Microsoft Word kasbiy psixologiya \355.\355.\355

25.2. Ilk o’spirinlik davrida aqliy rivojlanish 
Ilk  o’spirinlik  yoshidagi  o’quvchilarining  bilish  jarayonlari  turli  nuqtai  nazarlarni  tahlil  etishga 
va  bu  masala  bo’yicha  har  tomonlama  fikr  yuritishga  yordam  bera  oladi.  Bu  yoshdagi  o’spirinlar 
atrofdagi turli voqea-hodisalardagi haqiqatni bilishga intiladi. Ularning tayyor yechimlar, ma'lumotlar 
emas, balki shu yechim va ma'lumotlarni o’zlari mulohaza yurgizib, qidirish jarayonining o’zi ko’proq 
qiziqtiradi. Bu borada turli masalalar bo’yicha bahs va munozaralar yuritishga va o’zlarining fikrlarini 
isbotlashga  juda  qiziqadilar.  Bu  davrida  bilish  jarayonlarining  rivoji  faol  ravishda  davom  etadi.  Bu 
rivojlanish  o’spirinning  o’ziga  va  uning  atrofidagi  kuzatuvchilarga  kam  seziladi.  Bu  davrga  kelib, 
o’spirinlar to’la ravishda mantiqiy tafakkurga ega bo’ladilar, nazariy fikr yuritib, o’zlarini-o’zlari tahlil 
eta  oladilar.  Ular  endi  bemalol  axloqiy,  siyosiy  va  boshqa  mavzularda  bahslasha  olib,  o’z 
munosabatlarini  bildira  oladilar.  O’spirinlik  davrida  bolalar  juda  ko’p  ilmiy  tushunchalarni 
o’zlashtirib,  ulardan  turli  masala  va  muammolarni  yengishda  foydalana  oladilar.  O’spirinning  o’z-
o’zini anglashi o’quv, mehnat va muloqot motivasiyalarini o’zgarishida o’z aksini topadi. Bu davrda, 
bolada yangi faoliyatlar yuzaga kelib, psixik rivojlanishida yangi bosqich boshlanadi. 
O’spirinlik yoshi o’qish, mehnat, muloqotsingari yetakchi faoliyatlar asosida umumiy va maxsus 
layoqatlarning  rivojlanayotganligi  bilan  xarakterlanadi.  Lekin,  bu  rivojlanish  o’spirinning  o’ziga  va 
uning  atrofidagi  ko’zatuvchilarga  kam  seziladi.  O’spirinlik  davriga  kelib,  juda  ko’p  bolalarda  o’z 
faoliyatlarini  oldindan  rejalashtirish  layoqati  yaxshi  rivojlangan  bo’ladi.  Shuningdek,  o’z-o’zini 
boshqarish hamo’spirinlik yoshidagi bolalarda yaqqol ko’zga tashlanadi. 
O’spirinning  o’quv  mashg’ulotiga  munosabati  o’z  xususiyati  va  mazmuni  jihatidan  boshqa 
yoshdagi  o’quvchilarning  ta'lim  jarayonidagi  munosabatidan  tubdan  farq  qiladi.  O’quvrejasi  va 
dasturning  murakkablashuvi,  yangi  fan  va  mavzularning  kiritilishi,  o’zlashtirilishi  nazariy  tafakkur 
yordamida amalga oshirishni taqozo etadi. Ana shundan kelib chiqqan holda, o’quvchilarning o’qishga 

