Hayot xavfsizligi fanidan
6-ma`ruza teksti
6-ma’ruza. Fuqarolarni favqulodda vaziyatlardan himoya qnlish uslublari va
vositalari, ularning xususiyatlari.
Reja:
1.Favqulodda holatlarda qutqaruv va boshqa shoshilinch ishlarini tashkil etish.
Fuqarolarni favkulodta vaziyatlardan himoya qilish uslublari va vositalari, ularning
xususiyatlari.
2.Qutqaruv va boshqa shoshilinch ishlarini tashkiliy asoslari, shikastlangan
o`choqlarda ularni olib borish usullari.
3.Tabiiy ofatlar, avariya va halokat oqibatlarini bartaraf etishda qutqaruv va boshqa
shoshilinch ishlarni tashkil etish va o`tkazish.
1.Favqulodda holatlarda qutqaruv va boshqa shoshilinch ishlarini tashkil
etish.
Fuqarolarni favkulodta vaziyatlardan himoya qilish uslublari va vositalari, ularning xususiyatlari.
Favqulodda holatlarga insonlar hayotiga zomin bo`luvchi yoki ularga xavf soluvchi, binolarni
buzuvchi, moddiy boyliklarni yo`qotuvchi katta maydonlarni egallagan yong’inlar, suv bosishi, suv
toshqini, qor ko`chishi, er qimirlash, er ko`chishlari, qo`lashi, bo`ron va boshqa tabiat hodisalari
kiradi.
Ishlab chiqarish avariyalari favqulodda vaziyat yoki ishlab chiqarish texnologiyalarini buzilishi,
ularning xavfsiz ishlatish texnologiyalarini buzilishi natijasida sodir bo`lishi mumkin.
Katta ishlab chiqarish avariyalari favqulodda vaziyatlar sifatida odamlarni halok bo`lishiga xalq
xo`jaligi moddiy boyligini yo`qolishiga, ishlab chiqarish jarayonini buzilishiga olib keladi.
Favqulodda vaziyatlar ko`p hollarda kutilmaganda tusatdan sodir bo`ladi va ularni to`lik
oldini olish mumkin bo`lmaydi. SHu sababli bunday xavf sodir bo`lishi mumkin bo`lgan hududlar
aholisi unga qarshi himoya tadbirlariga va ularni asoratlarini tugatishga tayyor bo`lib turishi kerak.
Bunda asosiy kuch birinchi o`rinda favqulodda vaziyat hududidagi odamlarni qutqarishga
so`ng moddiy boyliklarni asrashga qaratilgan bo`lishi kerak.
Favqulodda holatlardan himoyalanishga qaratilgan tadbirlar sistemasi asosan quyidagilarni o`z
ichiga oladi:
-favqulodda holatlarni retrospektiv tahlil qilish;
-tayyorgarlik ishlarini olib borish;
-favqulodda holatlar davrida harakatga tayyorlanish;
-favqulodda holatlar oqibatlarini bartaraf etish va h.k.;
Avariyalarda halokatlar va tabiiy ofatlar oqibatlarini bartaraf etish, mamlakatning avariya-
qutqaruv xizmatini doimiy tayyor holatini taminlash hamda ishlab chiqarish korxonalarida avariyalar
va halokatlarni oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlarni bajarilishi ustidan nazorat qilish maqsadida
O`zbekiston Respublikasida favqulodda holatlar qo`mitasi tuzilgan.
Favqulodda holatlar oqibatlarini bartaraf etishga qaratilgan barcha vazifalar bosqichma-bosqich,
aniq ketma-ketlik asosida maksimal qisqa muddatlar ichida bajarilishi lozim.
Birinchi bosqichda aholini tezkor himoyalash masalalari, favqulodda holatlar xavfli
omillarini tarqalishini cheklash va uning ta`sir darajasini kamaytirish chora-tadbirlari hamda qutqaruv
ishlari kabi vazifalar amalga oshiriladi.
Aholini tezkor himoyalashning asosiy tadbirlariga xavf to`g’risida xabar berish; himoya
vositalaridan foydalanish; favqulodda holatlardagi rejimga rioya qilishni taminlash; xavfli
zonalardan evakuatsiya qilish; tibbiy va boshqa turdagi yordamlar ko`rsatish kabi ishlar kiradi.
