Microsoft Word ihyo qalb ziyouz com doc

«Eslang, Parvardigoringiz farishtalarga degan edi: «Albatta Men loydan bir 
odam yaratguvchidirman. Bas, qachon uni tiklab, unga O’z ruhimdan puflab 
kirgizganimdan so‘ng unga sajda qilgan hollaringizda yiqilinglar!»
(Sod surasi, 
71-72-oyat). 
Alloh taolo jismning loyga va ruhning esa olamlar Robbiga mansub ekanligiga ishora 
qildi. Bu o‘rinda ruh va nafsdan murod bittadir. Xulq nafsda mustahkam bo‘lgan bir 
holatdan iboratdir, undagi ishlar fikr va mulohazaga ehtiyoj qolmasdan, osonlik va 
yengillik bilan sodir bo‘ladi. Agar nafsning holati unda aqlan va shar’an maqtalgan 
chiroyli ishlar sodir bo‘ladigan darajada bo‘lsa, ana shu holat husni xulq, deb nomlanadi. 
Agar nafsning holati undan xunuk ishlar sodir bo‘ladigan darajada bo‘lsa, asos 
hisoblangan ana shu holat yomon xulq, deb nomlanadi. Xulqni mustahkam bir holat, 
deyishimizning sababi shuki, ba’zi bir holatda biror sabab tufayli molini sarflaydigan 
kishi, modomiki, ana shu sarflash nafsida mustahkam o‘rnashmaguncha saxiy xulqli, 
deb aytilmaydi. (Holat xulq bo‘lishi uchun) ishlar insonda mulohazasiz, osonlik bilan 
sodir bo‘lishini shart qildik. Chunki molni majburan sarflagan kishi yoki g‘azablangan 
paytida qiynalib va oqibatini o‘ylab majburan sukut qilib turgan kishi saxiy yoki halim, 
deyilmaydi 

---

Ihyou ulumid-din (Qalb kitobi). Abu Homid G’azzoliy 
www.ziyouz.com
kutubxonasi 
81
Endi bu yerda to‘rt xil ish bor: birinchisi - chiroyli ish va xunuk ish. Ikkinchisi - ikkisini 
ham qilishga qodir bo‘lish. Uchinchisi - ikkisini ham bilish. To‘rtinchisi - nafsning u ikki 
tomondan biriga moyil bo‘lgan holati. Unga ikkisidan birini, ya’ni chiroyli yoki xunugini 
qilish oson bo‘ladi. Xulq (bir ishni) bajarishdan iborat emas. Ko‘pincha saxiy kishilar moli 
yo‘qligi uchun yoki boshqa bir monelik sababli mol sarflay olmaydilar. Goho baxil kishilar 
bor, ular biror sabab tufayli yoki riyo uchun molini sarflashadi. 
Yana xulq quvvatdan iborat emas, chunki quvvatni qizg‘onchiqlikka va saxiylikka nisbat 
berishda, ya’ni ikki zid narsaga nisbat berishda farq yo‘q. Har bir inson tabiatan berishga 
ham, qizg‘onchiqlikka ham qodir qilib yaratilgan. Bu esa xulqi baxillik va saxiylik ekanini 
vojib qilmaydi. 
Yana xulq ma’rifatdan iborat ham emas, chunki ma’rifat chiroyliga ham, xunukka ham 
bir xil taalluqli bo‘ladi. Xulq to‘rtinchi ma’nodan iboratdir. U nafsdan qizg‘onchiqlik yoki 
saxiylik sodir bo‘lishi uchun unga tayyorlanib turiladigan holatdir. Demak, xulq nafsning 
holatidan va botiniy suratidan iborat narsadir. Zohiriy suratning to‘la-to‘kis chiroyliligi 
burun, og‘iz va yonoqlar xunuk bo‘lib, ko‘zning o‘zigina chiroyli bo‘lishi bilan mukammal 
bo‘lmaydi, balki tashqi chiroy mukammal bo‘lishi uchun hamma a’zolar chiroyli bo‘lishi 
lozim. 
Xuddi shuningdek, ichki olamda ham to‘rt xil rukn bor, ya’ni husni xulqning mukammal 
bo‘lishi uchun shu ruknlarning hammasi chiroyli bo‘lishi lozimdir. Agar ana shu to‘rt rukn 
birdek to‘g‘ri, mo‘‘tadil bo‘lsa va bir-biriga munosib kelsa, husni xulq hosil bo‘ladi. 
To‘rtta rukn - ilm quvvati, g‘azab quvvati, shahvat quvvati va bu uch quvvat o‘rtasidagi 
adolat quvvatlaridir. Ilm quvvatining chiroyli va yaxshi bo‘lishi so‘zlardagi rost va yolg‘on 
o‘rtasidagi farqni bilish, e’tiqod borasida haq bilan botil o‘rtasidagi farqni bilish va 
ishlarda esa yaxshi bilan yomon o‘rtasidagi farqni bilish oson bo‘ladigan darajada 
bo‘lmog‘idadir. Agar bu quvvat yaxshi bo‘lsa, undan hikmat mevasi hosil bo‘ladi, hikmat 
esa chiroyli xulqlarning boshidir. Bu to‘g‘rida Alloh taolo bunday deydi: