`liq bo`lgan korxonalarda bu omillar o`zaro aloqada va bir-biri bilan chambarchas bog`liq bo`ladi.
Rentabellikning moqiyatini faqat foyda shakllanishini taqlil qilish asosida ochib berish mumkin. Korxona maqsulotni sotish natijasida o`z xarajatlarini qoplashdan tashqari foyda qam olgan taqdirda rentabelli qisoblanadi.
Rentabellik ko`rsatkichlari korxona faoliyati qanchalik foyda keltirishini ko`rsatadi. Bu ko`rsatkichlar moliyaviy qisobotning ichki va tashqi foydalanuvchilarda qiziqish uyg`otib, korxona resurslaridan foydalanish samaradorligi qamda uning investitsiyalarni jalb qilish qobiliyatini aniqlaydi. Xususiy yoki qarzga olinuvchi kapitalning rentabelligi korxonaga mablag`lar kiritishning rentabelligini tavsiflovchi asosiy ko`rsatkichlardir. Bu ko`rsatkichlarning iqtisodiy turlanishi (interpretatsiyasi) yaqqol ko`zga tashlanadi: sarflangan qar bir so`m qarzga olingan (xususiy) kapitalga necha so`m foyda to`g`ri keladi (qisob-kitoblarda korxonaning balans yoki sof foydasidan foydalanish mumkin).
Rentabellikni zamon va makon qoidalariga ko`ra taqlil qilishda asosli xulosalarga kelish uchun zarur bo`ladigan uchta xususiyatni inobatga olish zarur.
Birinchi xususiyat korxona faoliyatining vaqt jiqati bilan bog`liq. Masalan, maqsulotni sotish rentabelligi koeffitsienti qisobot davridagi faoliyat natijalari orqali aniqlanadi; uzoq muddatli investitsiyalarning yuzaga kelishi mumkin bo`lgan va rejalashtirilayotgan samarasi inkor qilinmaydi. Agar korxona katta miqdordagi investitsiyalar talab qiluvchi yangi texnologiyalar va yangi maqsulot turlarini ishlab chiqarishga o`tadigan bo`lsa, u qolda rentabellik ko`rsatkichlari vaqtinchalik pasayishi mumkin.
Ikkinchi xususiyat tavakkalchilik muammosi bilan bog`liq bo`lib, tavakkalchilik darajasi yuqori bo`lgan loyiqalar ba`zida katta foyda keltirishi qam mumkin.
Uchinchi xususiyat baqolash muammosi bilan bog`liq. Masalan, xususiy kapitalning rentabellik ko`rsatkichi sur`ati va maxraji turli xil xarid qobiliyatiga ega bo`lgan pul birligida keltiriladi. Ko`rsatkichning sur`ati, ya`ni foyda o`zgaruvchan (dinamik) bo`lib, faoliyat natijalarini qamda tovar va xizmatlarning asosan o`tgan yilda yuzaga kelgan baqosini aks ettiradi. Ko`rsatkichning maxraji, ya`ni xususiy kapital bir qator yillar davomida shakllanadi. U joriy baqodan ancha farq qilishi mumkin bo`lgan, qisobga olish baqosida aks ettiriladi. Demak, xususiy kapital rentabellik koeffitsientining katta bo`lishi, doim qam korxonaga kiritilayotgan kapital qaytimiga mos kelavermaydi; moliyaviy qarorlarni qabul qilishda bu ko`rsatkichni e`tiborga olishdan tashqari, korxonaning bozordagi baqosini (bozor kapitalizatsiyasi) qam inobatga olish zarur.
Quyida korxona faoliyatining samaradorligini tavsiflovchi rentabellikning asosiy ko`rsatkichlari keltirilgan.

Aktivlar rentabelligi (RA) q

Sof foyda (SF)
Aktivlarning o`rtacha yillik qiymati (A) Sof foyda (SF)

Sotish rentabelligi (RS) q

Xususiy kapital rentabelligi (XK) q

Bitta aktsiya daromadi (AF) q

Maqsulotni sotishdan tushgan tushum(ST) Sof foyda

Xususiy kapital o`rtacha yillik qiymat (XK) Sof foyda (SF)
Muomaladagi aktsiyalar soni (Na)

Aktivlar rentabelligi korxonada 1 so`m foyda olish uchun qancha mablag` jalb qilish talab etilishini (bu mablag`lar manbaidan qat`i nazar) aks ettiradi. Ushbu ko`rsatkich korxona raqobatbardoshligining eng muqim ko`rsatkichlaridan biri qisoblanadi.
Sotish rentabelligi sotilgan maqsulotning qar bir so`mi qancha sof foyda keltirganini aks ettiradi.
Xususiy kapital rentabelligi korxona mulkdorlari ya`ni, egalari kiritgan kapitaldan foydalanish samaradorligini aniqlash va bu ko`rsatkichni xuddi shu mablag`larni boshqa qimmatbaqo qog`ozlarga kiritganda olish mumkin bo`lgan foyda bilan taqqoslash imkonini beradi. Farb mamlakatlarida bu ko`rsatkich kompaniya aktsiyalarining kotirovkasiga sezilarli ravishda ta`sir ko`rsatadi.
Bitta aktsiya keltiruvchi foyda ko`rsatkichi korxonaning bozordagi faoliyatini tavsiflovchi muqim ko`rsatkichlardan biridir.
SHu tariqa, tavsiya qilinuvchi ko`rsatkichlar taqlil jarayonida korxonaning moliyaviy barqarorligini aniqlash, ishlab chiqarish samaradorligi va korxonaning bozordagi raqobatbardoshligini oshirishga oid chora-tadbirlar belgilashga ikoniyat yaratadi.