Microsoft Word kasbiy psixologiya \355.\355.\355

28.3.Kasbga yaroklilikni aniklash muammolari. 
Kasb tanlashga  yo’llash va kasb maslahatlarini uyushtirish. Kasb tanlashga  yo’llash eng avvalo 
odam  imkoniyatlari 
va  uyashayotgan  muhitning  bir  qancha 
sharoitlarini  o’rganishdan 
boshlanadi.Bularni umumlashtirib mehnat ekspertizasi deb aytiladi. 
  Mehnat  ekspertizasi  –  bu  odamning  konkret  kasb  bo’yicha  mehnatga  yaroqliligini  ma’lum 
mutaxassislar tomonidan aniqlanishidir. 
  Odamning u yoki bu mehnat turiga yaroqliligi quyidagilarga bog’liq bo’lishi mumkin: yoshiga; 
tegishli  bilim,  ko’nikma  va  malakaga  ega  bo’lishga;  mazkur  kasb  buyicha  ishlashga  qiziqish  va 
iste’dodi mavjud bo’lishiga. Bundan tashqari yashayotgan sotsial muhit va jinsiga hambog’liqbo’lishi 
mumkin.  
  Mehnat  ekspertizasiga  turli  mutaxassislar  va  tashkilotlar  jalb  qilinadi:  vrachlar,  psixologlar, 
pedagoglar,  injenerlar  va  boshqa  mutaxassislar  qabul  komissiyalari,  xodimlar  bo’limi,  tibbiy  ekspert 
komissiyalari  (VTEK–vrachebno–trudovaya  ekspertnaya  komissiya),  harbiy  vrachlik  komissiyalari–
VVK),  lokomotiv  mashinistlari,  shofyorlar,  shaxtyorlar  va  boshqalarni  tanlash  komissiyalari  va 
boshqalar.  
  Mehnat  ekspertizasi  tashkiliy  shakllaridan  qat’iynazar  quyidagi  umumiy  masalalarni  halqilish 
bilan shugullanadi:  
-Odam ma’lum ishni boshlab keta oladimi?  
-Tegishli lavozimda ishni davom ettira oladimi?  
-Odamdan qaysi soxa yoki vazifada foydalanish ma’qul? 
-Baxtsiz  xodisa  yuz  berganda,  bunga  odam  qay  darajada  aloqador,  ishga  qabul  qilingan, 
tayinlanganlar – chi? 
Mehnat faoliyatining barcha turlarida mehnat ekspertizasining asosiy vazifasi quyidagilardir:  
-Odamning  yoshiga,  salomatligiga,  ma’lumotiga,  psixologik  va  boshqa  xususiyatlariga  mos 
kelmaydigan ishga kirib qolishning oldini olish; 
-Mazkur kasbga eng qobiliyatli kishini tanlab olish; 
-Tasodifan  shu  kasbni  tanlab  ishga  kirgan  odamni  o’zvaqtida  chetlatish,  davolanishga,  mos 
keladigan boshqa ishga o’tkazish; 
-Odamning qaysi kasbga yaroqli ekanligini bildirib, u – yoki bu faoliyat turini tavsiya qilish. 
Psixodiagnostika  ma’lumotlari  asosida  prognostik  psixologik  mehnat  ekspertizasi  kishining 
kelgusi mehnat faoliyatini belgilashga yordamlashadi. 

