Microsoft Word Jahon tarixi rasmsiz pechat varianti doc

130-yildagi  Chjan Syanning sayohatidan avvalroq paydo bo‘lgan 
degan fikrni inkor qiladilar. Bu keltirilgan ikki qarash dunyo 
tarixigiikki xil yondashuv bo‘lib, bir tomondan aloqalarning organik 
va uzilmas xususiyatlarini ta'kidlasa, boshqa tomondan davlatlar 
o‘rtasidagi institutsional munosabatlar muhimligini ko‘rsadati. Yana 
hech kim inkor etmaydiki, agar aloqlar mavjud bo‘lgan bo‘lsa, bu 
aloqalar muhim bo‘lgan deb bo‘lmadi. Bundan tashqari, bu aloqalar 
ahamiyati ular soni bilan emas (Markaziy Osiyo arxeologik 
yodgorliklarida juda kam Rim va Xan madaniyatiga oid buyumlar 
topilgan) balki ularning san'at, urbanizatsiya, din, shuningdek, 
Markaziy Osiyoning siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy tuzilmalari asosiga 
ta'siri bilan o‘lchanadi. Bu fikr bu bobda muhokama qiilngan davrdan 
qo‘ra ko‘proq Samarqandlik savdogarlar Changan (Chang‘an) va 
Konstantinopol o‘rtasidagi yo‘llarni ochgan o‘rta asrlar uchun va ayni 
paytda eramizdan avvalgi 3-mingyillikda Yevrosiyo cho‘llari kashf 
etilgach, Gretsiya va Xitoygacha urush olovi tarqalganeramizdan 
avvalgi 2-mingyillik oxiri uchun to‘g‘ri bo‘ladi.  
Samarqanddan nazar tashlaganda, yaxlit jahon tizimi XVI-asrga 
kelibgina paydo bo‘lgan degan fikr kulguli tuyuladi: Abu Lufod
1
 
(Abu Lughod) ning avvalroq davrga borib taqaladigan aniq dalillari, 
hatto  Andre Gunder Frankning jahon tizimi miloddan avvalgi 4-
mingyillikka borib taqaladi degan da'vo ko‘proq qimmatga egadek 
tuyuladi. Darhaqiqat, masshtab turlicha. Biroq masshtab va intensivlik 
antik va ilk o‘rta asrlar davri oralig‘ida hamda 19 - va 20 - asr 
oralig‘ida o‘zgarganligi ham bor haqiqatdir. Darhaqiqat, turli tizimlar 
                                                 
1
 Abu-Lughod J., Before European Hegemony: The World System A.D. 1250-
1350, New York 1989. 

---

 
 
38
bir paytda mavjud bo‘lgan, ular avval ham, hozir ham shunday, biroq 
bu dunyo tizimi 16-asrdan avvalroq mavjud bo‘lmagan degani emas.  
Aslida biz boshqa fikrni yoqlasakda, to‘g‘risiki shuki, 
Samarqandni Bag‘dod, Changan va Rim bilan taqqoslab 
(tenglashtirib) bo‘lmaydi
1
. U kichik vohadagi kichik shahar sifatida 
bir necha qaydnomalarda tilga olinadi. Bugungi kunda u yerda yarim 
million aholi istiqomat qilsa, qadimda bu sonning yarimicha aholi bu 
joyda yashagan bo‘lsa ehtimol (bu fikrni rad etuvchi qarashlar ham 
talaygina). Bu holatdan hayron qolmasa ham bo‘ladi, Markaziy Osiyo 
hech bir joyning markazida joylashmagan, u cho‘llar, dashtlar va 
tog‘lar ajratib turuvchi vohalardan iborat, 60 million aholi bor 
zamindir. Tarixchilar uchun bu sferada ishlashning yana ko‘proq 
afzallligi bor. Ya'ni bunda ilmiy an'analarning biror biri yaqqol 
ustunlik qilmaydi, doimo turli tadqiqotlardagi qarashlarni qarama-
qarshi qo‘yishga to‘g‘ri keladi, har bir voqyea va ob'yektning tahlili 
Yevrosiyo nuqtai-nazaridan global yondashuvni taqozo qiladi. Bu 
tarixni istofoda etishning yagona yo‘li. Samarqandning tut daraxtlari 
Parij yoki Tokio ko‘chalaridan ancha uzoq bo‘lishi mumkin, biroq bu 
maskan umumiy tarixni yaratishimiz uchun ajoyib joydir.