---

303 
 
munosabati  ham  o’zgaradi,  ular  ayrim  fanlarga  tanlab  munosabatda  bo’la  boshlaydilar.  O’spirin 
o’quvchilarning o’quv fanlariga munosabatlari quyidagi holatlarga bog’liqdir: 
1. 
Fanning dunyoqarashdagi roliga. 
2. 
Fanning bilishdagi ahamiyatiga. 
3. 
Fanning ijtimoiy ahamiyatiga. 
4. 
Fanning amaliy ahamiyatiga. 
5. 
Fanning o’zlashtirish darajasiga. 
6. 
Fanning o’zlashtirish uslubiyotiga. 
O’spirinlik  davrida  bilishga  oid  qiziqish  ko’lami  tobora  amaliy  xususiyat  kasb  eta  boshlaydi. 
Jumladan,  ijtimoiy-siyosiy  masalalarga,  texnika,  tabiatga,  osmon  jismlariga,  sport  va  hokazolarga 
qiziqishi  kuchayadi.  O’spirinlarda  sezgirlik,  kuzatuvchanlik  yanada  takomillashib  boradi, 
mantiqiyxotirasi, esda olib qolishining oqilona yo’li sifatida ta'lim jarayonida yetakchi vazifani ado eta 
boshlaydi. Mazkur pallada o’spirinlarning tafakkuri tobora faol, mustaqil va ijodiy xususiyat kasb eta 
boshlaydi. Tafakkur rivojlanishi bilan birgalikda o’quvchilarning nutq madaniyati rivojlanadi. O’spirin 
turli  janrdagi  adabiy  asarlarni  o’qishi,  tushunishi  orqali  mustaqil  fikr  yuritish,  mulohaza  qilish  va 
munozaraga  kirishishga  o’rganib  boradi.  O’spirinlik  tafakkurining  sifatiga  uning  mazmundorligi, 
chuqurligi,  kengligi,  mustaqilligi,  samaradorligi,  tezligi  kabilar  kiradi.  Tafakkurning  mazmundorligi 
deganda,  o’spirin  ongida  tevarak-atrofdagi  voqelik  to’g’risida  qancha  miqdorda  mulohazalar, 
muhokamalar va tushunchalar joy olganligi nazarda tutiladi.  
Tafakkurning  chuqurligi  deganda  esa,  moddiy  dunyodagi  narsa  va  hodisalarning  asosiy 
qonunlari,  xossalari,  sifatlari,  ularning  o’zaro  bog’lanish  va  munosabatlari  o’spirinning  fikrlash 
faoliyatida  to’liq  aks  etganligi  tushuniladi.  Tafakkurning  kengligi  o’zining  mazmundorligi  va 
chuqurligi  sifatlari  bilan  bog’liq  bo’ladi.  Tafakkurning  mustaqilligi  deganda  o’spirinning  shaxsiy 
tashabbusi  bilan  o’z  oldiga  yangi  vazifalar  qo’ya  bilishi,  bu  vazifalarni  hech  kimning  yordamisiz, 
oqilona  usullar  bilan  mustaqilhal  qilish  xususiyatini  tushunish  kerak.  Tafakkurning  tezligi  qo’yilgan 
savolga to’liq javob olingan vaqt bilan belgilanadi.  
Ayrim  qiz  va  yigitlar  aqliy  rivojlanishdan  orqada  bo’lib,  o’quvmateriallarini  o’zlashtirishga 
ulgurmaydilar  yoki  qiynaladilar,  ular  tevarak-atrofdagi  voqelikni  bilib  olish  maqsadida 
