Microsoft Word конструкция doc qisqartirilgan doc

BIRINCHI BO‘LIM

QORA VA RANGLI METALLAR METALLURGIYASI

Bu bo‘limda metallar va ular qotishmalarining tabiiy birikmalardan ajratib olishdagi texnologik jarayonlar o‘rganiladi.

I bob. MATERIALLAR XILI VA ULARNING QO‘LLANISH SOHALARI

l-§. Metallar haqida ma’lumot

Kimyo fanidan ma’lumki, D.I. Mendeleevni davriy jadvalidagi kimyoviy elementlarning -3/4 qismi metallardir.

M.V. Lomonosov ta’rifiga ko‘ra, «Metallar bolg‘alanishi mumkin bo‘lgan yaltiroq jismlardir». Keyingi yillarda metallarni ichki tuzilishini rentgen nuri yordamida o‘rganishlar ko‘rsatdiki, ularning atomlari fazoda ma’lum tartibda joylangan bo‘lib, aniq fazoviy kristallik panjaraga ega. Shu boisdan xossalari ham turlicha bo‘ladi. Ko‘pchilik metal-larning atomlaridagi sirtqi (valent) elektronlar soni bitta yoki ikkita bo‘lib, ular yadroga zaifroq tortilib turadi. Shu sababli ma’lum sharoitda elektronlarining birini yoki ikkalasini nometallarga berib, musbat zaryadli ionlarga aylanadi.
Sof (tarkibida qo‘shimchalar judayam oz bo‘lgan) metallarni o‘ziga xos xossalari tufayli texnikani turli sohalarida (masalan, Fe, Cu va Al lardan elektroradio texnikada, Та, Nb, Si va boshqalardan priborsozlikda, atom texnikada va boshqa joylarda) qo‘llanilsa, mashinasozlikda va boshqa sohalarda qora va rangli metallar qotishmalari
(cho‘yan, po‘lat, latun, bronza va boshqalardan) asosiy konstruksion material sifatida keng foydalaniladi.
Ma’lumki, rangli metall va ularning qotishmalari qora metall qotishmalaridan ancha qimmat bo‘lsada, korroziyaga bardoshligi, elektr va issiqlikni yaxshi o‘tkazishi, plastikligi, puxtaligining qoniqarligi, temperatura pasaygan sari elektr o‘tkazuvchanligining ortishi, termik ishlanishi va boshqa xossalari tufayli zarur joylarda keng qo‘llaniladi. Lekin imkon bo‘lsa, qimmatbaho rangli metall va ularning qotishmalari o‘rniga qora metall qotishmalari va nometall mate-riallardan foydalanish katta iqtisodiy tejamlik beradi. Bu holni unutmaslik kerak.

II bob. DOMNA PECHIDA CHO‘YAN ISHLAB CHIQARISH

Ma’lumki, zamonaviy metallurgiya kombinatlari yirik inshootlar kompleksi bo‘lib, unda rudalarni boyitish (ya’ni begona qo‘shimchalardan deyarli tozalash), koks^* ishlab chiqaruvchi batareyalar, domnaga shixta^** materiallarni yuklovchi apparat va uzluksiz ravishda qizdirilgan havo bilan ta’minlab turuvchi havo qizdirgich qurilmalar, shuningdek, quymalar, prokat mahsulotlar oluvchi va boshqa qator uchastkalari bo‘ladi.