Favqulodda holatlar ta`sir doirasini cheklash va uning oqibatlarini susaytirishga qaratilgan
tadbirlar asosan: avariyalarni lokalizatsiyalash, ishlab chiqarish texnologik jarayonlarini
to`xtatish yoki o`zgartirish, yong’inni oldini olish yoki uni o`chirish kabi vazifalarni o`z ichiga
oladi.
Qutqarish va boshqa turdagi kechiktirib bo`lmaydigan tadbirlar jumlasiga boshqarish
organlarini, kuch va vositalarni tayyor holatga keltirish, zararlanish o`chog’ini razvedka qilish va
mavjud holatni baholash kabi vazifalar kiradi.
Ikkinchi bosqich vazifalariga favqulodda holatlar oqibatlarini bartaraf etish bo`yicha
qutqaruv hamda boshqa kechiktirib bo`lmaydigan ishlarni amalga oshirish kiradi. Bu ishlar uzluksiz
ravishda, qutqaruvchilar va bartaraf etuvchilar smenalarini almashtirgan holda xavfsizlik texnikasi va
ehtiyot choralariga to`liq amal qilib bajarilishi shart.
Qutqaruv ishlari jarohatlanganlarni qidirib topish, ularni yonadigan binolar, xarobalar,
transport vositalari ichidan olib chiqish, odamlarni xavfli xonalardan evakuatsiya qilish,
jarohatlanganlarga birinchi yordam ko`rsatish va shu kabi boshqa yordamlarni amalga oshirish
ishlarini o`z ichiga oladi.
Kechiktirib bo`lmaydigan ishlar jumlasiga esa yong’inni lokalizatsiyalash va o`chirish,
konstruktsiyalarni mustahkamlash, qutqaruv ishlarini amalga oshirish maqsadida kommunal-
energetik setlarni, aloqa va yo`llarni tiklash, odamlarga sanitar ishlov berish, dezaktivatsiyalash va
degazatsiyalash ishlarini amalga oshirish kabi vazifalar kiradi.
Qutqaruv va boshqa kechiktirib bo`lmaydigan ishlar jumlasiga aholini barcha turdagi vositalar bilan
taminlash, jumladan, ularni xavfsiz joylarga joylashtirish, oziq-ovqat va suv bilan taminlash, tibbiy
yordam ko`rsatish hamda moddiy va moliyaviy yordamlar berishni amalga oshirish kabi vazifalar
ham kiradi.
Uchinchi bosqich vazifalariga avariyalar, halokatlar va tabiiy ofatlar yuz bergan rayonlardagi aholi
faoliyatini taminlash masalalari kiradi. Bu maqsadda turar joylarni tiklash yoki vaqtinchalik turar
joylar barpo etish, energiya va suv ta`minotini, aloqa tarmoqlarini, kommunal xizmat ob`ektlarini
tiklash, zararlanish o`chog’iga sanitar ishlov berish, aholiga oziq-ovqat mahsulotlari hamda birlamchi
ehtiyoj buyumlari bilan yordam ko`rsatish ishlari amalga oshiriladi. Ushbu bosqich nihoyasida evakuatsiya
qilingan aholi o`z joylariga qaytariladi va xalq xo`jalik ob`ektlarining ishlashi tiklanadi.
Ayrim favqulodda holatlarning sodir bo`lishi oldindan aniqlanishi mumkin. Bunday
holatlarda amalga oshirilishi lozim bo`lgan barcha ishlar oldindan ishlab chiqilgan reja asosida amalga
oshiriladi. Rejada asosan ikki xil ko`rinishdagi tadbirlar belgilanadi.
Birinchi guruhdagi tadbirlar aholini himoyalash maqsadida amalga oshiriladi. Bu
tadbirlarga - aholiga xavf to`g’risida ma`lumot berish va xabar berish; himoya vositalarini tayyor
holga keltirish; boshqarish sistemalari va vositalarining tayyorligini tekshirib ko`rish; shaxsiy himoya
vositalarini aholiga tarqatishga tayyorlash va tarqatish; tibbiy profilaktika, sanitar va epidemiyaga
qarshi tadbirlarni o`tkazish; evakuatsiyaga tayyorlanish va talab etilgan sharoitlarga xavf tahdid
soladigan rayonlarda aholini evakuatsiya qilish kabi vazifalar kiradi.