umumlashtiruvchi  tushunchalardan  foydalanishni  bilmaydilar,  chunki  bu  tushunchalar,  xulosalar, 
fikrlar,  hodisa  va  faktlarni  yodlab  oladilar.  Bolalarni  aqliy  jihatdan  rivojlantirish  uchun  o’qish 
faoliyatlarida faollashtirish va ularning bilimlarini ongli ravishda o’stirib borish kerak.  
Ta'limda  onglilik  o’quvchining  yuqori  darajasidagi  faolligi  bilan  ta'minlanadi.  Bilimlarini  faol 
faoliyat ko’rsatib o’zlashtirganda, o’quvchilar bu bilimlarni yaxshi tushunibgina qolmay, ularni amaliy 
faoliyatda  qo’llashga  hamo’rganadilar.  O’quvchilarga  ijtimoiy  masalalar,  iqtisodiy  hamda  ijtimoiy 
faktlar  va  hodisalarni  mustaqil  ravishda  ilmiy  taqlil  qilishva  ularga  baho  berish  usullarini  maxsus 
o’rgatish muqim va zarurdir. Bu o’rinda o’quvchilarning mustaqil fikrlashlarini faollashtirishga, to’g’ri 
rahbarlik  qilgan  holda  rivojlantirish  lozim.  O’spirinlarning  aqliy  jihatdan  rivojlanishida  nazariy 
tafakkurning roli kattadir. 
O’spirin  adabiy  asarlarni  o’qish  va  tushuntirish  orqali  mustaqil  fikrlash,  mulohaza  yuritish  va 
munozaralarga  kirishishga  o’rgana  boradi.  Unda  asta-sekin  tabiat  va  jamiyat  haqida  o’zining  nuqtai 
nazari, e'tiqodi, qarashi shakllanadi. Ma'lumki, shaxsning ana shu fazilatlari uning fikrlashi, mustaqil 
o’ylashi, to’g’ri ?ukm va xulosalar chiqarishi, qat'iy qarorga kela olishi natijasidir. 
O’spirinlarning adabiy asarni baholashi, u haqda shaxsiy fikrlarni bildirishi, muammo yuzasidan 
bahslashuvi  insoniy  xislatlarning  muayyan  darajada  ishtirok  etishi  tanqidiy  tafakkurning  aynan 
o’zginasidir.  Turmushda  uchraydigan  noo’rin  tanqidiylik  esa  o’spirinning  badiiy  didi  va  hayotiy 
tajribasi zaifligidir. O’qituvchining asosiy vazifasi o’quvchilar tafakkuridagi tanqidiylikni haqqoniylik 
darajasiga  ko’tarishdan,  ularga  voqelikka  odilona,  oqilona,  tanqidiy  nuqtai-nazardan  qarashni 
o’rgatishdan  iborat.  O’spirinlarda  moddiy  dunyo  to’g’risida  shaxsiy  fikrlar,  mulohazalar,  ilmiy 
dunyoqarash  tarkib  topganidan  keyingina  tafakkurning  tanqidiylik  xususiyati  rivojlana  boshlaydi. 
Tanqidiy  tafakkurning  rivojlanishi  o’quvmateriallarini  puxta  o’zlashtirishga,  ta'lim  jarayonida 
tashabbuskorlikka,  voqelikni  isbotlash  va  asoslash  ko’nikmalari  tarkib  topishiga  imkon  yaratadi. 
Hodisalar to’g’risida hukm va xulosa chiqarish, tasdiqlash yoki inkor qilish qobiliyatini rivojlantiradi.  

