|
Turli materiklardagi markaziy nuqtalarning geografik koordinatalari
Materiklar nomi
Markaziy
nuqtalar-
ning
geografik
koordinatala
ri
Evropa
Evropa
va
Osi
ё
Shimoliy
Amerika
Janu
biy
Ame
r
ik
Afrika
Avtraliya
Avtraliya
va
Okeaniya
Antark-
tida
kengligi
uzoqligi
55
0
shim.
(52
0
05
′
)
20
0
sharq.
40
0
shim.
85
0
90
0
95
0
45
0
shim.
100
0
g’arb.
20
′
jan.
(5
0
)
60
0
g’arb.
(65
0
)
0
0
20
0
sharq
(15
0
)
25
0
jan.
135
0
sharq
140
0
sharq
25
0
jan.
135
0
sharq
150
0
sharq
90
0
jan.
Eslatma:
qavslarda kamroq uchraydigan geografik koordinatalar berilgan.
Qiyshiq azimutal proektsiyalarda bazi xatoliklar markaziy nuqtadan
chekka tomonlarga bir xilda oshib boradi. Shuning uchun izokollar aylana
shaklida tasvirlanadi. Evroosi
ё
kartasida Chukotka va Pireney yarim orollari
atrofida burchak xatosi
ω
= 20
0
dan oshmaydi, uzunlik xatosi
μ
= 1,2 ga teng.
Tinch okean kartasi Urmaevning psevdotsilindrik proektsiyasi asosida
tuzilgan. Bunda wrtadagi twg’ri chiziq 170
0
g’arbiy uzoqlikdagi meridianga twg’ri
keladi. Xatolik xarakteri bwyicha teng maydonli proektsiyadir. Burchak xatoligi
(
ω
) janubiy sharqda 30
0
gacha borib etadi. Maydon xatoligi r
=
1,3 ga teng.
Atlantika okeani TsN
İİ
GAiK ning shartli qiyshiq azimutal proektsiyasida
tasvirlangan. Wrtadagi twg’ri chiziqli meridian 30
0
g’arbiy uzoqlikda joylashib,
qolgan meridianlar egri chiziqlar bilan berilgan.
51
а
а
хатолиги
йўк
нукта
хатолиги
йўк
нукта
33-rasm.
Urmaevning psevdotsilindrik proektsiyasida Tinch okeaning
tasvirlanishi:
a
-maydon xatoligi (
ρ
) kwrinishi;
b
-burchak xatoligi (
ω
) kwrinishi.
52
б
а
р
ω
34-rasm.
TsN
İİ
GAiK proektsiyasida Atlantika okeanining tasvirlanishi:
a
-
maydon xatoligi kwrinishi;
b
-burchak xatoligi kwrinishi.
Bunda burchak xatoligi bwlmagan nuqtalar 3 ta wrta meridianda, 25
0
janubiy kenglikda va 55
0
shimoliy kengliklarda joylashgan. Eng katta burchak
xatoligi
ω
= 15
0
dan, maydon xatoligi esa
r
= 1,15 dan oshmaydi.
3.5. Sobiq
İ
ttifoq va uning ayrim h’ududlari h’amda chet
mamlakatlar kartalarining proektsiyalari
Sobiq
İ
ttifoq kartalari twg’ri konusli proektsiyada tuzilib kelingan. Bunda 2
ta parallel (62
0
va 47
0
shim. kengliklar) xatosiz chiziqlar bwlib, bu chiziqlardan
shimolga va janubga borgan sari xatolik oshib boradi. Hozirgi vaqtda MDH
h’ududi 2 ta proektsiyada tasvirlanadi. Krasovskiyning twg’ri konusli
proektsiyasida (35-rasm) va Kavrayskiyning 1931 yilda taklif qilgan
proektsiyasidir.
Bu proektsiyada Shimoliy qutb doirasidan janubdagi meridian va
parallellarda xatolik eng kam bwladi. Masalan, 47
0
parallleldan janubda,
Rossiya h’ududini janubiy chegarasida
ω
= 2
0
,
r
= 1,04, shimolda Chelyuskin
burni atrofda
ω
= 8
0
,
r
= 1,15, Shimoliy Er arxipelagi atrofilarida
ω
= 16
0
,
r
= 1,25
bwlib, meridianlarda uzunlik masshtabi saqlangan:m=1va n=1.
53
а
б
35-rasm.
Krasovskiyning twg’ri konusli proektsiyada MDH mamlakatlari
tasvirlanishi:
a
-maydon xatoligini (
r
) kwrinishi;
b
-burchak xatoligini (
ω
)kwrinishi.
