Microsoft Word конструкция doc qisqartirilgan doc

 
2-§. Qotishmalarning holat diagrammalari
va ularning tuzilishi
 
Qotishmalar tarkibidagi element (komponent) larining 
xili konsentratsiyasi va temperaturasi o‘zgarganda fazala-
rining qanday holatda bo‘lishini ko‘rsatuvchi diagramma 
shu qotishmaning holat diagrammasi deyiladi.
Qotishmalarning holat diagrammasi uning ayni sharoitda 
eng kichik erkin energiyali barqaror fazalar holatini 
ko‘rsatgani uchun bu diagramma qotishmaning muvozanat 
diagrammasi deb ham ataladi. Demak, qotishmalarning holat 
diagrammasidan kristallanish davrida fazalarning hamda 
ularga ko‘ra xossalarining o‘zgarishi kuzatiladi. Shuning 
uchun qotishmalarning holat diagrammalarining amaliy 
ahamiyati g‘oyat katta. 
Ma’lumki, qotishmalar tarkibiga kiruvchi komponentlar 
ortishi bilan holat diagrammalarining tuzilishi murakkab-
lashadi. Eng oddiy holat diagrammalari ikki komponentli 
qotishmalarga xos bo‘lgani uchun shu qotishmalarning holat 
diagrammasini ko‘rib chiqish bilan kifoyalanamiz. 
Amalda aniq qotishmalarning holat diagrammasini tuzish 
uchun komponentlarini va aniq tarkibli qotishmalarini olib, 
ularni o‘tga chidamli materiallardan yasalgan idishga kiritib, 
pechda suyultirilib, asta-sekin sovitib boriladi. Bunda 
ularning kristallana boshlashi va tugashi temperaturalarining 
o‘zgarishi termo-elektrik pirometr, strukturasi esa maxsus 
metallografik mikroskop yordamida kuzatib, olingan mate-

---

60 
riallar asosida holat diagrammasi tuziladi. 
18-rasm.
 
Pb-Sb qotishmalari holat diagrammasining tuzilishi. 
Masalan, Pb-Sb qotishmasining holat diagram-masini 
tuzish uchun avvalo Pb va Sb larni va turli konsentratsiyali 
qotishmalarini olib, ularning kritik temperaturalarini 
aniqlaymiz. Aniqlangan materiallar asosida har biri uchun 
sovitish egri chiziqlari chizilib, koordinatalar tizimining 
ordinata o‘qi bo‘ylab ularning kritik temperaturalarining, 
abssissa o‘qi bo‘ylab konsentratsiyalarini qo‘yib, qotishma-
larning kristallana boshlanish temperaturalarini va kristalla-
nishning tugash temperaturalarini o‘z konsentratsiyalariga 
o‘tkazib, ular o‘zaro tutashtirilsa, qotishmaning holat diag-
rammasi tuziladi (18-rasm). 
Shuni qayd etish joizki, qotishma tarkibiga kiruvchi 
komponentlar suyuq holatda bir-birida to‘la erib, 
kristallanish jarayonida bir-biriga tortilmay, har biri mustaqil 
kristallar hosil qilsa, 19-rasm, a dagidek, agar suyuq ham, 
qattiq holatda ham bir-birida istalgan miqdorda erib 
kimyoviy birikma hosil qilmasa, 26-rasm, b dagidek, agar 
qotishma tarkibiga kiruvchi komponentlar suyuq holatda bir-
birida to‘la erib, qattiq holatda ma’lum miqdordagina eriy 

---

61 
olsa, bunday qotishmalar qattiq holatida komponentlari 
cheklangan miqdorda eriydigan qotishmalar. 
19-rasm, d dagidek, agar qotishma tarkibiga kiruvchi 
komponentlar suyuq holatda bir-birida erib, qattiq holatda 
barqaror kimyoviy birikma hosil qilsa, ularni 
A
n
V
m
 
tipidagi oddiy 
formula bilan ifodalash mumkin, ular 26-rasm, e dagidek, holat 
diagramma hosil bo‘ladi.