---

304 
 
O’spirinning  qobiliyati  va  iste'dodi  ta'lim  jarayonida,  mehnat  faoliyatida  rivojlanadi. 
qobiliyatning  o’sishi  bilimlar,  ko’nikmalar,  malakalarning  sifatiga  bog’liq  bo’lib,  shaxsning  kamol 
topish  jarayoniga  qo’shilib  ketadi.  Demak,  maktabda  o’tiladigan,  darslar,  laboratoriya  ishlari,  amaliy 
mashg’ulotlar,  referat,  konspekt  yozish  kabi  faoliyat  turlari  o’spirinlar  o’zlashtirish  uchun  zarur 
materiallarni mustaqil holda tushunishga olib keladi. 
Bularning  barchasi  ilmiy-nazariy  tafakkurning  shakllanishiga,  tevarak  atrofdagi  voqelikning 
umumiy  qonuniyatlarini  o’sishiga,  aqliy    imkoniyatlarining  vujudga    kelishiga,  tabiat  va  jamiyat 
rivojlanishining  qonunlarini  anglashiga muhim shart-sharoit yaratadi.  
Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, o’smirlik yoshida o’quvchilar  aqliy  faoliyatining  omillari  
va  usullari bilan qurollangan bo’ladilar. 
Shunga ko’ra har kim qobiliyatiga yarasha kasb-hunar tanlasa, bu sohada muvaffaqiyatli mehnat 
qilsa, ijtimoiy turmush taraqqiyotiga muhim hissa qo’shgan bo’ladi. O’spirinlar u  yoki bu kasbni o’z 
ixtiyorlari bilan ongli ravishda tanlashlari uchun ular mustaqillik, dadillik, qat'iylik, o’zini tuta bilish, 
chidamlilik,  sabr-toqat  kabi  irodaviy  xislatlarga  ega  bo’lishlari  kerak.  Mehnatqilishda  mu?addas 
burchni bajarish istagi,  maqsadning aniqligi, hunaro’rganishga ishtiyoqmandlik mazkur fazilatlarning 
shakllanishiga ijobiy ta'sir ko’rsatadi.  
O’spirinlar  aqliy  rivojlanishda  tasavvurning  ahamiyati  juda  katta,  chunki  inson  biron  bir  ishni 
qilishga kirishar ekan, albatta uning natijasini tasavvur eta olishi kerak. Tasavvursiz hech qanday ishni 
to’g’ri  rejalashtirish  mumkin  emas.  O’spirinda  tasavvur  qila  olish  layoqati  yaxshi  rivojlangan 
bo’lsagina, u o’z hayotidagi idealni tasavvur eta oladi, shunga ko’ra uzoq va yaqin rejalarini tuzadi. 
Hozirgi  yigit  va  qizlarni  30-40  yil  avvalgi  tengqurlari  bilan  solishtirganda,  ularning  umumiy 
saviyalari naqadar o’sganligini ko’rish mumkin.  
O’spirinlarning  intellektual  qiziqishlari  doirasi  keng  va  ko’pqirralidir.  O’spirinlarning 
qiziqishlari  aksariyat  hollarda  o’zi  tanlagan  kasb  va  yo’nalish  shuningdek,  hayotiyrejalariga 
asoslangandir.  O’spirinlik  yoshiga  kelib,  yigit  va  qizlarning  dunyoqarashlari  yuksak  pog’onaga 
ko’tarila  boshlaydi.  Bu  esa  o’spirinning  tashqi  olamni  tushunishiga,  baholashiga  bo’lgan 
munosabatlarini aniqlashga yordam beradi.  
O’spirinlarning dunyoqarashi endi ularning ilmiy, falsafiy, siyosiy va diniy qarashlari tizimidan 
iboratdir. 
  Ma'lum  bir  kasbda  faoliyat  ko’rsatishni  boshlayotgan  o’spirin  unga  intellektual,  ijtimoiy-
psixologik hamdaaxloqiy jihatdan tayyor bo’lishi kerak.  
O’smirlik davrining oxirlari va o’spirinlik yoshiga kelib, ularda mehnat ko’nikma va malakalari 
rivojlanadi.  Bu  ko’nikma  va  malakalari  ularning  kelgusidagi  kasbiy  faoliyatlari  bilan  to’g’ridan-
to’g’ribog’liq.  
Har  qanday  kasbiy  ko’nikma  va  malakalarning  o’sishi,  avvalo,  o’spirin  intellektining  umumiy 
rivojlanganlik  darajasiga  bog’liq.  Shuning  uchun  hambu  davrdagi  o’spirinlar  intellektining 
rivojlanishiga  alohida  e'tibor  berish  lozim.  Bu  yoshdagi  bolalarga  uchun  muloqatga  kirishish 
ehtiyojining  mavjudligi  hamjuda  muhim,  lekin  u  yetakchi  emas,  faqat  tanlagan  kasb  va  yo’nalishlari 
bo’yicha  mashg’ul  bo’lmagan  o’spirinlargina  ko’proq  tengdoshlari  bilan  muloqatda  bo’lishga  ehtiyoj 
sezadilar.  Bu  yoshdagi  bolalar  mehnat  faoliyati  bilan  xuddi  kattalardek  shug’ullana  oladilar.  Ilk 
o’spirinlik  davrini  kasbiy  bilim,  ko’nikma  va  malakalarning  shakllanishi  uchun  senzitiv  davr  deb 
hisoblash  mumkin.  O’zining  kasbiy  taqdirini  tasodifan  yoki  noto’g’rihaletilishi  murakkab  ichki 
kechinmalarga,  ikkilanishlarga,  ziddiyatlarga  olib  kelishi  mumkin.  Bu  esa  yigit  va  qizhayoti  uchun 
ham,  jamiyat  uchun  hamkatta  zarar  keltiradi.  Kasb  tanlash  vaqtida  ilk  o’spirinlar  o’z  moyilligi  va 
qobiliyatlarini  shaxsiy  sifatlar,  xususan,  nerv  sistemasining  tipi,  analizatorlar  xususiyati  emosional-
irodaviy sifatlarini ham hisobga olishlari zarur. 
Tafakkur rivojlanishi bilan birga o`quvchining nutq faoliyati ham o’sadi. Bu esa o`quvchida o’z 
fikrini  to`g`ri,  aniq  ifodalash  malakasini  tarkib  toptiradi.  Nutqining  tuzilishini  takomillashtiradi  va 
lugat boyligini yanada oshiradi.  
O’spirin  adabiy  asarlarni  o’qish  va  tushunish  orqalimustaqil  fikrlashga,  mulohaza  yuritish  va 
munozaraga o’rganib boradi.  

