Microsoft Word kasbiy psixologiya \355.\355.\355


 O’smirlarning intellektual rivojlanishi



Download 4,45 Mb.
Pdf ko'rish
bet453/558
Sana05.07.2021
Hajmi4,45 Mb.
#109653
1   ...   449   450   451   452   453   454   455   456   ...   558
Bog'liq
kasbiy psixologiya

24.2. O’smirlarning intellektual rivojlanishi 
O’smirlik  davrida  nutqning  rivojlanishi  bir  tomondan  so’z  boyligining  oshishi  hisobiga  bo’lsa, 
ikkinchi tomondan tabiat va jamiyatdagi narsa, voqea va hodisalarning mazmun moxiyatini anglashlari 
hisobiga  bo’ladi.  Bu  davrda  o’smir  til  yordamida  atrof-borliqni  aks  ettirilishi  bilan  bir  qatorda  inson 
dunyoqarashini  ham  belgilab  berish  mumkinligini  his  qila  boshlaydi.  Aynan  o’smirlik  davridan 
boshlab, inson nutq bilish jarayonlarining rivojlanishini belgilab berishini tushuna boshlaydi.O’smirni 
ko’pincha muomalada so’zlarni ishlatish qoidalari - ""qanday qilib to’g’ri yozish kerak?" "qanday qilib 
yaxshroq  aytish  mumkin?"  ,  "Nima  deyish  kerak?",  kabi  savollar  juda  qiziqtiradi.  O’smirlar 
maktabdagi  o’qituvchilar,  kattalar,  ota-onalar  nutqidagi  kamchiliklariga,  kitob,  gazeta,  radio  va 
televidenie  diktorlari  xatolariga  tez  e'tibor  beradilar.  Bu  holat  o’smirning  bir  tomondan  o’z  nutqini 
nazorat  etishga  o’rgatsa,  ikkinchi  tomondan  kattalar  ham  nutq  qoidalarini  bo’zishlari  mumkinligini 
bilishlariga va o’zida mavjud xatoliklarni birmuncha barham toptirishlariga olib keladi. 
O’smir so’zlarning kelib chiqish tarixiga, ularning aniq mazmuni va moxiyatiga juda qiziqadi. U 
endi  o’z  nutqida  yosh  bola  singari  emas,  balki  katta  odamlardan  so’zlarni  tanlab  ishlatishga  harakat 
qiladi. Nutq madaniyatini egallash borasida o’smir uchun o’qituvchi, albatta, namuna bo’lishi shartdir.  
Aynan  maktab  ta'limi  o’smir  bilish  jarayonlarini  rivojlanish  yo’nalishini  sifat  jihatidan 
o’zgarishda  asosiy omil bo’lib xizmat qiladi. Bilish jarayonlarining rivojlanishida nutq, og’zaki, ham 
yozma  mavjud  bo’lishi  bilan  kuchli  vosita  hisoblanadi.  Maktabdagi  o’quv  jarayonlarining  to’g’ri 
tashkil  etilishi  va  amalga  oshirilishi  bilan  o’smir  nutqining  to’g’ri  rivojlanishiga  sharoit  yaratiladi. 
Nutqni  o’zlashtirishga  harakat  bu  o’smirnnng  muomala,  bilish  va  ijodiy  faoliyatga  kirilishiga  ehtiyoj 
va intilish hisoblanadi. 
O’smirlik  davrida  o’qish  malakalari,  yozma  va  monologik  nutq  jadal  rivojlanadi.  5-sinfdan 
boshlab  to  9-sinfgacha  o’qish  to’g’ri,  tez  va  ifodali  bo’lish  darajasidan,  yoddan  ifodali,  ta'sirli  aytib 
