Microsoft Word итисодий статистика-лотин doc

 
3. YAIM ni taqsimlash usulida hisoblash 
 
YAIM ni taqsimlash usulini hisoblashda mamlakatdagi barcha rezidentlarga 
taqsimlangan va ular olgan daromadlarning umumiy yig‘indisi hamda ishlab 
chiqarish va importga qilingan sof soliq sifatida hisoblanadi. Mamlakatdagi 
rezidentlar daromadlariga xodimlar (yollanma ishchilar) olgan mehnat haqi (MH), 
ishlab chiqarishga va importga sof soliq (s), hamda moliyaviy va nomoliyaviy 
aktivlardan olingan yalpi daromadlar (Yad) kiradi. 
Xodimlarga to‘langan mehnat haqiga natural va pul ifodasida berilgan 
vaqtbay yoki ishbay ish haqi, ish haqiga qo‘shimcha va ustamalar, turli xil 
mukofotlar va rag‘batlantirishlar, har yilgi ta’til uchun va malaka oshirish uchun 
yo‘lovchilar va shu kabilar. 

---

73 
Ijtimoiy sug‘urta ajratmalar ham mehnat haqi guruhiga kiritiladi. Ijtimoiy 
sug‘urta ajratmalari rezidentlar tomonidan amalga oshiriladi va kelgusida 
xodimlarning nafaqa olishi uchun ishlatiladi. Bundan tashqari ijtimoiy sug‘urtaga 
ajratmalar summasidan xodimlar kasal bo‘lib qolgan paytlari yoki kasal bo‘lgan 
oila a’zolariga qarash uchun ishga chiqmagan paytlari nafaqa to‘lash, nogironlarga 
nafaqa, ayollarning dekret ta’tiliga chiqqan va yosh bolalarni tarbiyalash paytida 
to‘lanadigan nafaqalarni ham o‘z ichiga oladi. Shuning barcha xo‘jalik yurituvchi 
sub’ektlar belgilangan stavkalarda xodimlarga hisoblangan ish haqi jami 
summasidan ijtimoiy sug‘urta jamg‘armasiga ajratma qiladi. Xodimlarning 
ishsizlik davrida himoya qilish uchun aholining bandlik jamg‘armasi tuzilgan va 
bu jamg‘armani mehnat birjasi boshqaradi. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar aholi 
bandlik jamg‘armasiga ham ajratma qiladi va bu summa ham daromadlar taqsimoti 
hisoblanadi. 
Mahsulotlar ishlab chiqarish va import solig‘iga mahsulot ishlab 
chiqaruvchilar tomonidan davlat byudjetiga to‘lanadigan solig‘lar (qo‘shilgan 
qiymat solig‘i, aksiz solig‘i, reklama solig‘i, yer solig‘i, suv resurslaridan 
foydalanganlik uchun soliq va shu kabilar) hamda turli xil litsenziyalar olish uchun 
to‘lovlar kiradi. Bu soliqlar xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan majburiy 
ravishda to‘lanadi va qaytarib berilmaydi. Umuman iqtisodiy mohiyati jihatdan 
yangidan yaratilgan qiymatning bir qismidir.. 
Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar mahsulotlarni sotish, xizmat ko‘rsatishdan 
olgan sof tushumlaridan va boshqa daromadlaridan sotilgan mahsulot tannarxini 
(ish haqi ham birgalikda) va boshqa moliyaviy harajatlarini ayirib tashlasa, 
to‘langan soliqlarni ham chiqarib tashlasa yalpi foydasi qoladi. Qishloq xo‘jaligida 
shug‘ullanuvchi, yakka tartibda faoliyat yurituvchi sub’ektlarda mahsulot 
sotishdan tushgan tushumdan harajatlar va soliqlar chiqarib tashlangandan keyin 
qolgan summa yalpi aralash daromadlar deyiladi. Chunki bu daromadlar ichida 
o‘zining mehnatiga tegishli haq (daromad) ham bor. 
Shunday qilib, YAIM ni taqsimlash usulida xodimlarga hisoblangan mehnat 
haqi (MH), davlat byudjetiga to‘langan soliqlar (S) va sub’ektlarning yalpi 
foydalari (YAF) yig‘indisi ko‘rinishida ifodalasa bo‘ladi. 
YAIM = MH +S+YAF
Agarda juda keng ma’noda yozadigan bo‘lsak, bu formulani quyidagicha 
yozish mumkin. 
YAIM = MH+ISA+ABFA+ST+YAF. 
Bu yerda ISA – ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar; 
ABFA – aholining bandlik fonidiga ajratmalar; 
ST – soliq va to‘lovlar.