---

347 
 
Bu talablarni har bir pedagog va ota–onalarning bilishi va amal qilishi, ayniksa bolaning 9–sinfni 
tugatish va hayotyo’lini belgilab olishi davrida juda muhimdir.  
Mehnat ekspertizasining navbatdagi turi retrospektiv mehnat ekspertizasi deyiladi (Retrospektiv–
o’tmishga nazar solish ma’nosida). 
Retrospektiv  mehnat  ekspertizasi  kuzatuvchining  o’tmishi–o’quv  va  ishlab  chiqarish  faoliyatini 
tahlil  qilish,  baholash  va  uning  xatolarini  aniqlashga,  ayrim  ko’ngilsiz  holatlarga  sabab 
bo’lganholatlarni  (avariya,  brak  maxsulot,  travma)  va  o’rganishga  xizmat  qiladi.  Bu  o’quvchi  yoki 
ishchining kelgusi mehnat faoliyatini belgilab olishida katta ahamiyatga  ega. Mehnat  ekspertizasi  bir 
vaqtning o’zida kasbga yo’llash muammolarini halqilishga ham yordam beradi.  
Kasb  tanlashga  yo’llash–bu  psixologik–pedagogik,  tibbiy  va  davlat  tadbirlari  majmui  bulib, 
hayotga  kirib  kelayotgan  odamga  ilmiy  asoslangan,  shaxsiy  xususiyatlarini  hisobga  olgan  holda 
jamiyat  va  shaxsiy  manfaatlarga  mos  keladigan  faoliyat  turini  tanlab  olishda  yordam  berishdir. 
Kishining qobiliyatariga mos kelmaydigan kasb tunlashi ko’pincha fojialarga sabab bulib shaxs uchun 
moddiy,  ma’naviy  zarar  yetkazishi  bilan  jamiyatga  hamqimmatga  tushishi  mumkin.  Oila  va  jamiyat 
mablagini sovurish, kadrlar qunimsizligi, qayta tayyorlash harakatidagi qarajatlarning ortishi va x.  
Kasb  tanlashga  yo’llash  muammolari  odamlarni  azaldan  tashvishlantirib  kelgan.  Kasb  tanlash 
davlat  ahamiyatiga  ega  masala  ekanligi  birinchi  marta  Ispaniyada  1575  yilda  Xuan  Uarte  tomonidan 
o’rtaga  quyilgan  edi.  Davlat  bu  masala  bilan  shugullanadigan  odamlar  va  tashkilotlar  bo’lishi 
kerakligini taklif qilgan edi.  
XIX  asr  oxiri  va  XX  asr  boshlarida  qator  mamlakatlar  olimlari  va  jamoat  arboblari  (AKSh, 
Germaniya,  Fransiya,  Rossiya  va  boshqalar)  yirik  ishlab  chiqarish  sanoat  korxonalari  uchun 
yoshlardan  maxsus  tayyorgarlik  ko’rgan  kadrlarni  tanlab  olish,  o’qitish,  kasb  o’rgatish  zarurligi 
masalasini  qo’ydilar.  Asrimizning  60  –  yillaridan  boshlab  bu  mavzuda  V.N.Shubkin,  L.L.  Kon-
dratyeva , L. V. Botyakova, G. G. Golubev, A. Ye. Golomshtok (Rossiya), K. Davlatov, V. Chichkov, 
A.  Ismoilov,  N.  Shodiyev  (O’zbekiston  )  va  boshqalar  shug’ullandilar.  Bu  dolzarb  vazifani  halqilish 
maktabdagi  politexnik  ta’lim  zimmasiga  yuklatildi,  biroq  kutilgan  natijani  har  doim  ham 
beravermadi.Kasb tanlashga yo’llash maslaxat berishdan nariga o’tmadi. 
K. K. Platonov kasb tanlashga yo’llashning kompleks dasturini ishlab chikib, bu «kasb tanlashga 
yo’llash uchburchagi» sxemasini taklif qildi. Uning bir tomoni kasblarning kishi va uning organizmiga 
qo’yadigan  talablari.  Ikkinchi  tomoni  bozor  imkoniyatlari  (mehnat  bozor  talablari,  qaysi  kasbdagilar 
kerakligi). Uchinchi tomoni o’smirqobiliyatlarini bilish va davlat siyosatida hisobga olishdan iborat.  
Kasbiy  maslaxat  –  (profkonsultasiya)  kasbga  yunaltirish  tizimining  bir  qismi  bo’lib,  odamning 
qobiliyatlarini  o’rganishga,  tegishli  maslaxatlar  berishga,  batafsil  shakllanishini  ta’minlashga  xizmat 
qiladi. Buning uch bosqichi bor: tayyorlov, hal qiluvchi (yakunlovchi ) va aniqlovchi.