96
бошлайди. Бу сўз босқичида биринчи бўлса, кейин 2 та сўзни айтиб, бутун гапни айтишни
бошлайди.
Биз тилни қандай ўрганамиз. Олим Б.Ф.Скинер бизга тилни товушнинг фарқлаш орқали
ўрганиб мустаҳкамлашишини таклиф этадилар.
Тилшунос Ноам Чамский эса унга биз махсус тилдан ўрганишди ва ўша тилга ўрган
биологик биологик тайёрланиб, туғилишни айтиб, у билан баҳслашишади. Когнитив оламни
баҳолаш тилни ўрганиш ва гапириш учун оғзаки муҳим даври деб ишонадилар.
Тил сўзлаганда миянинг қайси қисми ишлайди.
Сиз қачон баланд овозда ўқисангиз сизнинг миянгиз вимал турткидай сўзларни қабул
қилади лекин биз энди биламизки, миямизнинг кўп қисми махсус невро алоқалар натижаси тил
эканлигини.
Ҳайвонлар ўйлаши ҳақида нима биламиз. Бошқа ҳайвонлар бизга фикрини улаша
оладими. Нионпанраларнинг бир неча тури инсон билан алоқага компютер кнопкаларини
босган ҳолда киритади. Натижада деярли 200 та сўзни ўрганиб шу асосда ёш ҳайвонларни
ўргатишади. Фақат инсонгина синтаксисни ёзма ва оғзаки ўргана олади. Бироқ параметрлар ва
бошқа ҳайвонлар алоқа ва ўйлаш қобилиятини эгаллаганларини намоён этди.
10
Language is the biologically given communication system of our species, and appears in all
cultures. Not only does our language express thought and convey information, it also expresses and
solidifies social and cultural bonding. Languages consist of a hierarchy of units that combine and
recombine to form higher-level categories. At the bottom are units of sound,which combine into
morphemes and words.
Tilning tashkil topish bloklari
Til bizga biologik jihatdan berilgan kommunikatsiya tizimidir va barcha madaniyatlar kuzatiladi.
Til nafaqat fikrigizni ifoda etish va axborot yetkazish emas, balki u shunungdek ijtimoiy va madaniy
aloqani bildiradi va quvvatlantiradi.
Tillar oily darajadagi turkum shakllantiradigan va qayta tashkil etiladigan ierarxik birliklardan
tashkil topgan. Quyidagi morfema va so`zlarni birlashtiradigan tovush birliklari keltirilgan.
Ma`no jihatdan eng kichik til birliklari morfemalardir, shuningdek morfemalar turli grammatik
maqsadga xizmat qiladi
Iboralar esa so`zlar guruhlargan tashkil topadi va gap iboralardan tashkil topgan tilda so`larning
ba’zi moshlashuviga ruxsat etadi, lekin boshqalarda sintaksis qoidalarga ko`ra ruxsat etilmaydi. Ushbu
qoidalarni daraxt diagrammasi orqali tasvirllash mumkin.
Demak, til yordamida odamlarning bir-birlarini bilan aloqa qilish vositalaridir.
"Nutq" va "til" terminlarining ma’nosini ko’pincha bir-biriga aralashtirib yuboradilar. Nutq bilan
til bir narsa emas. Til so’z belgilari sistemasidan iborat bo’lib, u aloqa quroli bo’lsin, nutq aloqa
prosessining o’zidir. Lekin ularni bir-biridan ajratib bo’lmaydi. Ular birgalikda mavjuddir. Har bir til
tarixiy tarakqqiyot davomida odamlarning nutq yordamida aloqa bog’lash prosessida vujudga kelgan,
rivojlangan6 va takomillashib borgan. Har qanday tilning mavjud bo’lishi, takomillashib borishi
kishilarning o’sha paytda doimiy gaplashib turishlariga bog’liq. Agar kishilar u yoki bu tilni nutq
orqali bo’ladigan muomalada ishlatmay qo’ysalar, u til inqirozga uchrashi, "o’lik til"ga aylanib qoladi.
Nutq faqat kishilar o’rtasidagi aloqa vositasi bo’lib qolmasdan, balki tafakkur qilishning zaruriy
vositasi tafakkur qurolidir. Chunki, biz fikr qilish uchun so’zdai foydalanamiz, fikrimizni so’z bilan
ifoda qilamiz va boshqalarning fikrini bilib olamiz. Odatda biz ovoz chiqarib yoki ovoz chiqarmasdan,
o’z ichimizda tilning grammatika qoidalariga xos holda aytiladigan so’zlar orqali fikr yuritamiz.
Tafakkur bilan nutq turli xodisa bo’lsa ham, lekin ular bir-biri bilan o’zviy ravishda bog’lanib
ketgan. Har bir kishidagi tafakkurning o’sishi shu kishi nutqining rivojlanishi bnlan bog’liq
bo’lganidek kishi nutqining rivojlanishi ham undagi tafakkurning o’sishiga bog’liqdir.
10
Do'stlaringiz bilan baham: