Microsoft Word kasbiy psixologiya \355.\355.\355

31.4. Tarbiya jarayonining samaradorligini oshiruvchi psixologik mexanizmlar 
Tarbiyali  bo’lim  -  bu  xulq-atvorini  nazorat  qilishdan  iboratdir.  Bunday  nazorat  insonga  yomon 
hatti-harakatlarni bajarmaslik imkoniyatini beradi. 
Agar shaxs xulq-atvorini axloqiyligi haqida qayqursa, u ijtimoiylashuvga erishgan bo’ladi. 
Tarbiyalanganlik  ijtimoiylashuvni  o’rganish  jarayoni  sifatida  qaraladigan  yosh  psixologiyasida 
olingan natijalarga asoslanadi.  
Bola  o’zini  egosentrik  emas,  balki  tarbiyali  tutishi  uchun  tarbiyalanganlik  qanday 
rag’batlantirilishi  kerak?  Tarbiya  o’z  mohiyatiga  ko’ra  ijtimoiy  jihatdan  ijobiy  ehtiyojlarni 
hosilqilishidir.  Agar  ta'lim  shaxsning  ongini  shakllantirish  bo’lsa,  tarbiya  uning  ongsizlik  sferasiga 
ta'sir etishdir.  
Bolalarga  ularni  tarbiyalaydiganlarga  hissiy  yaqinlik  xos.  Odatda  6  oylik  bolalar  unga 
g’amxo’rlik qiladigan ota-onasiga bog’lanib qoladilar.  

---

385 
 
Ota-onaning oldida , ular bilan muloqatda bo’lish bolalarga juda yoqadi, ularning yo’qligi bolaga 
yoqmaydi.  Ota-onaning  g’amxo’rligini  bildiradigan  so’zlar,  hatti-harakatlar  bola  uchun  juda  katta 
ahamiyatga ega, uni erkalamaslik, suymaslik salbiy ahamiyatga ega bo’ladi.  
Xulq-atvorning  dastlabki  ijtimoiylashuvi  xuddi  shu  o’rganish  jarayoni  orqali  sodir  bo’lishi 
mumkin:  xulq-atvorning  istalgan  shakllari  g’amxo’rlik  va  e'tibor  bilan  taqdirlanadi,  kutilmagan 
shakllari esa qo’llab-quvvatlanmaydi. Lekin, yaxshi xulq-atvorni rag’batlantirish va yomon xulq-atvor 
uchun jazolash axloqiy ijtimoiylashuvning kichik bir qismidir. Biz ko’rib chiqqan xulq-atvor hamma 
bolalarga ham taalluqli emas. 
Bolalarni tarbiyalash samaradorligini oshirishda an'ana va urf-odatlarning roli katta. 
Halq urf-odatlari,  an'analari va marosimlari katta  tarbiyaviy  ahamiyatga egadir. Ular odamlarni 
bir-biriga  yaqinlashtiradi,  do’stlik-birodarlik  his-tuyg’usilarini  rivojlantiradi.  Bular  o’z  navbatida 
yoshlar uchun ibrat namunasini o’taydi. 
Mustaqil  jamiyatning  baxt-saodati  yo’lida  halol  mehnatqilish:  jamiyat  boyligini  saqlash  va 
ko’paytirish  yo’lida  har  bir  kishining  tinmay  g’amxo’rlik  qilishi,  ijtimoiy  burchni  yaxshi  anglash; 
jamiyat hayotida va shaxsiy hayotda halollik va rostgo’ylik, axloqiy sofdillik, odamiylik va kamtarlik, 
milliy va irqiy adovatlarga aslo yo’l qo’ymaslik va shu kabilar tarbiya jarayonining muhimxislatlaridir. 
Tarbiya  jarayonida  g’amxo’rlikning  funksiyasi  kattadir.  Bolalar  befarq  ota-onalarga  nisbatan 
g’amxo’r  ota-onaga  ko’proq  taqlid  qiladilar.  G’amxo’r  ota-onalar  bolaning  salbiy  xulq-atvorini 
qo’llab-quvvatlamaganda, bola o’z hatti-harakatlarining oqibatini ertaroq anglaydi. 
Tarbiyaviy  jarayonni  amalga  oshirishda  g’amxo’rlik  bilan  bir  qatorda  yaxshi  ko’rishga 
asoslangan intizomga rioya qilishzarurdir. Bu bola bilan doimiy muloqatni tushuntirishni, muhokama 
qilishni, agar bolaning xulq-atvori shuni talab qilsa, og’zaki tanbeh berishni, yaxshi xulq-atvor uchun 
taqdirlashni nazarda tutadi. 
Tarbiya jarayonining texnologiyasini quyidagicha sharhlash mumkin: 
1. 
Tarbiyalanuvchini      alohida    takrorlanmas,  individuallik  sifatida    tushunmoq    lozim.  
Uningehtiyojlari  strukturasini aniqlash kerak. 
2. 
Ijobiy  emosiyalar  vositasida  ijobiy  xulq-atvor  odatlarini  shakllantirmoq  kerak.  Ong 
ham,  iroda  ham  motivlar  ierarxiyasini  shakllantira  olmaydi.  Zotan,  bir  ehtiyojning  o’rnini 
faqatboshqaehtiyojgina egallashi mumkin. 
3. 
Shu    ehtiyojlarni    qondirish    vositalari    bilan    bolani  qurollantirish  tarbiya  va 
tarbiyachidan muloqatni ham, hamdardlikni ham  emas,  aynan  shu  vositalar  bilan  qurollantirishni  
kutadi. 
Arastu aytganidek: "Tarbiya uch narsaga ehtiyoj sezadi: iste'dodga, ilmga, mashqqa".