Ikkinchi guruh tadbirlariga favqulodda holatlarning xavfli va zararli omillarini bartaraf
etishga qaratilgan vazifalar kiradi. Bu tadbirlarga-xalq xo`jaligi ob`ektlari ishini to`xtatish yoki ish
rejimini o`zgartirish; energiya, suv, gaz sistemasi ish rejimini o`zgartirish yoki vaqtincha to`xtatish;
mavjud muhandislik inshootlarini mustahkamlash yoki qo`shimcha qurish; yong’inga qarshi tadbirlar
o`tkazish; xavfli rayonlardan moddiy boyliklar va chorva mollarini olib chiqish; oziq-ovqat, oziqa xom
ashyosi va suv manbalarini himoyalash kabi ishlar kiradi.
Favqulodda holatlar sodir bo`lganligi to`g’risida xabar olingach, birinchi navbatda berilgan
ma`lumotlarni to`g’riligi tekshirilib, qo`shimcha axborot va ma`lumotlar olish bo`yicha tadbirlar amalga
oshiriladi. CHunki, turli xil favqulodda holatlarning har xil sharoitlardagi oqibatlari turlicha bo`lishi
mumkin. SHu sababli dastlab favqulodda holatlar ta`sirida yuzaga kelishi mumkin bo`lgan
ikkilamchi, uchlamchi va boshqa xavfli omillar aniqlanib, keyingina kompleks tadbirlar amalga
oshiriladi.
Favqulodda holatlarda himoyalanishning dastlabki asosi uning kelib chiqish sababi, sharoiti va
mexanizmini bilishdan iboratdir. Favqulodda holatlar vaqtida sodir bo`lishi mumkin bo`lgan
jarayonlar moxiyatini bilgan holda, ularning oqibatlarini oldindan aniqlash mumkin.
Favqulodda holatlar sodir bo`lishi mumkin bo`lgan vaziyatlarni, ya`ni, ularni qanday kechishini
va oqibatlarini o`z vaqtida va aniq oldindan aniqlash, ulardan himoyalanishning eng muhim asosi
hisoblanadi.
Favqulodda holatlar asosan quyidagi vaziyatlarda ro`y berishi mumkin:
-gravitatsiya ta`sirida, er aylanishi yoki harorat farqi ta`sirida tez yuzaga keluvchi tabiiy
jarayonlar;
-moddiy boyliklarni va konstruktsiyalarning zanglashi, fizik va ximiyaviy xususiyatlarini
o`zgarishi va bino hamda inshootlarning emirilishiga olib keluvchi tashqi tabiiy omillar;
-inshootlarning loyihalash va qurish vaqtidagi kamchilik hamda nuksonlari (qidiruv va
loyihalashdagi kamchiliklar). Qurilish materiallari va konstruktsiyalar sifatining pastligi, ularni
bajarish sifatining pastligi, xavfsizlik texnikasi qoidalarining buzilishi va boshqalar);
-bino va inshootlarning konstruktsiyalariga va materiallariga sanoat ishlab chiqarishi
texnologik jarayonlarining ta`siri (ruxsat etilgan miqdordan ortiq kuchlanish, yuqori harorat,
titrash; oksidlovchi bug’-gaz va suyuq agressiv muhit, mineral yog’, emul’siya va
dispersiyalar);
-bino va inshootlardan foydalanish qoidasini buzilishi va natijada bug’ qozonlarini,
ximiyaviy moddalarni, shaxtalardagi ko`mir changlari va metan, yog’ochga ishlov beruvchi
korxonalardagi yog’och changlari, don elevatorlaridagi don changlari va boshqa shu kabilarni
portlashi;
-har xil ko`rinishdagi harbiy harakatlar.
Aholini favqulodda holatlar vaqtida himoya qilish ularning salbiy oqibatlarga olib kelish xavfini
oldini olish yoki ta`sir darajasini maksimal kamaytirishga qaratilgan kompleks tadbirlar majmuidir.
Aholini favqulodda holatlardan himoyalash samarasiga favqulodda holatlarda xavfsizligini taminlash
printsiplarini to`liq hisobga olish va uning barcha vositalari hamda usullaridan unumli
foydalanilgandagina erishiladi.