---

305 
 
Katta maktab yoshidagi o`quvchi aqlining tanqidiyligida og’machilikka moyillik kuchli bo`ladi. 
Ogmachilikning  eng  asosiy  sabablaridan  biri–voqelikning  moxiyatini  ilmiy  jihatdan  to`g`ri 
tushunolmaslikdir.  Aqlning  va  tafakkurning  tanqidiyligini  tarbiyalashda  o’qituvchi  o`quvchining 
o`ziga xos tipologik xususiyatiga, aqliy kamolot darajasiga, bilimlari saviyasiga, muloxaza doirasining 
kengligiga,  nutqqobiliyatiga,  shaxsiy  nuktai-nazariga,  o’qishga  nisbatan  munosabatiga,  qiziqishining 
xususiyati va darajasiga, aqliy faoliyat operatsiyalarini qanchalik bo’lishiga, mavjud o’qishko’nikmasi 
va malaqlariga alohida e’tibor berishi lozim.  
Aqltanqidiyligining  rivojlanishi  yuqori  sinf  o`quvchilari  moddiy  dunyoni,  atrof–muhitni 
o’rganishga,  o’quv  materiallarini  puxta  o’zlashtirishga,  ta’lim  jarayonida  tashabbuskorlikka,  faollik 
da’vat etadi.  
Ilk  o’spirinlik  tafakkurining  sifatini  uning  mazmundorligi,  chuqurligi,  kengligi,  mustaqilligi, 
samaradorligi,  tezligi  tashkil  qiladi.  Tafakkurning  mazmundorligi  deganda,  o’spirin  ongida  tevarak 
atrofdagi voqelik buyicha muloxazalar, muxokamalar va tushunchalar qanchalik joy olganligi nazarda 
tutiladi. Tafakkurning chuqurligi deganda, moddiy dunyodagi narsa va xodisalarning asosiy qonunlari, 
xossalari,  sifatlari  o`zaro  boglanishi  va  munosabatlari  o’spirinning  fikrlashida  to’liq  aks  ettirish 
tushuniladi.  Tafakkurning  kengligi  esa  o`zining  mazmundorligi  va  chuqurligi  bilan  bog’liq  bo`ladi. 
Tafakkurning mustaqilligi deganda, o’spirin tashabbuskorlik bilan o’z oldiga vazifalar qo’ya bilishi va 
ularni  hech  kimning  yordamisiz  oqilona  usullar  bilan  bajara  olishi  tushuniladi.  Aqlning 
tashabbuskorligi  deganda  o’spirining  o’z  oldiga  yangi  goya,  muammo  va  vazifalar  qo’yishini,  ularni 
amalga  oshirishda  samarador  vositalarni  topishga  intilishni  anglaymiz.  Aqlning  pishiqligi  vazifalarni 
bajarishda yangi usullarni tez izlab topish va qo`llay olishda eskirgan vositalardan qutulishda namoyon 
bo`ladi.  Agar  o`quvchi  muayyan  vaqt  ichida  ma’lum  soxa  uchun  qimmatli,  yangi  fikrlarni  aytgan 
bulsa,  nazariy  va  amaliy  vazifalarni  hal  qilishda  yordam  bersa,  buni  samarador  tafakkur  deyiladi. 
Tafakkurning tezligi savolga to’liq javob olingan vaqt bilan belgilanadi. O’spirin tafakkurining tezligi 
qator  omillarga:  birinchida,  fikrlash  uchun  zarur  materialning  xotirada  mutsaxkam  saqlanganligiga, 