Parallellar bwyicha xatosiz chiziq 49,4
0
va 67,8
0
, burchak xatoligi (
ω
)
nolga teng chiziq 50,6
0
va 66,8
0
, maydon xatoligi (
r
) nolga, teng chiziq esa 48,2
0
va 68,4
0
shimoliy kengliklarga twg’ri keladi. Chelyuskin burnida m = 1,1,
r
= 1,1,
ω
= 5
0
. Shimoliy Er (Severnaya Zemlya) arxipelagining shimoliy chekkasida n =
1,2,
r
= 1,2,
ω
= 10
0
bwladi. Bundan kwrinadiki, Krasovskiy proektsiyasida bu
h’ududning quriqlik qismida xatolik deyarli ywq darajadadir.
54
Twg’ri konusli proektsiyalarda sobiq
İ
ttifoq h’ududi bir oz kamchilik bilan
tasvirlangan. Masalan, parallellarning eng chekka qismlari shimolga burilishi
natijasida wquvchilar shimol va janub tomonlarni aniqlashda bir oz qiynalib
qoladi. Chunki wquvchilar devoriy kartaning yuqori tomoni shimol, past tomoni
janub, chap tomoni g’arb, wng tomoni sharq deb tushunadilar. Bu
proektsiyalarda tuzilgan Rossiya kartasida esa shimolni faqat meridianlar
ywnalishi kwrsatadi. Undan tashqari, ularda Shimoliy qutb tasvirlanmaydi
h’amda Erning sharsimonligi sezilmaydi.
Professor M.D.Solovev yuqoridagi kamchiliklarni h’isobga olib, MDH
h’ududi uchun qiyshiq tsilindrik proektsiyasini taklif qilgan. (36-rasm). Bunda
Chelyuskin burni atrofida burchak xatoligi
ω
= 16
0
,
r
= 1,8, shimoliy qutb va
Erning sharsimonligi kwrinib turibdi.
MDH ning oliy yquv yurtlar uchun nashr qilinadigan kartalari
T.D.Salmanova taklif qilgan kwp konusli proektsiyada tuziladi. Bu proektsiya
Urmaev proektsiyasining wzgartirilgan kwrinishidir.
Mamlakatlar, shu jumladan Wzbekiston h’ududi h’am wlka, viloyatlar, iqtisodiy va tabiiy geografik
rayonlarning h’amda chet mamlakatlarning kartalari h’am twg’ri konusli proektsiyalarda tuziladi. Bunda
xatoliklar tasvirlana
ё
tgan h’ududlar maydoniga bog’liq bwlib, umuman katta aniqlik talab qilmaydigan
wlchash ishlarini bajarish mumkin.
Topografik kartalar tuzish uchun 1:1 000 000 masshtabdagi Xalqaro karta
proektsiyasi ishlatiladi. MDH va qwshni mamlakatlarda 1:500 000 va undan
yirik masshtabli kwp varaqli topografik kartalar Gauss-Kryugerning teng
burchakli kwndalang tsilindrik proektsiyasi asosida tuziladi. Buning uchun Er
ellipsoidi 6
0
li zonalar (tilimlar) ga bwlinadi, swng tsilindrga solinib
ё
yiladi.
Zonalarning wrtasidagi meridiani tekislikda twg’ri chiziq bilan tasvirlanadi.
55
а
б
36-rasm.
Solovev proektsiyasida MDH ning tasviri:
a
-maydon xatoligini
tarqalishi;
b
-burchak xatoligini tarqalishi.
Mayda masshtabli kartalardagi xatoliklarni oddiy usulda h’am aniqlasa
bwladi. Buning uchun kartaning geografik twrini globusning geografik twriga
taqqoslash kerak. Malumki, h’amma meridianlar er yuzasida va globusda
deyarli bir-birlariga teng, lekin dun
ё
kartalari va yarim sharlar kartalarini globus
bilan taqqoslasak, kartalardagi meridianlar h’ar xil bwlib uzunligi oshib boradi.
Globusda meridianlar parallellar bilan wzaro kesishib 90
0
burchaklar h’osil
qiladi. Yuqoridagi kartalarda esa h’ar xil qiymatga ega bwlgan burchaklar h’osil
bwladi.
Meridianlar bilan parallellarning kesishida 90
0
dan kichik
ё
ki katta burchak
h’osil bwlsa, wsha h’ududdagi va yaqin bwlgan joylardagi orollar, yarim orolllar,
qirg’oq chiziqlarining shaklida wzgarish bwlganligini globus bilan taqqoslaganda
sezilib turadi.
Globusdagi gradus twri
ё
ki sferik trapetsiya bir kenglikda, bir xil shakl va
kattalikda bwladi. Mayda masshtabli geografik kartalarda (dun
ё
kartalari va
yarim sharlar kartalarida) geografik twr h’ar xil shakl va kattalikda bwladi.
56
Do'stlaringiz bilan baham: |