Xavfsizlikni taminlash printsiplari ularni amalga oshirish belgilariga ko`ra 3 guruhga
bo`linadi;
1. Oldindan belgilangan tayyorgarlik ishlari. Bunga favqulodda holatlarning xavfli va zararli
omillaridan himoyalanishga qaratilgan shaxsiy va jamoa himoya vositalarini gamlash va ularni aholi
foydalanishi uchun tayyor holatda saqlash. Hamda xavfli zonalardan aholini evakuatsiya qilish
tadbirlarini amalga oshirishga tayyorgarlik ko`rish kabi tadbirlar kiradi.
2. Diffirentsial yondoshish. Favqulodda holatlarning mahalliy manbalarini hisobga olgan holda
himoya tadbirlarining xarakteri va hajmi belgilanadi.
3. Kompleks tadbirlar. Favqulodda holatlardan himoyalanishning barcha vositalari va
usullaridan samarali foydalanish bilan bir qatorda zamonaviy texnosotsial muhitdagi hayot faoliyatni
ta`minlaydigan boshqa barcha tadbirlarni amalga oshirishni ko`zda tutadi.
Favqulodda holatlardan himoya qilishning usullariga esa aholini evakuatsiya qilish, himoya
inshootlariga yashirinish, shaxsiy himoya vositalaridan foydalanish va tibbiy profilaktik vositalar
kiradi.
Aholini himoya inshootlariga yashirish zamonaviy qirg’in qurollari ishlatish bilan kechadigan
harbiy-siyosiy mojarolar va radioaktiv hamda ximiyaviy moddalar ajralishi bilan kechadigan
favqulodda holatlar vaqtida ishonchli himoya usuli hisoblanadi.
Himoya inshootlari aholini fizikaviy, ximiyaviy va biologik xavfli va zararli omillardan himoya
qilishga qaratilgan muhandislik inshooti hisoblanadi. Bunday inshootlar o`zining himoyalash
xususiyatiga ko`ra pana joylar(“ubejitsa”) va radiatsiyaga qarshi yashirin joylariga bo`linadi. Ular
SN va P 2.01.51-90 qurilish normalari va qoidalariga binoan quriladi.
SHaxsiy himoya vositalari (SHHV) ichki a`zolarga, teriga va kiyimlarga radiaktiv va
zaharlovchi moddalar hamda bakteriyalar tushmasligidan himoyalanish maqsadida ishlatiladi.
SHaxsiy himoyalanish tibbiy vositalaridan favqulodda holatlar vaqtida aholiga profilatika va tibbiy
yordam ko`rsatish uchun foydalaniladi. Ular yordamida inson hayotini saqlab qolish,
insonlarni zararlanish darajasi kuchayishini oldini olish
,
ayrim xavfli va zararli omillar ta`siriga
insonlar organizmi chidamliligini oshirish ishlarini bajarishi mumkin. Bunday vositalarga
radioprotektorlar (masalan, tsistamen-ionli nurlar ta`sirini susaytiradi), antiyadlar (zaharli moddalar
ta`sirini cheklaydi yoki susaytiradi), bakteriyalarga qarshi vositalar (antibiotiklar, anterferonlar,
vaktsinalar, anatoksinlar va shu kabilar) hamda qisman sanitar ishlov berish vositalari kiradi.
YUqoridagi tadbirlardan tashqari favqulodda holatlar vaqtida aholi hayot faoliyatini
taminlashda quyidagi tadbirlarni o`z vaqtida amalga oshirish ham muhim rol’ o`ynaydi, jumladan:
aholini favqulodda holatlar vaqtidagi harakat qoidalari bo`yicha o`qitish; favqulodda holatlar xavfi
to`g’risida o`z vaqtida xabar berishni tashkillashtirish; radiatsion, ximiyaviy va biologik razvedkani
hamda dozimetrik va labarotoriyaviy (ximiyaviy) tekshirish ishlarini tashkil etish; yong’inga va
epidemiyaga qarshi profilaktik hamda sanitar-gigienik tadbirlarni amalga oshirish; aholini qutqarishda
va boshqa muhim ishlarni amalga oshirishda zarur bo`ladigan moddiy vositalar zahirasini tashkil etish.
Do'stlaringiz bilan baham: |