Microsoft Word kartografiya doc

 
16-rasm. 
Sharqiy yarim sharning bir qismi tasvirlangan. Unda 4 xil xatolik aks ettirilgan: 1,2-uzunlik, 3-
burchak, 4-shakl va 5-maydon xatoliklari. 
Uzunlik xatoligi.
Agar dun
ё
kartasi bilan yarim sharlar kartasidagi ekvatorni va 60
0
li parallellarni taqqoslasak, 
ulardagi meridianlar oralig’idagi farq kwzga tashlanadi. Chunki 60
0 
li parallel uzunligi ekvator uzunligidan 2 
marta qicqadir.
Burchak xatoligini
kartalarda aniqlash uchun ywnalishlar oraliqlarining gorizontal burchaklarini ellipsoid 
yuzada va er yuzasida wlchash kerak. Bu xatolik 16-rasmda (5) kwrsatilgan. Kartadagi burchak xatolikni kwz 
bilan h’am kwrish mumkin. Masalan, meridian va parallellar wzaro kesishib twg’ri 90
0
li burchak h’osil 
qilmasa, burchak xatoligi bor demakdir. 
Shakl xatoligini
kartadagi bir kenglikda 
ё
tgan kartografik twrlarni bir-birlari bilan taqqoslash orqali aniqlash 
mumkin. 16-rasmda 0
0
-10
0 
oralig’idagi shtrixlangan shakllarda kwrsatilgan. Undan tashqari 16-rasmda 
Kamchatka yarim oroli globusdagidan ancha katta qilib tasvirlangan. 
Maydon xatoligi
maydon masshtabi bilan bog’liq. Shu bilan birga shaklga h’am bog’liqdir. 16-rasmdagi 
shakllar bilan bir qatorda maydon h’am wzgarganligi kwrinib turibdi. 
Kartalardagi xatoliklarni wlchash ywli bilan h’isoblasa bwladi. Masofa 
ё
ki uzunlik xatoligini (
μ
) aniqlash 
uchun
масштаб
бош
масштаб
хусусий
м
=
formulasidan foydalaniladi. Bosh masshtab aniq, u kartada 
ё
zib 
qwyiladi. Xususiy masshtabni aniqlash uchun quyidagi 
,
L
l
m
=
formuladan foydalanamiz, 
m
-xususiy 
masshtab, 
l
-kartadagi meridian 
ё
ki parallel 
ё
yning uzunligi (sm h’isobida), 
L
-er yuzasidagi shu meridian 
ё
ki 
parallel 
ё
yning h’aqiqiy uzunligi (
L
ning qiymati kitobning 1-ilovasida berilgan). Masalan, Rossiyaning 1:20
millionli kartasida Qarag’anda va Norilsk shah’arlari atroflarining xususiy masshtablarini aniqlash kerak 

---

37
bwlsin. Qarag’anda shah’ri 50
0
parallelda joylashgan. Kartada bu kenglikdagi 10
0
parallel 
ё
yning uzunligi 3,6 
sm, Er yuzasidagi 10
0
ё
y uzunligi 71 697 000 sm (1-ilovadan olingan). Bu qiymatlar formulaga qwyilsa: 
.
см
199158000
1
см
71697000
см
3,6
L
l
m
=
=
=
Norilsk shah’ri 70
0
parallel yaqinida joylashgan bwlib, bu erda 10
0
ё
y uzunligi kartada 2 sm Er yuzasidagi 10
°
ё
y uzunligi 38 187 000 sm (1-ilovadan olingan). Bu qiymatlar formulaga qwyilsa:
см
19093500
1
см
38187000
см
2
L
l
m
=
=
=
bwladi.
Uzunlik xatoligi 
μ
(myu) h’amma joyda bir xil bwlmasdan meridian bwyicha 
bwlsa (m) bilan, parallel bwyicha (n). Muayyan aniqlanishi kerak bwlgan 
nuqtadagi eng katta uzunlik xatolik kwrsatkichi lotin alfaviti (
а
) bilan, eng kam 
xatolikni (
в
) bilan belgilanadi. Eng katta xatolik va eng kichkina uzunlik 
xatoliklarni Bosh ywnalishlar deb yuritiladi. 
Kartografik twr bilan ywnalishlar orasidagi burchak xatoligi 90
0
ga farq 
qilib, grekcha (
о
) epsilon bilan belgilanadi. 
о
=0
0
-90
0
, 
Θ
(teta) yani meridian 
bilan parallel orasidagi wlchangan burchak 16-rasmda 
Θ
=115
0
bwlsa 
о
=115
0
-
90
0=
25
0
. 
Umumiy burchak xatolik kwrsatkichi 
ω
(amego) bilan belgilanib, kartadagi 
burchak xatoligi bilan Er yuzasidagi burchak xatoligi orasidagi farq quyidagi 
formula bilan aniqlanadi: 
.
2
в
а
в
а
Sm
−
+
=
ω
Maydon xatoligi (
R
) bilan belgilanib, R=
а
•
в
formula bilan aniqlanadi.
Shakl xatoligi 
(k
) nuqtadagi eng katta (
a
) va eng kichik (v) uzunlik xatoliklariga bog’liq bwlib, 
в
а
к
=
formula bilan aniqlanadi.
Uzunlik xatoligisiz proektsiyalar bwlmaydi. Lekin burchak va maydon 
xatoligisiz proektsiyalar bwladi.
Xulosa qilib aytganda, xatoliklarning vujudga kelishini, globusni 
meridianlar bwyicha tilimlarga bwlib, ekvator chizig’i bwyicha 
ё
yganda tilimlar 
orasida ochiq joylar h’osil bwlishini kwrish mumkin. Bu xatolik u shimol va 
janubga tomon kattalashib boradi. Bu ochiq joylarni «twldirish» natijasida xatolik 
paydo bwlishini, globusni parallellar bwyicha h’am tilimlarga bwlib, tasvirlaganda 
h’am ochiq joylar h’osil bwlishini kwrish mumkin. Ularni h’am «twldirish» 
natijasida xatolik vujudga keladi. Nih’oyat Er sharining usti tekis bwlmasdan 
(globusda tasvirlaganimizdek silliq emas), h’ar xil relef shakllardan: tog’lar, 
tekisliklar, chuqur botiqlardan iborat bwlib, ularni tekislikka 
ё
yib tasvirlaganda 
h’am xatolikka ywl qwyiladi. Bu xatoliklar ekvatorda doira shaklida tasvirlanib, 
ekvatordan uzoqlashganda ellipsga aylanishini 16-rasmda kwrish mumkin.