146
2. Annotatsiya shaklida h’am
ё
zilib, karta tyg’risida malum darajada
malumot beriladi. Bunday shaklda berilishi kartani tanlab olishda va qisman
bwlsa-da mazmun bilan tanishish imkoniyatini beradi.
3. Tanqidiy shaklda
ё
ziladi. Bu shaklda berishdan maqsad, kartaning ilmiy
va manaviy moh’iyati ochib berilib, mazmuni aniqlanib foydalanish imkoniyati
oshadi.
4. Tavsiyaviy shaklda beriladi.
Bunda karta kimlar uchun
mwljallanganligi, foydalanuvchilarning turlari (wquvchilar uchun
ё
ki turistlar
uchun, avtomobil h’aydovchilar uchun va h’.z.lar) kwrsatiladi.
Bibiliografiya tuzishda karta tasvirlangan h’ududda (dun
ё
, materik
ё
ki
davlat) mavzui h’amda bibliografik doimiyligi h’am h’isobga olinadi.
Kartografiya fanini rivojlanishi bilan bir qatorda kartografik adabi
ё
tlarni
h’am nashr qilish kengayib bormoqda.
Sobiq
İ
ttifoq davrida oylik geografiya bwyicha referativ jurnal chop etilib,
unda maxsus “Kartografiyaga” ajratilgan bwlimi mavjud bwlib, oyiga 150-200
tagacha kartografiyaga tegishli maqola va kitoblar twg’risida malumot berilar
edi. 1964 yildan boshlab h’ar 2 yilda “Kartografiya”
bwyicha fan va texnika
jamlamasi (itogi) chop etilib, 15 dan ortiq kitob shaklida bosilib chiqqan.
Chet elda chop etila
ё
tgan kartografik adabi
ё
tlar twg’risida h’ar oyda chop
etiladigan “Kartografik bibliografiya" jurnali orqali malumot olish mumkin. Yirik
mamlakatlar wzlarining maxsus karta saqlagich (kartoxranilisha) lariga ega
bwlib keng ammo uchun mwljallangan. Masalan, AQSh ning Kongress
bibliotekasida 3.5 mln. karta va 35 mingdan kwp atlas saqlanadi.
Parijdagi Milliy
bibliotekada 2 mln. dan ortiq karta va atlaslar saqlanmoqda. Rossiyaning
Moskvadagi va Sank-Peterburgdagi M.E.Saltikov-Shchedrin nomli
bibliotekasida 300 mingdan ortiq karta va atlaslar mavjud.
Wzbekiston Respublikasida kartografik adabi
ё
tlar, karta va atlaslar WzFA
ning asosiy bibliotekasida Respublika davlat bibliotekasida va Mirzo Ulurbek
nomidagi Wzbekiston Milliy universitetining asosiy bibliotekasida saqlanmoqda.
2000 yildan boshlab Wzgeodezkadastr tomonidan “Geodeziya va kartografiya”
jurnali chop etilmoqda. Kartografiyaga tegishli maqola va kitoblar Wzbekiston
Geografiya jamiyatining «Axborotnomasi»da h’am nashr etilmoqda.
Kartografiya wz mah’suloti bilan turli soh’alarni taminlab turadi. Shu bilan
bir qatorda kartografik asarlar yaratishda h’am
turli xil manbalardan
foydalaniladi. Bular quyidagilar:
- astronomiya
va geodezik malumotlar;
- umumgeografik kartalar (topografik kartalar);
- mavzuli kartalar;
- kadastrga tegishli karta va planlar;
- aero va kosmik suratlar.
- gidrometeorologik manbalar.
- ekologik malumotlar;
- iqtisodiy-statistik malumotlar;
- geografik va boshqa adabi
ё
tlar;
- eskirib qolgan kartografik malumotlar.
147
Kartografik asarlarning mavzui va maqsadiga kwra manbalar h’am
bwlinishi mumkin: asosiy, qwshimcha va
ё
rdamchi. Masalan, qishlok, xwjalik
kartalari uchun statistik
malumotlar kerak bwlsa, tuproq kartalari uchun dalada
bevosita s
ё
mka ywli bilan olingan kartalardan foydalaniladi. Bazi kartalar uchun
kosmik suratlardan foydalaniladi. Masalan, Orol dengizi twg’risidagi malumot
kosmik suratlardan foydalaniladi.
Manbalar h’am vaqtiga qarab, yangi va eskirib qolgan malumotlarga
bwlinishi mumkin. Bazi kartalar tuzishda eskirgan malumotlar zarur bwlib qoladi,
bazida esa yangi malumot talab qilinadi. Masalan, Wzbekistonning iqtisodiy
kartasini tuzishda eng
yangi manbalardan foydalanilsa, tarixiy kartalarda
eskirgan malumotlardan foydalaniladi.
Kartografik manbalar foydalanishiga kwra birlamchi va ikkilamchi bwlishi
mumkin. Masalan, Wzbekiston ah’oli kartasini tuzish uchun birlamchi manbadan
foydalaniladi. Ah’olini bazi ijtimoiy kwrsatkichlarini tasvirlashda birlamchi
manbani qayta ishlash natijalaridan foydalaniladi.
Karta yaratishda bazan matnlardan h’am foydalanishga twg’ri keladi.
Bular kwproq geografik ekspeditsiya manbalari h’amda nazorat manbalardir.
Manbalardan foydalanishda ularni tah’lil qilinib bah’olanadi. Ayniqsa bu
kartografik manbalarga tegishlidir. Ulardan foydalanishda masshtabiga,
proetsiyasiga, kartalarni aniqligiga, twg’riligiga,
ilmiyligiga zamonaviyligiga,
geometrik jih’atdan aniqligiga, jih’ozlanishiga va nashr qilish usuliga etibor
berilishi kerak.
Kartografik asarlarni tah’lil va bah’olashda tuzila
ё
tgan kartaning maqsadiga, foydalanishiga va
ishlatish soh’asiga qarash kerak. Wquv kartasi bilan maxsus kartani tuzishda foydalanadigan manbalar bir xil
bwlmasligi kerak. Shuning uchun h’am bu soh’ada kartograf soh’a mutaxassislari bilan birgalikda ishlash
maqsadga muvofiq bwladi.