uni tez yodga tushira olishiga, muvaqqat boglanishning tezligiga, turli his-tuygularning mavjudligiga, 
o`quvchining diqqati va qiziqishiga; ikkinchidan, o’spirinning bilim saviyasiga, qobiliyatiga, egallagan 
ko’nikma  va  malakalariga  bog’lidir.  O’spirinqobiliyati,layokati  va  itse’dodi  ta’lim  jarayonida  va 
mehnat faoliyatida rivojlanadi. Uning qanchalik itse’dodli ekanligini aniqlash uchun ziyrakligi, jiddiy 
sinovga  shayligi,  mehnatga  moyilligi,  intilish,  psixik  tayyorligi,  mantiqiy  fikrlashning  tezligi, 
izchilligi,  samaradorligiga  e’tibor  berish  kerak.  Qobiliyatning  o`sishi,  bilimlar,  ko’nikmalar, 
malakalarning sifatiga bog’liq bo`lib, shaxsning kamol topish jarayoniga qushilib ketadi.  
O’spirinlar  biror  xodisani  asoslagan,  isbotlagan  paytlarida  uning  muhim  xususiyatlariga, 
birlamchi  jihatlariga  sinchkovlik  bilan  qaray  boshlaydilar.  Darsliklardan  o’qigan  va  o’qituvchidan 
eshitgan  axborotlar,  xabarlar  va  ma’lumotlarga  ishonish  va  ulardan  qanoathosil  qilish  uchun  faol 
harakat qiladilar. Tafakkurni oqilonayo’llar bilan o’stirish uchun favqo`lodda holatlarda o`quvchining 
mazkur xususiyatini yomonlamay, balki uni ragbatlantirish to`g`riroq bo`ladi.  
Shunday  qilib  ta’lim  jarayonida  turli  fanlarni  o’qitishtufayli  keng  qo`lamli  bilimlar  tizimi 
o’zlashtirilishi  orqali  yuqori  sinf  o`quvchilarida  tafakkurning  faolligi,  mustaqilligi,  mazmundorligi, 
maxsuldorligi ortadi.  
Endigina  o`sib  kelayotgan  o’spirin  o`quvchilar  kasbga  qanday  yondoshadilar?  Bu  muammo 
ko’pchilikni  qiziqtiradi.  Kuzatishlardan  va  turmush  tajribasidan  ma’lumki,  odatda  ilk  o’spirinlik 
yoshidagi  o’gil-qizlar  hayotda  mustaqilqadam  tashlash  to`g`risida  aniq  asosli  fikr  bildirishga 
qiynaladilar.  Shu  sababli  kasb  tanlash  davrida  oqilona  va  to`g`ri  yo’l  tutishni  bilmay  dovdirab 
qoladilar yoki tavak-kaliga ish ko`radilar. Natijada noxush kechinmalar, umidsizliklar, jiddiy –ijtimoiy 
sutslik holatlari vujudga keladi.  
O`quvchilar  maktabda  fanlarning  asoslaridan  bilim  oladilar,  harqaysio’spirin  fizika  yoki 
matematika  bilan  tanishadilar.  Biroq  ularning  hammasi  kelajakda  fizik  yoki  matematik  kasbini 
egallashni  hohlayvermaydi.  Maktabda  yer  kurrasini  o’rganiladi,  biroq  barcha  o`quvchilar 
sayyohbo’lishni itsamaydi.  
Katta  yoshdagi  maktab  o`quvchilaridan  biror  o’quv  faniga  ishtiyoq  natijasida  ularga  har  –  xil 
kasblarga qiziqish vujudga keladi.  

---

306 
 
Yuqori  sinf  o`quvchilarini  qiziqishlari,  mayllari,  intilishlari,  qobiliyatlari,  itse’dodlari  asosida 
tanlagan  kasblariga  to`g`ri  yo’naltirish  o’spirinlar  uchun  katta  hayotiy  masaladir.  O’spirinlarga 
o’qituvchilar,  ota-onalar  jamoatchilik,  o’z  kasbining  o’tsalari,  murabbiylar  alohida  e’tibor  berishlari 
kerak.  
O’rta  maktabni  bitirgunicha  hamma  o`quvchilar  kasbini  qat’iy  tanlaydi  deyish  mumkin  emas. 
Kasb  –  hunarga  har-xil  munosbatlar  hosilbo’lishining  asosiy  sababi  maktabda  o’qish  davrida  kasb 
tanlash buyicha turli xil niyatlar paydo bo’lishidir.  
V. A. Krutetskiy o’spirinlarda uchraydigan motivlardan quyidagilarni alohida ifodalaydi:  
a)  biror  o’quv  faniga  qiziqish;  b)  vatanga  foyda  keltirish  itsagi  (o`ziga  xos  psixologik 
xususiyatini hisobga olmagan holda); v) shaxsiy qobiliyatini rukach qilish; g)oilaviy an’analarga rioya 
etish (vorislik); d) do’stlari va o’rtoqlariga ergashish; e) ish joyi yoki o’quv yurtining uyiga yaqinligi; 
yo)  moddiy  ta’minlanishining  yaxshi  ekani;  j)  o’quv  yurti  kurinishining  chiroyliligi  yoki  unga 
joylashish osonligi. 
Shuningdek boshqa turdagi motivlar masalan, shaxsning biror kasbga, fanga moyilligi, maqsadi, 
unga  intilishi,  kasb  to`g`risidagi  ma’lumoti,  o`zining  sixat  salomatligi,  asab  tizimining  va 
temperamentining xususiyati va xokazolar hambo’lishi mumkin.  
O’spirinlarda  kasblar  haqida  yaqqol  tasavvur  bulmasligi  sababli  ular  ko`proq  xatoga 
yo’lqo’yadilar. O’zqobiliyatlarini oqilonabaholay olmasliklari tufayli u yoki bu kasbni egallash uchun 
qanchalik  tez  va  aniq  harakat  kila  olishlarini,  bu  ishga  moslasha  olishlari  mumkinligini  bilmaydilar. 
Biroqhozir mazkur ko’ngilsiz holatlarning oldini olish va bartaraf etish imkoniyatlari mavjud. Buning 
uchun quyidagi pedagogik–psixologik omillarga alohida e’tibor berish maqsadga muvofikdir: 
Kasblarni o’rganish usullarini ishlab chiqish, ularni tasniflash va lunda qilib ifodalash. 
O’qituvchining kasblar buyicha tashviqot ishlarini olib borishi. 
O’spirinlarni kasbning asosiy turlari bilan tanishtirish.  
Mehnat ta’limi darslarida yuqori sinf o`quvchilarini kasbga tayyorlash va qiziqish uygotish.  
Psixodiagnotsik va kasb tanlash usullarining amaliyotga tadbiq qilishga moslashtirilgan turlarini 
ishlab chiqish.  
Joylarda zamon talabiga mos kasb tanlash xonalarini tashkil etish.  
Kasb  tanlash  targ’iboti  yuzasidan  o’spirinlarni  ommaviy  axborot  vositalariga  jalb  qilish  va 
psixologik tayyorlash.  
Tadqiqotchilar  va  amaliyotchilar  tomonidan  kasbga  yunaltirishning  usul  va  vositalari  ishlab 
chiqilgan.  E.  A.  Klimov  kasbga  yunaltirish  uchun  kasb  turlarini  «inson-tabiat»,  «inson-texnika», 
«inson-inson», «inson-badiiy obraz» singari komplekslarni tavsiya qiladi.