bera  olish  darajasigacha  ko’tariladi.  Monologik  nutq  esa  asardagi  kichik  bir  parchani  qayta  so’zlab 
berishdan, mustaqil ravishda nutq va chiqishlar tayyorlash, og’zaki - muloxaza yuritish, fikr bildirish 
va  ularni  asoslab  berishgacha  o’zgaradi.  Yozma  nutq  ham  yaxshilangan  holda  o’smirlar  endi  ularga 
berilgan  erkin  mavzu  bo’yicha  mustaqi  holda  insho  yoza  oladilar.  O’smirlarning  nutqi  to’la  tafakkur 
bilan bog’liq holatida amalga oshiriladi.  
5-6 sinflardagi o’quvchilar og’zaki va yozma matn uchun reja tuzib, unga amal qila oladilar. 
Diqqat.  Agar  kichik  maktab  davrida  ixtiyorsiz  diqqat  ustunlik  xilsa,  o’smirlik  davrida  bola  o’z 
diqqatini  o’zi  boshqara  oladi.  Dars  davomida  intizomning  buzilishi  aksariyat  hollarda  o’quvchilar 
diqqatsizligidan emas, balki ijtimoiy sabablar bilan belgilanadi. O’smir o’z diqqatini to’la ravishda o’zi 
uchun  ahamiyatli  bo’lgan  va  yuqori  natijalarga  erishishi  mumkin  bo’lgan  faoliyatlarga  qarata  oladi. 
O’smirning diqqati yaxshi boshqariladigan va nazorat etiladigan darajada rivojlangan bo’lishi mumkin. 
Bolaning  rivojlanayotgan  ixtiyoriy  diqqati  o’qituvchi  tomonidan  doimo  qo’llab-quvvatlanishi  juda 
zarurdir. Pedagogik jarayonda ixtiyorsiz diqqatni ixtiyoriy diqqat darajasiga ko’tarish uchun bir qancha 
uslublar  ishlab  chiqilgan.  Shuningdek,  o’smirning  dars  jarayonida  o’z  tengdoshlari  orasida  o’zini 
ko’rsatishi  uchun  sharoitni  yaratilishi  ham  o’smirdagi  diqqatni  ixtiyorsizdan  ixtiyoriyga  aylanishida 
zamin  bo’lib  xizmat  qilishi  mumkin.  Lekin,  o’smirlik  davrida  juda  qattiq  charchash  holatlari  ham 
bo’ladi.  Aynan  13-14  hamda  16  yoshlarda  charchash  chizig’i  keskin  ko’tariladi.  Bunday  holatlarda 
o’smir  atrofdagi  narsa  va  voqealarga  to’liq  diqqatini  qarata  olmaydi,  diqqatning  ko’rinishlariga 
o’smirlik  erishish  va  yo’qotish  bo’yicha  to’la  qarama-qarshibo’lgan  davr  hisoblanadi.  O’smirlik 
davrida  nazariy  tafakkur  yuqori  ahamiyatga  ega  bo’la  boshlaydi.  Chunki  bu  davrdagi  o’quvchilar 
atrof-olamdagi  bog’lanishlar  mazmunini  yuqori  darajada  bilishga  harakat  qiladilar.  Bu  davrda 
o’smirning  bilishga  bo’lgan  qiziqishida  progress  sodir  bo’ladi.  Ilmiy  nazariy  bilimlarning  egallab 
olinishi tafakkurning rivojlanishiga olib keladi. Buning ta'sirida isbot, dalillar bilan fikrlash qobiliyati 
rivojlanadi. Unda deduktiv xulosalar chiqarishga qobiliyatpaydo bo’ladi.  
Maktabda  o’qitiladigan  fanlar  o’smir  uchun  o’z  taxminlarini  yuzaga  keltirish  yoki  tekshirish 
uchun sharoit bo’lib xizmat qiladi.  


292 
 
J.Piajening  ta'kidlashicha,  "Ijtimoiy  hayotuch  narsaning  ta'siri  -  til,  mazmun,  qoidalar  asosida 
shakllantiriladi".  Bu  borada  o’zlashtirilgan  ijtimoiy  munosabatlar  o’z-o’zidan  tafakkurning  yangi 
imkoniyatlarini yaratadi. 
11-12  yoshdan  boshlab  o’smir  endi  mantiqiy  fikrlab  harakat  qila  boshlaydi.  O’smir  bu  yoshda 
xuddi  kattalar  singari  keng  qamrovli  tahlil  etishni  o’rgana  boshlaydi.  O’smir  tafakkurning  nazariy 
darajaga  qanchalik  tez  ko’tarila  olishi,  o’quv  materiallarini  tez  va  chuqur  egallashi  uning  intellektini 
ham rivojlanishini belgilab beradi.  
O’smirlik  davri  yuqori  darajadagi  intellektual  faollik  bilan  farqlanadi.  Bu  faollik  o’ta 
qiziquvchanlik  hamda  atrofdagilarga  o’z  layoqatlarini  namoyish  etish,  shuningdek,  ulardan  yuqori 
baho  olish  ehtiyojining  mavjudligi  bilan  belgilanadi.  O’smirning  kattalarga  beradigan  savollari 
mazmunli,  muloxazali  va  aynan  o’sha  masala  doirasida  bo’ladi.  Bu  yoshdagi  bolalar  turli  farazlarni 
keltira  oladilar,  taxminiy  fikr  yuritib,  tadqiqot  o’tkaza  oladilar  hamda  ma'lum  bir  masala  bo’yicha 
muqobil  variantlarni  taqqoslay  oladilar.  O’smir  tafakkuri  ko’pincha  umumlashtirishga  moyil  bo’ladi. 
Respublikamizning  bozor  iqtisodiyoti  sharoitiga  o’tishida  kishilardagi  amaliy  tafakkurning  ahamiyati 
oshmoqda. Amaliy tafakkur tizimiga quyidagi aqliy sifatlar kiradi: 
-  tadbirkorlik,  tejamkorlik,  hisob-kitoblik,  yuzaga  kelgan  muammolarni  tez  yecha  olishlik  va 
boshqa  shu  kabi  sifatlar  mavjud  bo’lgan  taqdirdagina  amaliy  tafakkurni  rivojlangan  deb  hisoblash 
mumkin.  Bu  sifatlarni  1-sinfdanoq  rivojlantira  borish  nihoyatda  muhim.  O’smirlik  davrida 
ishbilarmonlik  sifatini  o’quvchilarning  o’z-o’zini  boshqarishni  yo’lga  qo’yishi,  umumiy  foydali 
tadbirkorlik  ishlarida  ishtirok  etishi  orqali  rivojlantirish  mumkin.  Bu  borada  o’quvchi  ijrochi  rolida 
emas  balki  boshqaruvchi,  mustaqi  yo’l  tanlovchi  va  tadbirkorlik  munosabatlarida  o’zi  ishtirokchi 
bo’lgan  taqdirdagina  rivojlanish  amalga  oshishi  mumkin.  Bu  yoshda  tadbirkorlikni  rivojlantirishda 
ko’proq  mustaqilikning  berilishi  o’smir  amaliy  tafakkurining  rivojiga  ijobiy  ta'sir  ko’rsatadi.  O’smir 
yoshdagi  bolalarda  tejamkorlikni  rivojlantirish  aqlning  boshqa  sifatlariga  nisbatan  osonroq  kechadi, 
buni  ko’proq  ularni  qiziqtiradigan  narsalarga  mustaqi  ravishda  hisob-kitob  qilib  borishga  yo’llash 
orqali  amalga  oshirish  mumkin,  o’smirlarda  yuzaga  kelgan  muammolarni  tez  va  operativ  holda 
yechish  malakasini  shakllantirish  birmuncha  qiyinroq  kechadi.  Albatta,  bu  bolaning  temperamentiga 
ham bog’liq. Barcha o’smirlarni ham tez  yo’llab, tez harakat qilishga o’rgatish mushkul, lekin ularni 
biror muammo yuzaga kelishi bilan orqaga chekinmay, zudlik bilan yechishning umumiy qoidalariga 
o’rgatib borish mumkin. O’smirlik davrida iitellektning yuqori darajada rivojlangan bo’lishi himmatli 
va  obro’li  hisoblanadi.  O’smir  shaxsida  va  uning  bilishga  qiziqishidagi  o’zgarishlar  o’zaro  bog’liq 
bo’ladi.  Ixtiyoriy  psixik  jarayonlarning  rivojlanishi  o’smirdagi  shakllanib  kelayotgan  shaxs 
mustaqiligiga  tayanadi,  o’zining  shaxsiy  xususiyatlarini  anglash  va  shakllantirish  imkoniyatlari  esa 
undagi tafakkurni rivojlanishi bilan belgilanadi. 

Download 4,45 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   449   450   451   452   453   454   455   456   ...   558




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish